Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Görkəmli çiriş (lat. Eremurus spectabilis) — bitkilər aləminin qulançarçiçəklilər dəstəsinin asfodelinakimilər fəsiləsinin çiriş cinsinə aid bitki növü. IUCN Qırmızı Siyahısına görə növün kateqoriyası və statusu "Təhlükə həddinə yaxın olanlar" kateqoriyasına aiddir – EN B1ab (i, ii, iii, iv, v) + 2ab (i, ii, iii, iv, v).
| Görkəmli çiriş | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Cins: Növ: Görkəmli çiriş | ||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||
| ||||||||
| ||||||||
Təbii yayılması
Botaniki təsviri
Çoxillik, iyşəkilli kökümsovlu ot bitkisidir. Yarpaqlar 6–15, xətvari, kənarları girintili, çəpinə yuxarı yönəlmiş çılpaq, gövdədən qısa, 1–4 sm enindədir. Gövdə 120 sm hündürlüyündədir. Çiçəkqrupu sıx, çoxçiçəkli salxımdır. Çiçəkyanlığı iyşəkilli-zəngvari, uzunsov xətvari, sarıtəhər, 8–9 mm uzunluğunda, kənarlıdır. Erkəkcik sarı, tünd-qırmızı rəngdə, tozcuqla birlikdə çiçəyalığından 2 dəfə uzundur. Qutucuq şarvari, 2 dəfə meyvə saplağından kiçikdir, qırışlıdır. Toxum üçtilli, qırışlı, zəif qanadlıdır.
Hündürlüyü 120 sm-ə və qalınlığı 1sm-ə qədər olan, düz, budaqlanmayan çoxillik bitkidir. Kökləri ətli olub, iyşəkilli qalınlaşmışdır, uzunluğu 25 sm-ə qədərdir. Boyuncuq köhnə yarpaqların lifli qalıqları və pərdəciyəoxşar qınla əhatə olunmuşdur.
Çiçəkləri bəzək əhəmiyyətli olub özünəməxsus iyi vardır. Suda 8–10 gün qalır. Çiçəklərindən gül dəstəsi düzəltmək üçün istifadə etmək olar. Çiçəkləri salxımşəkilli olub üzərində 180-ə qədər ağ rəngli çiçəkləri olur. Uzunluğu 25 sm-dir.
Toxumları iyun ayının birinci ongünlüyündə yetişir. Toxumları yetişən vaxt çiçək oxu üzərində 142 toxum qutucuğu olur. Qutucuq şarşəkilli olub, baş tərəfdən yarılaraq açılır. Bitkinin yerüstü hissəsi tam quruyana qədər qutucuqlar gövdə üzərində qalır. Bir qutucuqda 8 toxum olur. Bir bitkidə 1136 toxum yetişir. Toxumların 1000 ədədinin quru çəkisi 16 qramdır. Bitkinin illik vegetasiya müddəti 227 gün davam edir.
Ekologiyası
Çiçəkləmə və meyvə əmələgəlmə dövrü may-iyun aylarına təsadüf edir. Kökümsovla və toxumla çoxalır. Mezokriptofit bitkidir, duza davamlıdır. Orta dağ qurşağına qədər quru-gilli və gilli, daşlı yamaclarda, kolluqlarda bitir. Qida və bəzək bitkisidir. Meyvə — qutucuq şarşəklillidir, 2–3 dəfə meyvə saplağından qısadır, köndələnqırışlıdır. Toxumları üçtillidir, köndələn-qırışlıdır, zəif qanadlıdır.
Quru gilli və gilli-daşlı yamaclarda, kolluqlarda, əsasən tut ağacıları sıx olan yerdə rast gəlinir. Təbii ehtiyatı azalır. Əhali tərəfindən intensiv toplanması azalma tendensiyaını artırır.
Məhdudlaşdırıcı amillər antropogen və zoogen amillərdir. Mühafizəsi üçün xüsusi tədbirlər görülmür. Qida və bəzək bitkisi kimi intensiv toplanıldığından xüsusi qoruyucu tədbirlər görülməlidir. Bunun üçün yasaqlıqlar təşkil olunmalı, təbii populyasiyalar xüsusi nəzarətə götürülməlidir.
Azərbaycanda yayılması
Azərbaycanın nadir növüdür. Bu növ Azərbaycan növündən qabaq – 1818-ci ildə müəyyən edilib. Azərbaycan əksər rayonlarında bitir. Abşeronda kultura şəraitində görkəmli çiriş növündə vegetasiya fevralın ikinci ongünlüyündə, qönçələrin əmələ gəlməsi aprelin başlanğıcında, çiçəkləmə aprelin üçüncü ongünlüyündə başlayır və 25 gün davam edir.
Naxçıvanın dağlıq hissəsi, Naxçıvan düzənliyi (Şərur, Şahbuz, Ordubad rayonlarında Qaraquş, Kükü, ), Kiçik Qafqazın şimalı (Ağtafa rayonu) və cənubu (Füzuli və Cəbrayl rayonları), Lənkəranın dağlıq hissəsi (Lerik və Yardımlı rayonları), BQ (Quba), BQ şərq, Qobustan, Kür-Araz ovalığında yayılmışdır.
İstinadlar
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Gorkemli ciris lat Eremurus spectabilis bitkiler aleminin qulancarcicekliler destesinin asfodelinakimiler fesilesinin ciris cinsine aid bitki novu IUCN Qirmizi Siyahisina gore novun kateqoriyasi ve statusu Tehluke heddine yaxin olanlar kateqoriyasina aiddir EN B1ab i ii iii iv v 2ab i ii iii iv v Gorkemli cirisElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad BirlepelilerDeste QulancarciceklilerFesile AsfodelinakimilerYarimfesile Cins CirisNov Gorkemli cirisBeynelxalq elmi adiEremurus spectabilis M Bieb 1819Sekil axtarisiNCBI 122943EOL 1087960Tebii yayilmasiBotaniki tesviriCoxillik iysekilli kokumsovlu ot bitkisidir Yarpaqlar 6 15 xetvari kenarlari girintili cepine yuxari yonelmis cilpaq govdeden qisa 1 4 sm enindedir Govde 120 sm hundurluyundedir Cicekqrupu six coxcicekli salximdir Cicekyanligi iysekilli zengvari uzunsov xetvari sariteher 8 9 mm uzunlugunda kenarlidir Erkekcik sari tund qirmizi rengde tozcuqla birlikde ciceyaligindan 2 defe uzundur Qutucuq sarvari 2 defe meyve saplagindan kicikdir qirislidir Toxum uctilli qirisli zeif qanadlidir Hundurluyu 120 sm e ve qalinligi 1sm e qeder olan duz budaqlanmayan coxillik bitkidir Kokleri etli olub iysekilli qalinlasmisdir uzunlugu 25 sm e qederdir Boyuncuq kohne yarpaqlarin lifli qaliqlari ve perdeciyeoxsar qinla ehate olunmusdur Cicekleri bezek ehemiyyetli olub ozunemexsus iyi vardir Suda 8 10 gun qalir Ciceklerinden gul destesi duzeltmek ucun istifade etmek olar Cicekleri salximsekilli olub uzerinde 180 e qeder ag rengli cicekleri olur Uzunlugu 25 sm dir Toxumlari iyun ayinin birinci ongunluyunde yetisir Toxumlari yetisen vaxt cicek oxu uzerinde 142 toxum qutucugu olur Qutucuq sarsekilli olub bas terefden yarilaraq acilir Bitkinin yerustu hissesi tam quruyana qeder qutucuqlar govde uzerinde qalir Bir qutucuqda 8 toxum olur Bir bitkide 1136 toxum yetisir Toxumlarin 1000 ededinin quru cekisi 16 qramdir Bitkinin illik vegetasiya muddeti 227 gun davam edir EkologiyasiCicekleme ve meyve emelegelme dovru may iyun aylarina tesaduf edir Kokumsovla ve toxumla coxalir Mezokriptofit bitkidir duza davamlidir Orta dag qursagina qeder quru gilli ve gilli dasli yamaclarda kolluqlarda bitir Qida ve bezek bitkisidir Meyve qutucuq sarseklillidir 2 3 defe meyve saplagindan qisadir kondelenqirislidir Toxumlari uctillidir kondelen qirislidir zeif qanadlidir Quru gilli ve gilli dasli yamaclarda kolluqlarda esasen tut agacilari six olan yerde rast gelinir Tebii ehtiyati azalir Ehali terefinden intensiv toplanmasi azalma tendensiyaini artirir Mehdudlasdirici amiller antropogen ve zoogen amillerdir Muhafizesi ucun xususi tedbirler gorulmur Qida ve bezek bitkisi kimi intensiv toplanildigindan xususi qoruyucu tedbirler gorulmelidir Bunun ucun yasaqliqlar teskil olunmali tebii populyasiyalar xususi nezarete goturulmelidir Azerbaycanda yayilmasiAzerbaycanin nadir novudur Bu nov Azerbaycan novunden qabaq 1818 ci ilde mueyyen edilib Azerbaycan ekser rayonlarinda bitir Abseronda kultura seraitinde gorkemli ciris novunde vegetasiya fevralin ikinci ongunluyunde qoncelerin emele gelmesi aprelin baslangicinda cicekleme aprelin ucuncu ongunluyunde baslayir ve 25 gun davam edir Naxcivanin dagliq hissesi Naxcivan duzenliyi Serur Sahbuz Ordubad rayonlarinda Qaraqus Kuku Kicik Qafqazin simali Agtafa rayonu ve cenubu Fuzuli ve Cebrayl rayonlari Lenkeranin dagliq hissesi Lerik ve Yardimli rayonlari BQ Quba BQ serq Qobustan Kur Araz ovaliginda yayilmisdir IstinadlarHemcinin bax