Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Qədim Hindistan fəlsəfəsi
Bəşəriyyətin fəlsəfi fikri qəbilə– tayfa münasibətlərinin dağılması ilk sinfi cəmiyyətlərin və dövlətin əmələ gəlməsi ilə eyni dövrdə formalaşmağa başlamışdır. Bəşəriyyətin çoxminillik təcrübəsini ümumiləşdirən ayrı– ayrı fəlsəfi ideyalara Qədim Misirin və Qədim Babilistanın ədəbi abidələrində rast gəlmək mümkündür. Qədim Şərq ölkələrində yaranan fəlsəfə ən qədim fəlsəfə hesab olunur. Bunlar Misir, Babilistan, Hindistan və Çində yaranmışdır. Lakin bir sıra tarixi səbəblər ucbatından Qədim Babilistan və Misirdə fəlsəfi məktəblər yarana bilməmişdi. Bütün ölkələrdən əvvəl fəlsəfi məktəb və ənənələr Qədim Hindistanda yaranıb inkişaf etmişdir.
Hind fəlsəfi mədəniyyəti abidələrində qeyd edildiyi kimi, II və I minilliyin başlanğıcında orada fəlsəfi məktəblər yaranmışdır. Həmin dövrdə maldar tayfalar olan ari tayfaları şimal– qərbdən Hindistana soxulmuş və yerli əhalini əsarət altına almışdır. Burada ibtidai– icma cəmiyyətinin süqutu sinifli cəmiyyətin və dövlətin yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Hər bir belə dövlətin başında torpaq sahibkarlığı aristokratiyasına və nəsli kahin (Brahman) hakimiyyətinə arxalanan racələr dururdu.
Qədim Hindistan cəmiyyəti varna– qruplarına bölünürdü ki, bu da sonralar kasta sisteminin əsasını təşkil etmişdir. 4 varna var idi: 1.Kahinlər varnası (brahman); 2.Hərbi aristokratiya varnası (kşatrilər); 3.Əkinçilər, sənətkarlar, tacirlər varnası (vayşilər); 4.Aşağı varna (Şudralar). Şudralar brahman, kşatri və vayşilərin tabeliyində idilər. Onları icmaya üzv qəbul etmirdilər və icmanın problemlərinin həllində onlar iştirak etmirdilər. Əməyin ən ağır növləri onların payına düşmüşdü. Çox vaxt həmin varna arilərin müharibələrdə əsarət altında aldığı tayfalardan təşkil olunurdu. Varnalara bölgü din tərəfindən işıqlandırılırdı. Tanınmış kahin ailələri cəmiyyətə böyük təsir göstərir. Onlar təhsil daşıyıcıları, xüsusi biliklərə yiyələnənlər hesab olunurdular. Eyni zamanda dini ideologiyanın inkişafına mühüm təsir göstərirdilər.
İlk fəlsəfi fikir abidəsi
Bu dövrdə varlıq, materiya, həyat, insan, kainat və s. haqqında əsasən dini-mifoloji, idealist səciyyə daşıyan fəlsəfi baxışlar və materialist fəlsəfi sezmələr meydana gəlmişdi. Qədim hindlilərin ilk fikir abidəsi Vedlər hesab olunur. Vedlər II və I minilliklər qovşağında yaranmışdır. Ümumiyyətlə, vedlər bəşəriyyətin ədəbi abidələri içərisində ən qədimi kimi qəbul olunmuşdur. Vedlər qədim Hind cəmiyyətinin mənəvi mədəniyyətinin inkişafında böyük və müəyyənedici rol oynamışdır. Buraya fəlsəfi fikrin inkişafını da daxil etmək olar. Ved sözü sanskritdən tərcümədə bilik mənasını verir. Lakin bu bilik xüsusi bilikdir. Vedlər himnlərdən, dualardan, qarğışlardan, qurbanvermə formalarından və s. ibarətdir. Obrazlı dildə vedlərdə ən qədim dini dünyagörüşü– dünya, insan və mənəvi həyat haqqında ilkin fəlsəfi təsəvvürlər ifadə olunmuşdur. Vedlər 4 qrupa, yaxud hissəyə bölünür. Onlardan ən qədimi samhitlərdir (himnlərdir). Samhitlər 4 məcmuədən ibarətdir. Onlardan ən qədimi– Riqveda– dini himnlər məcmuəsidir (təxminən e.ə.. 1,5 min il). Vedlərin ikinci hissəsi Brəhmənlərdir (ritual mətnlər məcmuəsi). Brahmanizm dini onlara əsaslanmışdır (məlum olduğu kimi, brahmanizm buddizmə qədər Hindistanda hakim din olmuşdur). Vedlərin üçüncü hissəsi– Aranyakilər (tərkidünya adamlar üçün davranış qaydaları) adlanır. Dördüncü hissə Upanişadlardır. Əslində Upanişadlar b.er əvvəl 1 minillikdə yaranmış sırf fəlsəfi hissədir. Artıq bu zaman fəlsəfi şüurun ilk elementləri yaranır və ilk fəlsəfi təlimlərin formalaşması müşahidə olunur (buraya həm dini– idealist, həm də materialist təlimlər daxildir). Qədim Hind fəlsəfəsinin səciyyəvi cəhəti müəyyən sistem və məktəb çərçivəsində iki böyük qrupa bölünməsidir.
Fəlsəfi məktəblər
Qədim Hind fəlsəfəsi əsasən iki istiqamətdə ortodoksal (Vedaları qəbul edən) və qeyri-ortodoksal (Vedaları qəbul etməyən) inkişaf etmişdir. Burada ortodoksal dini-idealist məktəblər 1) vedanta, 2) mimansa, 3) sankhya, 4) yoqa, 5) nyaya, 6) vayşeşika hesab olunurdu. Qeyri-ortodoksal məktəblərin dini-etik formalarında kortəbii materializm ideyaları təzahür edirdi. Bunlar, 1)caynizm, 2) buddizm, 3) çarvaka-lokayatlar məktəbi idi.
Ortodoksal fəlsəfi məktəblər
Vedantlar üçün Vedlər misilsiz avtoritet olmuşdur. Vedant fəlsəfəsi b.er.əv. IV– II minilliklərə aiddir. Vedant təsəvvürlərinə görə dünya həyat məktəbidir. Şagird bütün hallarda müəllimin dediklərinə əməl etməlidir. Vedant fəlsəfəsinin ən böyük nümayəndəsi Şankara (Şankaraçayra, VIII–IX əsrlər) olmuşdur. O, «Atmabadha» traktatında vedant təliminin əsas prinsiplərini şərh edir və brəhman atman substansiya kimi varlığın məcmusu kimi təsdiq edilir, cismani fiziki ruhla «ruhani ruh» arasındakı qarşılıqlı münasibət haqqında, həqiqi bilik haqqında, atmanlığın karma və sansaradan xilas olmağın yeganə yolu olması barədə danışılır. Vedanta həmçinin maddi dünyanın illyuzorluğu (mayya) olması haqqında təlimi hazırlanmış və illyuzanın (mayya) real varlıqdan fərqləndirilməsi zərurətini qeyd etmişdir. Reallığın yeganə yolu həqiqi biliyə (brəhmənə) nail olmaqdır. İdealist Vedanta təlimi Badarayanın adı ilə bağlı olmaqla, bu təlimdə məqsəd Allah və ruh arasındakı münasibət anlayışının fərqləndirilməsi idi. Vedantaya görə, öz bədəni ilə əlaqədar olan ruh azad deyil. Allah və ruhun tamamilə fərqli anlayış olmasını Madhva, onların vəhdətdə olmasını isə Şankara müdafiə edirdi.
Mimansada əsas məqsəd idrak və məntiq məsələlərinin, Veda ayinlərinin öyrənilməsi idi. Bu tə`limə görə bilik əldə etməyin əsas mənbəyi hissi qavrayışdır. Qavrayışların mənbəyi isə real obyektlərin əlamətləridir.
Hindistanda ən qədim təlim olan Sankhyanın banisi Kapilanın b.e.ə. 600-cü ildə yaşaması güman edilir. Bu tə`limə görə dünyada iki başlanğıc mövcuddur: biri maddi, digəri isə mə`nəvi başlanğıcdır. Bu tə`limdə başlıca məqsəd insanı əzablardan və bədbəxtlikdən azad etməkdir.
Yoqa dini fəlsəfi tə`lim olmaqla, burada başlıca məqsəd Allaha inam, məhəbbət, daima onun haqqında fikirləşmək əsas vəzifədir. «Yoqa» «cəmlənmə», «mərkəzləşmə» mənasını verir. Bu təlimin əsasının müdrik Patancali (b. er. əv. II– əsr) tərəfində qoyulduğu ehtimal olunur. Yoqa sistemində allaha etiqad nəzəri dünyagörüşün elementi kimi, iztirablardan azad olmağa yönəldilmiş, praktik fəaliyyət şəraiti kimi başa düşülür. «Yeganə» ilə birləşmə şəxsi vəhdətin dərk edilməsi üçün zəruridir. Yoqa fəlsəfə və praktikadır. Yoqanın fəlsəfi sitemi sankhya– yoqadır. O, meditasiya şüurunun formalaşması metodikasını verir. Allah obrazına meditasiyanı tövsiyə edir. Uğurlu meditasiya samadhi vəziyyətinə (bir sıra cəmləşmənin fiziki və psixik tapşırıqları sayəsində tam intraversiya vəziyyəti) aparıb çıxarır. Yoqa praktikası xilasolmanın fərdi yolu olub, hisslər və fikirlər üzərində nəzarətə nail olmağa yönəldilmişdir. O, yemək qəbul qaydasını da müəyyən edir. Bunun özü isə maddi təbiət qunlarına müvafiq olaraq üç kateqoriyaya bölünür. Nadanlıq və ehtiras qunlarındakı yemək əzab– əziyyəti, bədbəxtlikləri, xəstəlikləri artıra bilər (buraya, hər şeydən əvvəl, ət daxildir). Yaxşılıq qunlarındakı yemək (ağartı məhsulları, tərəvəz, dənli bitkilər və s.) şən əhval– ruhiyyə, xeyirxahlıq yaradır. Yoqa təliminin müasir təbliğatçıları digər təlimlərə pis münasibət bəsləməyin əleyhinə çıxırlar. Məsələn, Ramakrişna bu məqsədlə «Fil haqqında ibrətli hekayə»ni misal gətirir. Onun da mənası budur ki, «Allah çoxlu aspektə malikdir və hərə onu bir cür görür» «Dörd nəfər kor filə yaxınlaşır. Biri ayağına əl gəzdirir və deyir: «Fil dirəyə bənzəyir». İkincisi xortuma əl gəzdirir və deyir: «Fil dəyənəyə bənzəyir». Üçüncüsü «Fil çəlləyə bənzəyir». Dördüncüsü, filin qulaqlarına əl gəzdirir və deyir: «Fil böyük zənbilə bənzəyir». Mübahisəyə başlayırlar və heç biri fili görmür. Hamı üçün o müxtəlifdir. Əslində isə fil dörd nəfərin «gördüyü» bütün cəhətləri birləşdirir. Ramakrişna, Ramaçarağa və digər Yoqa müəllimləri digər təlimlərə dözməyi və onlara düşmən münasibəti bəsləməməyi məsləhət görürlər. Yuxarıda göstərdiyimiz ibrətamiz hekayədə belə bir həqiqət ifadə olunur ki, Allah vahiddir, lakin çoxlu aspektlərə malikdir. Müxtəlif xalqlar allaha müxtəlif adlar verir və müxtəlif formalarda təqdim edirlər. Allah adlıdır və həmçinin adsızdır. Onun adı və forması var, eyni zamanda onun nə adı var, nə də forması var. Budur, Yoqa təliminin fəlsəfəsi və praktikası.
Vayşeşika tə`liminin banisi Kanada olmuşdur. E.ə. VI-V əsrlərdə meydana gəlmiş bu tə`limə görə, Allah obyektiv aləmin yaradıcısı olmaqla, onu heçlikdən deyil, əbədi mövcud olan anudan (məkan, zaman, efir, ağıl və ruh) yaratmışdır. Bu məktəbin adı vişeşa– xüsusiyyət sözündən əmələ gəlmişdir. Gerçəkliyi izah edərkən vayşeşiklər üçün substansiyanın, atomların, ruhların kateqoriyalarının xüsusiyyətləri birinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb edir. Bu ilk atomizm məktəbidir. Onun məqsədi həqiqi idrak vasitəsilə iztirabdan, əzab– əziyyətdən qurtulmağa nail olmaqdır. Onlara görə substansiya 5– dir. Bunlar Su, Torpaq, İşıq, Hava və Efirdir. Onlar əbədi, bölünməz atomlardan ibarət olan fiziki elementlərdir. Atomların bütün hərəkətləri Allahın iradəsinə gedib çıxır.
Banisi Hotoma olan Nyaya fəlsəfəsinin əsasını məntiq və idrak məsələləri təşkil edir. Bu tə`limə görə, həqiqi biliyə qavrayış və ya məntiqi nəticənin köməyilə nail olmaq olar. Qavrayış duyğu orqanlarından asılı olub, bilavasitə bilik əldə etməyə xidmət edir.
Qeyri-ortodoksal fəlsəfi məktəblər
Caynizm tə`limi isə, əsasən dualist xarakter daşıyırdı. Burada canlı və cansız aləm haqqında danışılır. Cansız aləm isə, atomlardan ibarət olan materiyadır. Caynistlərə görə, hətta torpaq da nəfəs alır. Onların nəzərincə, hava, su, torpaq, od yalnız lamisə hissiyyatına aiddirsə, quşlar, heyvanlar və insanlar isə beş hissetmə üzvlərinə malikdirlər. Cayinistlərə görə, ruhun əsas əlaməti şüur olub, o, bədənlə birləşməyə meyllidir. Əsas məqsədi «qurtuluş» olan Çaynistlər, ruhun bədəndən ayrılmasına yalnız asketizm yolu ilə çatmaq mümkün olduğunu qeyd edirdilər.
Lokayata-çarvaka tə`limi əsasən "Manu qanunları" (e.ə.IV-III) adlı əsərdə toplanmışdır. Çarvak tə`liminin tərəfdarları dünyanın maddiliyini qəbul edib, onun dörd elementdən od, hava, su, torpaqdan ibarət olduğunu söyləyirdilər. Onlar, insan da daxil olmaqla, bütün canlı aləmin bu ünsürlərdən yarandığını iddia edirdilər. İnsan ruhu isə yalnız bədəndə mövcud ola bilər.
Materiya - şüur münasibətləri məsələlərində çarvaklar qeyd edirdilər ki, şüur bədənin əlamətlərindən biridir, insan öldükdə onun bədəni ilə birlikdə şüur da yoxa çıxır. İnsan "Mən"inin mövcudluğu bədənsiz mümkün deyil. Onlara görə həqiqətin dərk edilməsinin yeganə mənbəyi duyğu və qavrayışdır. Hiss olunmayan, qavranılmayan mövcud ola bilməz. Məntiqi nəticə həqiqətin dərk olunmasının mənbəyi ola bilməz, çünki o özündə yalnız ümumi münasibətləri cəmləyir ki, o da hissi qavrayışın predmeti ola bilməz.
E.ə VI-V əsrlərdə dini-fəlsəfi təlim olan buddizmin meydana gəlməsi, Hindistanda böyük dövlətlərin yaranması dövrünə təsadüf edir. Xristianlıq və islamla bir sırada duran buddizm dünyada mövcud olan üç böyük dindən biridir. Əfsanəyə görə bu dinin yaradıcı Hind çarının oğlu Hautamadır. O, anadan olanda atasına xəbər verilmişdir ki, əgər o, xəstə, qoca və ya ölü adam görsə, monax-asket olacaq. Bunu bilən atası ona elə bir şərait yaratmışdır ki, oğlu həyatın qaranlıq tərəfi haqqında heç nə bilməsin. Lakin Hautama təsadüfən xəstə, sonra qoca, sonra ölü, daha sonra isə monax - asket görür. Həyatın əzabını görən Hautamanı bu hadisələr sarsıdır. Gecələrin birində o, evdən qaçır və asket həyatı keçirməyə başlayır. Nəhayət, bir dəfə o, bir ağacın altında oturur və özünə söz verir ki, həyat haqqında əsil həqiqəti bilməyincə oradan durmayacaq. Dördüncü gün ona aydınlıq gəlir və o, "budda" olur (budda-işıqlanmış, nurlanmış deməkdir). Tezliklə onun ətrafında çoxlu tərəfdarları toplaşır və beləliklə də budda icması yaranmağa başlayır. O, 40 il peyğəmbərlik edir. Buddizm tə`limi 4 əsas hissədən ibarətdir: həyat iztirabdır, həqiqət iztirabın yaranmasının səbəbidir, insanlar təkrar-təkrar iztiraba qayıdırlar, həqiqət bu iztirabdan azad olmaq yoludur. Buddizmin müdriklərinə görə, idrakın məqsədi-insanın iztirabdan azad olunmasıdır. Buddizm e`tikasının əsası bundan ibarətdir ki, əzabdan, iztibardan o dünyada deyil, yalnız bu dünyada azad olmaq olar.
Mənbə
- Сатисчандра Чаттерджи, Дхирендрамохан Датта «Древняя индийская философия. Часть первая»
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Qedim Hindistan felsefesiBeseriyyetin felsefi fikri qebile tayfa munasibetlerinin dagilmasi ilk sinfi cemiyyetlerin ve dovletin emele gelmesi ile eyni dovrde formalasmaga baslamisdir Beseriyyetin coxminillik tecrubesini umumilesdiren ayri ayri felsefi ideyalara Qedim Misirin ve Qedim Babilistanin edebi abidelerinde rast gelmek mumkundur Qedim Serq olkelerinde yaranan felsefe en qedim felsefe hesab olunur Bunlar Misir Babilistan Hindistan ve Cinde yaranmisdir Lakin bir sira tarixi sebebler ucbatindan Qedim Babilistan ve Misirde felsefi mektebler yarana bilmemisdi Butun olkelerden evvel felsefi mekteb ve eneneler Qedim Hindistanda yaranib inkisaf etmisdir Hind felsefi medeniyyeti abidelerinde qeyd edildiyi kimi II ve I minilliyin baslangicinda orada felsefi mektebler yaranmisdir Hemin dovrde maldar tayfalar olan ari tayfalari simal qerbden Hindistana soxulmus ve yerli ehalini esaret altina almisdir Burada ibtidai icma cemiyyetinin suqutu sinifli cemiyyetin ve dovletin yaranmasina getirib cixarmisdir Her bir bele dovletin basinda torpaq sahibkarligi aristokratiyasina ve nesli kahin Brahman hakimiyyetine arxalanan raceler dururdu Qedim Hindistan cemiyyeti varna qruplarina bolunurdu ki bu da sonralar kasta sisteminin esasini teskil etmisdir 4 varna var idi 1 Kahinler varnasi brahman 2 Herbi aristokratiya varnasi ksatriler 3 Ekinciler senetkarlar tacirler varnasi vaysiler 4 Asagi varna Sudralar Sudralar brahman ksatri ve vaysilerin tabeliyinde idiler Onlari icmaya uzv qebul etmirdiler ve icmanin problemlerinin hellinde onlar istirak etmirdiler Emeyin en agir novleri onlarin payina dusmusdu Cox vaxt hemin varna arilerin muharibelerde esaret altinda aldigi tayfalardan teskil olunurdu Varnalara bolgu din terefinden isiqlandirilirdi Taninmis kahin aileleri cemiyyete boyuk tesir gosterir Onlar tehsil dasiyicilari xususi biliklere yiyelenenler hesab olunurdular Eyni zamanda dini ideologiyanin inkisafina muhum tesir gosterirdiler Ilk felsefi fikir abidesi Bu dovrde varliq materiya heyat insan kainat ve s haqqinda esasen dini mifoloji idealist seciyye dasiyan felsefi baxislar ve materialist felsefi sezmeler meydana gelmisdi Qedim hindlilerin ilk fikir abidesi Vedler hesab olunur Vedler II ve I minillikler qovsaginda yaranmisdir Umumiyyetle vedler beseriyyetin edebi abideleri icerisinde en qedimi kimi qebul olunmusdur Vedler qedim Hind cemiyyetinin menevi medeniyyetinin inkisafinda boyuk ve mueyyenedici rol oynamisdir Buraya felsefi fikrin inkisafini da daxil etmek olar Ved sozu sanskritden tercumede bilik menasini verir Lakin bu bilik xususi bilikdir Vedler himnlerden dualardan qargislardan qur banverme formalarindan ve s ibaretdir Obrazli dilde vedlerde en qedim dini dunyagorusu dunya insan ve menevi heyat haqqinda ilkin felsefi tesevvurler ifade olunmusdur Vedler 4 qrupa yaxud hisseye bolunur Onlardan en qedimi samhitlerdir himnlerdir Sa m hitler 4 mecmueden ibaretdir Onlardan en qedimi Riqveda dini himnler mecmuesidir texminen e e 1 5 min il Vedlerin ikinci hissesi Brehmenlerdir ritual metnler mecmuesi Brahmanizm dini onlara esaslanmisdir melum oldugu kimi brahmanizm bud dizme qeder Hindistanda hakim din olmusdur Vedlerin ucuncu his sesi Aranyakiler terkidunya adamlar ucun davranis qaydalari adlanir Dorduncu hisse Upanisadlardir Eslinde Upanisadlar b er ev vel 1 minillikde yaranmis sirf felsefi hissedir Artiq bu za man fel sefi suurun ilk elementleri yaranir ve ilk felsefi telimlerin formalas masi musahide olunur buraya hem dini idealist hem de materia list telimler daxildir Qedim Hind felsefesinin seciyyevi ceheti mu ey yen sistem ve mekteb cercivesinde iki boyuk qrupa bolunmesidir Felsefi mektebler Qedim Hind felsefesi esasen iki istiqametde orto doksal Ve dalari qebul eden ve qeyri ortodok sal Ve da lari qe bul et me yen inkisaf etmisdir Burada orto doksal dini idealist mek tebler 1 vedanta 2 mimansa 3 sankhya 4 yoqa 5 nyaya 6 vay sesika he sab olunurdu Qeyri ortodoksal mek teb le rin dini etik forma larinda kortebii materializm ideya la ri tezahur edirdi Bun lar 1 caynizm 2 buddizm 3 carvaka lo ka yatlar mek tebi idi Ortodoksal felsefi mektebler Vedantlar ucun Vedler misilsiz avtoritet olmusdur Vedant felsefesi b er ev IV II minilliklere aiddir Vedant tesevvurlerine go re dunya heyat mektebidir Sagird butun hallarda muellimin dediklerine emel etmelidir Vedant felsefesinin en boyuk numayendesi Sankara Sankaracayra VIII IX esrler olmusdur O Atmabadha traktatinda vedant teliminin esas prinsiplerini serh edir ve breh man atman substansiya kimi varligin mecmusu kimi tesdiq edilir cis mani fiziki ruhla ruhani ruh arasindaki qarsiliqli munasibet haqqinda heqiqi bilik haqqinda atmanligin karma ve sansaradan xilas olmagin yegane yolu olmasi barede danisilir Vedanta hemcinin maddi dunyanin illyuzorlugu mayya olmasi haqqinda telimi hazirlanmis ve illyuzanin mayya real varliqdan ferqlendirilmesi zeruretini qeyd etmisdir Realligin yegane yolu heqiqi biliye brehmene nail olmaqdir Idealist Ve dan ta telimi Badara yanin adi ile bagli olmaqla bu te limde meqsed Allah ve ruh arasindaki munasibet anlayi sinin ferq lendirilmesi idi Vedantaya gore oz bedeni ile elaqedar olan ruh azad deyil Allah ve ruhun tamamile ferqli anlayis olmasini Mad hva onlarin veh det de olma sini ise Sankara mudafie edirdi Miman sa da esas meqsed idrak ve mentiq meselelerinin Veda ayin lerinin oyrenilmesi idi Bu te lime gore bilik elde etmeyin esas men beyi hissi qav rayisdir Qavrayislarin menbeyi ise real ob yekt lerin elametleridir Hindistanda en qedim telim olan Sankhyanin banisi Ka pi la nin b e e 600 cu ilde yasa ma si guman edilir Bu te lime gore dun ya da iki baslangic movcuddur biri maddi digeri ise me nevi bas lan gicdir Bu te limde baslica meqsed insani ezablardan ve bed bext likden azad etmekdir Yoqa dini felsefi te lim olmaqla burada baslica meqsed Alla ha inam mehebbet daima onun haqqinda fikirlesmek esas ve zi fe dir Yoqa cemlenme merkezlesme menasini verir Bu telimin esasinin mudrik Patancali b er ev II esr terefinde qoyuldugu ehtimal olunur Yoqa sisteminde allaha etiqad nezeri dunyagorusun elementi kimi iztirablardan azad olmaga yoneldilmis praktik fealiyyet seraiti kimi basa dusulur Yegane ile birlesme sexsi vehdetin derk edilmesi ucun zeruridir Yoqa felsefe ve praktikadir Yoqanin felsefi sitemi sankhya yoqadir O meditasiya suurunun formalasmasi metodikasini verir Allah obrazina meditasiyani tovsiye edir Ugurlu meditasiya samadhi veziyyetine bir sira cemlesmenin fiziki ve psixik tapsiriqlari sayesinde tam intraversiya veziyyeti aparib cixarir Yoqa praktikasi xilasolmanin ferdi yolu olub hissler ve fikirler uzerinde nezarete nail olmaga yoneldilmisdir O yemek qebul qaydasini da mueyyen edir Bunun ozu ise maddi tebiet qunlarina muvafiq olaraq uc kateqoriyaya bolunur Nadanliq ve ehtiras qunlarindaki yemek ezab eziyyeti bedbextlikleri xestelikleri artira biler buraya her seyden evvel et daxildir Yaxsiliq qunlarindaki yemek agarti mehsullari terevez denli bitkiler ve s sen ehval ruhiyye xeyirxahliq yaradir Yoqa teliminin muasir tebligatcilari diger telimlere pis munasibet beslemeyin eleyhine cixirlar Meselen Ramakrisna bu meqsedle Fil haqqinda ibretli hekaye ni misal getirir Onun da menasi budur ki Allah coxlu aspekte malikdir ve here onu bir cur gorur Dord nefer kor file yaxinlasir Biri ayagina el gezdirir ve deyir Fil direye benzeyir Ikincisi xortuma el gezdirir ve deyir Fil deyeneye benzeyir Ucuncusu Fil celleye benzeyir Dorduncusu filin qulaqlarina el gezdirir ve deyir Fil boyuk zenbile benzeyir Mubahiseye baslayirlar ve hec biri fili gormur Hami ucun o muxtelifdir Eslinde ise fil dord neferin gorduyu butun cehetleri birlesdirir Ramakrisna Ramacaraga ve diger Yoqa muellimleri diger telimlere dozmeyi ve onlara dusmen munasibeti bes lememeyi meslehet gorurler Yuxarida gosterdiyimiz ibretamiz hekayede bele bir heqiqet ifade olunur ki Allah vahiddir lakin coxlu aspektlere malikdir Muxtelif xalqlar allaha muxtelif adlar ve rir ve muxtelif formalarda teqdim edirler Allah adlidir ve hemcinin adsizdir Onun adi ve formasi var eyni zamanda onun ne adi var ne de formasi var Budur Yoqa teliminin felsefesi ve praktikasi Vaysesika te liminin ba ni si Kanada olmusdur E e VI V esr ler de meydana gelmis bu te lime gore Allah ob yek tiv alemin ya ra di cisi olmaqla onu heclikden deyil ebedi mov cud olan anudan me kan zaman efir agil ve ruh yaratmisdir Bu mektebin adi visesa xususiyyet sozunden emele gelmisdir Gercekliyi izah ederken vaysesikler ucun substansiyanin atomlarin ruhlarin kateqoriyalarinin xususiyyetleri birinci dereceli ehemiyyet kesb edir Bu ilk atomizm mektebidir Onun meqsedi heqiqi idrak vasitesile iztirabdan ezab eziyyetden qurtulmaga nail olmaqdir Onlara gore substansiya 5 dir Bunlar Su Torpaq Isiq Hava ve Efirdir Onlar ebedi bolunmez atomlardan ibaret olan fiziki elementlerdir Atomlarin butun hereketleri Allahin iradesine gedib cixir Banisi Ho toma olan Nyaya felsefesinin esasini mentiq ve idrak me se leleri teskil edir Bu te lime gore heqiqi biliye qavrayis ve ya men tiqi neticenin komeyile nail olmaq olar Qavrayis duygu or qan larindan asili olub bilavasite bilik elde etmeye xidmet edir Qeyri ortodoksal felsefi mektebler Cay nizm te limi ise esasen dualist xa rak ter dasiyirdi Burada canli ve cansiz alem haqqinda dani silir Cansiz alem ise atomlar dan iba ret olan ma teri yadir Caynistlere gore hetta torpaq da ne fes alir Onlarin nezerince hava su torpaq od yalniz lamise his siy ya tina aid dirse quslar heyvanlar ve insanlar ise bes hissetme uzv lerine ma likdirler Cayinistlere gore ruhun esas elameti suur olub o bede n le bir les me ye meyllidir Esas meqsedi qurtulus olan Caynistler ru hun bedenden ayrilmasina yalniz asketizm yo lu ile catmaq mum kun oldugunu qeyd edirdiler Lokayata carvaka te limi esasen Manu qanunlari e e IV III ad li eserde toplan misdir Carvak te li mi nin terefdarlari dun yanin maddiliyini qebul edib onun dord ele ment den od hava su tor paq dan ibaret oldugunu soyleyirdiler Onlar insan da daxil ol maq la butun canli alemin bu unsurlerden yarandigini id di a edir di ler Insan ruhu ise yalniz bedende movcud ola biler Mate riya suur munasibet le ri meselelerinde carvak lar qeyd edir diler ki suur bedenin elametlerinden biridir insan ol dukde onun bedeni ile birlikde suur da yoxa cixir Insan Men i nin mov cudlugu bedensiz mumkun deyil Onlara gore heqiqetin derk edil mesinin yegane menbeyi duygu ve qavra yisdir Hiss olun ma yan qavranilmayan movcud ola bilmez Men tiqi netice heqiqetin derk olunmasinin menbeyi ola bilmez cunki o ozunde yalniz umu mi munasibetleri cem leyir ki o da hissi qavrayisin predmeti ola bilmez E e VI V esrlerde dini felsefi telim olan bud dizmin meydana gelmesi Hindistanda boyuk dovletlerin yaranmasi dov rune tesa duf edir Xristianliq ve islamla bir sirada duran buddizm dun yada mov cud olan uc boyuk dinden biri dir Efsaneye gore bu di nin yaradici Hind carinin oglu Hautamadir O anadan olanda ata sina xeber verilmisdir ki eger o xeste qoca ve ya olu adam gor se monax asket olacaq Bunu bilen atasi ona ele bir serait ya rat misdir ki oglu heyatin qaranliq terefi haqqinda hec ne bil me sin Lakin Hautama tesadufen xeste son ra qoca sonra olu daha son ra ise monax asket go rur Heyatin eza bini goren Hau ta mani bu hadiseler sar sidir Gecelerin birin de o evden qacir ve asket heyati kecirmeye baslayir Nehayet bir de fe o bir agacin al tinda oturur ve ozune soz verir ki heyat haq qin da esil heqi qeti bil me yince oradan durmayacaq Dor dun cu gun ona aydinliq gelir ve o budda olur budda isiqlanmis nur lan mis demekdir Tez likle onun etrafinda coxlu terefdarlari top la sir ve belelikle de bud da icmasi yaranmaga baslayir O 40 il pey gem ber lik edir Bud dizm te limi 4 esas hisseden ibaretdir heyat izti rab dir heqi qet iztirabin yaranmasinin sebebidir insanlar tekrar tek rar iz tira ba qayidirlar heqiqet bu iztirabdan azad olmaq yolu dur Bud di z min mudrik lerine gore idrakin meqsedi insanin iztirab dan azad olunmasidir Buddizm e tikasinin esasi bundan ibaretdir ki ezab dan iztibar dan o dunyada deyil yalniz bu dunyada azad ol maq olar MenbeSatischandra Chatterdzhi Dhirendramohan Datta Drevnyaya indijskaya filosofiya Chast pervaya Hemcinin baxIslam felsefesi Felsefe tarixi Qedim yunan felsefesi Qedim Cin felsefesi