Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Çiriş (lat. Eremurus) — qulançarçiçəklilər sırasının asfodelinakimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi. Çiriş sözü latın dilində "Eremurus" adlanır. Bu söz yunan dilində "eremos"- səhra, "ura" isə quyruq deməkdir. Sözün lüğəti mənası "səhra quyruğu"dur.
| Çiriş | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Cins: Çiriş | ||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||
| ||||||||
| ||||||||
Təbii yayılması
Çirişin Ön, Qərbi, Mərkəzi Asiyada 50, keçmiş SSRİ-də 23, Qafqaz və Azərbaycanda 2 növü bitir.
Botaniki təsviri
Çiriş cinsi əvvəllər zanbaqkimilər fəsiləsinə aid idi. Son vaxtların tədqiqatçılar bitkinin asfodelinakimilər fəsiləsinə daxil olduğunu müəyyən etmişlər.
Çiriş çoxillik bitki olub yeraltı orqanı kökyumrusudur. Kökləri yoğunlaşmış iyşəkillidir. Bitkinin yaşından asılı olaraq yoğunlaşmış iyşəkilli kökləri sayı 6-12 ədəd olur. Onlar ətli-şirəli olub, içərisi ehtiyat qida maddəsi ilə zəngindir. Kökləri kök boğazında yaxın yerdən rozet (ulduzaoxşar) formalı olub, əsasda yoğun, kənarlara doğru getdikcə nazikləşir və bir növ yerkökünü xatırladır. Kökyumrusunun boğazında kətanaoxşar köhnə yarpaqların izləri vardır. Yarpaqlarının uzunluğu 20-40 sm-ə çatır. Gövdəsi rozet yarpaqların içərisindən çıxır. Çiçək salxımı ilə birlikdə 125-140 qədər olur.
Abşeron şəraitində bu növün vegetasiya iqlim şəraitindən asılı olaraq fevralın birinci ongünlüyündə, qönçələrin əmələ gəlməsi aprelin əvvəlində, çiçəkləməsi aprelin üçüncü ongünlüyündə başlayır və 25 gün qalır. Çiçəklərindən yaraşıqlı gül dəstəsi düzəltmək mümkündür. Çiçək salxımında çiçəklərin sayı təbii şəraitə nisbətən mədəni əkin şəraitində daha çox olur.
Salxımın uzunluğu 25-35 sm olmaqla, üzərində 180-250-yə qədər açıq narıncı rəngli çiçəkləri olur. Gövdəsi hamar olur, uzunluğu 125 sm-dən çox olur. Yarpaqları 6-12 ədəd olub, tünd yaşıl, bəzən gümüşüyə çalan rəngdə olur. Uzunluğu 28-35 sm, eni 3,8-4 sm-dir.
Azərbaycan çirişi növündə yeraltı iyəbənzər ətli kökləri yaxşı inkişaf edir. Köklərin sayı bitkinin yaşından asılı olaraq 8-12 ədəd olur, uzunluğu 10-16 sm, diametri( ən yoğun yerdən) 5,2 sm, çəkisi 1200 qram olur.
Toxumları iyun ayının ortalarında yetişir. Toxumlar yetişən zaman salxım üzərində 152 toxum qutucuğu əmələ gəlir. Qutucuq şar şəklində olub, üzəri qırışlıdır. Tək-tək hallarda hamar olur. Qutucuğun hündürlüyü 0,1 -1 sm, diametri 0,6-0,8 sm-dir. Bitkinin yerüstü hissəsi tam quruyana kimi qutucuq gövdə üzərində qalır. Bir qutucuqda 8 ədəd toxum olur. Toxumların forması nahamar, kənarları iti, rəngi alabəzgəkdir. Bitkidə 1146 toxum yetişir. Toxumların 1000 ədədinin quru çəkisi 16,5 qramdır. Bitkinin illik vegetasiya müddəti 229 gündür.
Ekologiyası
Qulluğa bir o qədər tələbkar olmayan çirişin becərilməsi zəhmət tələb etmir. Ancaq yaxşı məhsul əldə etmək üçün torpağa bir az qulluq tələb olunur.
Yaxşı olar ki, torpaq yüngül qumsal olsun. Əkməzdən qabaq hər hektar torpağa əkinqabağı 120-150 kq fosfor, 80-120 kq kalium vermək lazımdır. Kalium və fosforun 50%-nin payızda şum altında, qalan 50%-nin isə vegetasiya müddətində yemləmə şəklində verilməsi məsləhətdir. Azot gübrəsinin 45%-ni torpağın əkinqabağı hazırlanması vaxtı, 25-35%-ni əkindən 20-25 gün sonra birinci yemləmə vaxtı, 35-45%-ni isə kütləvi çiçəkləmə başa çatdıqdan sonra vermək məsləhətdir.
Çiriş əkiləcək sahənin hazırlanmasına avqust ayında başlamaq lazımdır. Sahə bitki qalıqlarından, alaqdan, daşkəsəndən, zibil və tullantılardan təmizlənməli və sahədən kənara çıxarılmalıdır. Torpaq 25-30 sm dərinlikdə bellənib hazırlanmalıdır.
Çiriş generativ (toxumları) və vegetativ orqanları vasitəsilə çoxaldılır. Toxumlarla çoxaldılma zamanı bitki 5-7 ildən sonra çiçəkləyib toxum verir. Bu da təsərrüfat və istehsal üçün bir o qədər faydalı deyil. Yalnız seleksiyada yeni sort almaq məqsədilə toxumla çoxaldılmadan geniş istifadə edilir.
Çiriş bitkisi toxumlarla çoxaldıqda gec çiçək verməsinə baxmayaraq, ondan çoxsaylı əkin materialı əldə etmək mümkündür. Bu əkin materialından müxtəlif məqsədlər üçün istifadə etmək olar.
Toxumları payızda, oktyabr ayının 20-dən başlayaraq səpmək məsləhətdir. Toxumlar əvvəlcədən düzəldilmiş və şırımlar açılmış ləklərə səpilir. Bunun üçün şırımlara alt hissədə 1-2 sm dərinliyində bir az qidalı torpaq (1:1:1 nisbətində peyin, yarpaq çürüntüsü, yuyulmuş, dəniz qumu) tökür, sonra toxumları həmin şırımların içərisində səpilir. Yaxşı aqrotexniki qulluq edildikdə cücərmə faizi 90-100 % olur.
Vegetativ yolla çoxaldıldıqda ana bitkini üzərində 2 kök tumurcuğu olmaqla bölüb çoxaldırlar. Bu qayda ilə bir ana bitkidən 2-4 əkin materialları almaq mümkündür. Həmin əkin materiallarını əkdikdə 2-3 ildən sonra çiçəkləyib toxum əmələ gətirir.
Çiriş vegetasiyaya başlayanda, yəni yarpaqları torpağın üzərində 6-15 sm uzunluğunda olanda toplanır. Toplanarkən torpağın 3-4 sm dərinliyindən, kökboğazına yaxın yerdən çəpinə kəsilir. Təzə çıxan yarpaqlar seliklə zəngindir. Ona görə onu çəpinə və torpağın altında kəsmək lazımdır ki, kəsilmiş yerə torpaq avtomatik olaraq tökülsün. Əks təqdirdə çirişin köklərindən olan selikli şirə, ehtiyat qida maddəsi kəsik yerdən axıb bitkini zəiflədər və nəticədə bitki gücdən düşər, qidalanması zəifləyər və çürüyüb tələf olar. Bu qaydalara əməl etsəniz sahələrində heç vaxt çirişin kökü kəsilməz və siz ondan daim istifadə edərsiniz.
Abşeron şəraitində aparılmış təcrübələr nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, çiriş bitkisi öz-özünə toxumla çoxala bilir və 3-5 ildə 1-2 km məsafəyə yayılır.
Azərbaycanda yayılması
Azərbaycanda bitən çiriş növləri: Azərbaycan çirişi (Eremurus azerbajdzhanikus Charkev.) və Görkəmli çiriş ( Bieb.).
Azərbaycan çirişi növünün ukraynalı alim S.S.Xarkeviç Qafqaza ekspedisiya zamanı, Azərbaycan florasında bitən bitkiləri də tədqiq edərkən müəyyənləşdirmişdi. O, 1959-cu ilin may ayında Xaldan rayonu ətraflarından topladığı çirişin yeni növünü müəyyən etmiş və bu növü Azərbaycan çirişi adlandırmışdır. Sonralar 1975-ci illərdə tədqiqatlar zamanı bu növün Füzuli rayonunun Dövlətkarlı kəndinin 3 km-də yerləşən Dilağarda çalında da (dağında) bitdiyi müəyyən edilmişdir. Hər 2 növ texniki dərman və qida bitkisi kimi geniş istifadə olunur.
Azərbaycanda çiriş ən çox Naxçıvan MR-nin Ordubad, Şahbuz, Babək, Culfa, Sədərək, Şərur, Kəngərli rayonlarında, Ağstafa, Qazax, Xaldan, Göyçay, Füzuli, Xonaşen, Cəbrayıl, Lerik, Yardımlı və s. rayonların aşağı, orta dağ qurşaqlarında, gilli-daşlı torpaqlarda, ən çox qaratikan kolları ətrafında bitir.
Azərbaycan MEA Mərkəzi Nəbatat Bağında 1967-ci ildən geofit bitkilərin təcrübə sahəsində çiriş bitkisinin kolleksiyası yaradılmış və bitkinin bir sıra xüsusiyyətləri, becərilməsi, çoxaldılma qaydası, istifadə olunması və qorunması tədbirləri öyrənilmişdir.
İstifadəsi
Çiriş bitkisindən hələ lap qədimdən müxtəlif məqsədlər üçün istifadə etmişdir. Azərbaycanın bir çox rayonlarında yerli əhali çirişdən tərəvəz bitkisi kimi istifadə edir. Bitki fevral-mart aylarında kütləvi vegetasiyaya başladığı vaxt, yeni yarpaqlar torpağın üzərində 6-15 sm hündürlüyündə olarkən toplanır. Bu vaxt çalışmaq lazımdır ki, bitki torpağın 3-4 sm dərinliyindən, kök boğazına yaxın yerdən, kök boğazını zədələməmək şərti ilə kəsilib toplansın. Yeni açan 6-10 ədəd yarpaq zər pərdə ilə örtülü olur. Bu vaxtlar yarpaqlar selik və C vitamini ilə zəngin olur. Rozetşəkilli yarpaqlar zər içərisindən xeyli artıq çaxanda onun qidalılıq keyfiyyəti aşağı düşür. Toplanmış yarpaqlara bıçaq ilə toxunan kimi aralanır. Yarpaqlar duzlu suda pörtüləcək acı suyu atılır, sonra soğanla yağda qızardılır. Bundan başqa çirişdən dadlı kətə və qutab hazırlanır.
Kətə və qutab bişirmək üçün çirişə soğan, dağkeşnişi və quzuqulağı əlavə edilib doğranır. Doğranmış qarışığa azacıq duz qatıb adi qaydada kətə, yaxud qutab bişirirlər. Zövqə uyğun heç bir göyərti qatmadan təkcə çiriş ilə bişirilmiş kətə çox dadlı olmaqla, mədə və bağırsaq xəstəlikləri, xüsusən bağırsaq iltihabı xəstəliyi (kolit) zamanı çox xeyirlidir.
Çiriş bitkisindən keyfiyyətli çiriş yapışqanı hazırlanır. Hətta yaxşı hazırlanmış çiriş yapışqanından keçmişdə dərzilikdə, papaqçılıqda və çəkməçilikdə çox geniş istifadə edilib. Çiriş yapışqanından istifadə edən sənətkarların dediklərinə görə papağın dimdiyinə, pencəyin yaxalığına, çəkmələrin dabancıq və burun hissəsinə, kisə parçalara sürtülən çiriş əgər su dəyməsə 200-250 il öz möhkəmliyini saxlama qabiliyyətinə malik olur.
Ədəbiyyat məlumatlarına görə vaxtilə Göyçay rayonunun Qaraməryəm kəndində çiriş yapışqanı hazırlamaq üçün fabrik və çiriş üyütmək üçün dəyirman fəaliyyət göstərmişdir. Bunun üçün çirişin kökyumruları toplanıb təmizlənir və qurudulur. Qurudulmuş kökyumrusu üyüdülür. Bu qayda ilə hazırlanmış çiriş tozu su ilə qarışdırılır yapışqan hazırlanır. Həmin yapışqandan müxtəlif məqsədlər üçün geniş istifadə etmək mümkündür. Bu yapışqan orqanizmə heç bir zərər vermir.
Çiriş tozunun qarağacın qabığının dəmlənməsindən hazırlanmış dəm ilə qarışığı ən təhlükəli sınıqların, çıxıqların müalicəsində əvəzolunmaz əhəmiyyətə malikdir. Sınıq, çıxıq xəstəliklərinin müalicəsi zamanı çox vaxt həkimlər xaş yeməyi məsləhət görürlər ki, sınmış orqanlarda, əzalarda bitişmə, müalicə tez başa çatsın. Topladığımız məlumatlar və apardığımız təcrübələr göstərmişdir ki, çıxıq və sınıqlı xəstələrin müalicəsi zamanı çiriş bitkisinin yarpaqlarından hazırlanmış buğlama, kətə, qutab və s. yeməklərdən istifadə etmək xəstəliyin hədsiz dərəcədə tez müalicə olmasına səbəb olur.
Çiriş bitkisindən "eremuran" adlı maddə alınmışdır ki, həmin maddə ilə hopdurulmuş polietilen örtük tərəvəzi 6 ay tez saxlamaq qabiliyyətinə malikdir.
Çiriş təbabətdə
Çirişlə müalicə qaydaları
Çirişin kökyumrusundan, kökündən, yarpağından və çiçəyindən lap qədimdən xalq təbabətində müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində geniş istifadə olunmuşdur. Onun kökyumrusundan alınmış çiriş tozundan və yaxud unundan hazırlanmış məlhəmdən (təpitmədən) sınıq və çıxıqların çiban və dolama tipli yaraların müalicəsində istifadə olunur.
A.X Rollovun 1908-ci ildə "Qafqazın yabanı bitkiləri, onların yayılması və istifadəsi qaydaları" adlı kitabında hələ o vaxt Zaqafkaziyada 5000 pud çiriş tədarük edildiyi göstərilir.
Qafqazın İpəkçilik Stansiyasında tədqiq edilmiş çiriş unu belə təsvir edilir: çiriş tozunun su ilə qarışığından qatı, bulanıq, qeyri-şəffaf olan yapışqan alınır. Bu yapışqanın tərkibində 16,37 % su, 29,14 % kül, 15% kitrə (qummi, yapışqan), 20 % petin maddəsi vardır. Ondan alınmış külün tərkibində isə 5,77 % xlor, 4,49 % maqnezium, 21,83 % əhəng, 2,54 % kükürd anhidridi vardır.
Sınıq və çıxıqların müalicəsi
Çiriş bitkisi illik vegetasiyanı başa vurduqda, yeni yerüstü hissəsi quruduqda (bu iyun ayında baş verir) onu qazıyıb çıxarır, köklərini yarpaqdan, torpaqdan təmizləyib qurudurlar. Sonra həvəngdəstədə, xırda dəyirmanda və ya kofe üyüdəndə üyüdürlər. Çiriş unundan (tozundan) 3 xörək qaşığı götürüb (sınığın ölçüsündə asılı olaraq az və ya çox da götürmək olar), qarağac qabığını suda tünd dəmindən (qabığı xırda-xırda doğrayıb adi çay kimi dəmləyir, 2 stəkan suya 4 xörək qaşığı qabıq əlavə edilir) təpitmə hazırlayırlar. Təpitmə yuxadan bir az qalın, yeni fətir qalınlığında olmalıdır. Sınıq yer təmiz spirtlə silinib təmizlənir. Hazırlanmış təpitməni (məlhəmi) ağ çit parçaya yaxır, üzərinə bir balaca yumurta ağı çəkirlər. Səriştəli, təcrübəli sınıqçı sınmış yerləri qaydaya salır. Hazırlanmış məlhəmi sınığın üzərinə qoyur. Sonra sınıqdan asılı olaraq, həmin hissəni taxta parçası, iri qarğını iki yerə bölüb ondan hazırlanmış xüsusi alətlərlə sarıyırlar. Bütün əməliyyat təcrübəli türkəçarəçi loğmanın əli ilə aparılsa, həmin hazırlanmış davacatın əvəzi olmaz. Dəvədən, atdan, ulaqdan yıxılanlar, müxtəlif qəzalar zamanı sınıq alanlar bu üsuldan faydalana bilərlər.
Davacat düzgün hazırlanmalı, sarğı çox səliqəli aparılmalıdır. Sarğı 3 gündən bir dəyişdirilməlidir. Yaxşı olar ki, müalicə ərəfəsində çiriş yarpaqlarından kətə bişirilsin və gündə kətə yeyilsin. Bu sınaqların birləşməsini daha da sürətləndirir.
İrin, dolama, çiban tipli yaraların müalicəsi
Bir ədəd çirişin kökünü götürüb yaxşı-yaxşı təmizləyir, qurudur, sonra onu üyüdürlər. Çiriş tozundan 100 qram götürüb 100 qram təmiz balla qarışdırıb vam odun üzərində qaynadırlar. Azacıq soyuduqdan sonra davacatın üzərinə 30 qram əzvay şirəsi qatırlar. Bu qayda ilə hazırlanmış davacatı məlhəm və ya təpitmə şəklində dolamanın, irinləmək istəyən hovlanmış kor çiban tipli yaraların müalicəsində istifadə etmək olar.
Mədə-bağırsaq xəstəlikləri
Mədə-bağırsaq, qarayara, bağırsaq keçməzliyi zamanı çirişin xüsusi müalicəvi əhəmiyyəti vardır. Çirişin tək yarpaqlarından hazırlanmış buğlama, sıyıq, kətə, qutab və s. xörəklər orqanizmin müxtəlif vitaminlərlə təmin edilməsi və möhkəmləndirilməsi üçün daha çox faydalıdır.
Toplanmış çiriş yarpaqları duzlu suda pörtülür, acı suyu çıxarılır. Qazana aşağı hissədən bir qat çiriş düzülür, sonra üzərinə düyü, alça və ya gavalı turşusu əlavə edilir. Daha sonra xırda doğranmış soğan düzülür. Onların üzərinə bir stəkan ilıq su tökülür. Vam odun üzərində qoyulur. Yemək qaynara düşəndən 15 dəqiqə sonra üzərinə 2 xörək qaşığı yağ əlavə etmək lazımdır. Sonra bir qaşıq götürüb dadına baxırsınız. Tam bişibsə götürmək məsləhətdir. Bu qayda ilə hazırlanmış buğlama və sıyıq yazqabağı vitamin qıtlığından əziyyət çəkən orqanizmi vitaminlərlə qidalandırır, həmçinin qida borusu, mədə və bağırsağın divarlarını yumşaldır.
Ədəbiyyat
- CHASE M. W., REVEAL J. L., FAY M. F., Reveal J. L., Fay M. F. A subfamilial classification for the expanded asparagalean families Amaryllidaceae, Asparagaceae and Xanthorrhoeaceae (ing.). // Botanical Journal of the Linnean Society / M. F. Fay Wiley-Blackwell, Linnean Society of London, OUP, 2009. Vol. 161, Iss. 2. P. 132–136. ISSN 0024-4074; 1095-8339 doi:10.1111/J.1095-8339.2009.00999.X
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ciris lat Eremurus qulancarcicekliler sirasinin asfodelinakimiler fesilesine aid bitki cinsi Ciris sozu latin dilinde Eremurus adlanir Bu soz yunan dilinde eremos sehra ura ise quyruq demekdir Sozun lugeti menasi sehra quyrugu dur CirisElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad BirlepelilerDeste QulancarciceklilerFesile AsfodelinakimilerYarimfesile Cins CirisBeynelxalq elmi adiEremurus M Bieb 1810Sekil axtarisiNCBI 49714EOL 107335Tebii yayilmasiCirisin On Qerbi Merkezi Asiyada 50 kecmis SSRI de 23 Qafqaz ve Azerbaycanda 2 novu bitir Botaniki tesviriCiris cinsi evveller zanbaqkimiler fesilesine aid idi Son vaxtlarin tedqiqatcilar bitkinin asfodelinakimiler fesilesine daxil oldugunu mueyyen etmisler Ciris coxillik bitki olub yeralti orqani kokyumrusudur Kokleri yogunlasmis iysekillidir Bitkinin yasindan asili olaraq yogunlasmis iysekilli kokleri sayi 6 12 eded olur Onlar etli sireli olub icerisi ehtiyat qida maddesi ile zengindir Kokleri kok bogazinda yaxin yerden rozet ulduzaoxsar formali olub esasda yogun kenarlara dogru getdikce naziklesir ve bir nov yerkokunu xatirladir Kokyumrusunun bogazinda ketanaoxsar kohne yarpaqlarin izleri vardir Yarpaqlarinin uzunlugu 20 40 sm e catir Govdesi rozet yarpaqlarin icerisinden cixir Cicek salximi ile birlikde 125 140 qeder olur Abseron seraitinde bu novun vegetasiya iqlim seraitinden asili olaraq fevralin birinci ongunluyunde qoncelerin emele gelmesi aprelin evvelinde ciceklemesi aprelin ucuncu ongunluyunde baslayir ve 25 gun qalir Ciceklerinden yarasiqli gul destesi duzeltmek mumkundur Cicek salximinda ciceklerin sayi tebii seraite nisbeten medeni ekin seraitinde daha cox olur Salximin uzunlugu 25 35 sm olmaqla uzerinde 180 250 ye qeder aciq narinci rengli cicekleri olur Govdesi hamar olur uzunlugu 125 sm den cox olur Yarpaqlari 6 12 eded olub tund yasil bezen gumusuye calan rengde olur Uzunlugu 28 35 sm eni 3 8 4 sm dir Azerbaycan cirisi novunde yeralti iyebenzer etli kokleri yaxsi inkisaf edir Koklerin sayi bitkinin yasindan asili olaraq 8 12 eded olur uzunlugu 10 16 sm diametri en yogun yerden 5 2 sm cekisi 1200 qram olur Toxumlari iyun ayinin ortalarinda yetisir Toxumlar yetisen zaman salxim uzerinde 152 toxum qutucugu emele gelir Qutucuq sar seklinde olub uzeri qirislidir Tek tek hallarda hamar olur Qutucugun hundurluyu 0 1 1 sm diametri 0 6 0 8 sm dir Bitkinin yerustu hissesi tam quruyana kimi qutucuq govde uzerinde qalir Bir qutucuqda 8 eded toxum olur Toxumlarin formasi nahamar kenarlari iti rengi alabezgekdir Bitkide 1146 toxum yetisir Toxumlarin 1000 ededinin quru cekisi 16 5 qramdir Bitkinin illik vegetasiya muddeti 229 gundur EkologiyasiQulluga bir o qeder telebkar olmayan cirisin becerilmesi zehmet teleb etmir Ancaq yaxsi mehsul elde etmek ucun torpaga bir az qulluq teleb olunur Yaxsi olar ki torpaq yungul qumsal olsun Ekmezden qabaq her hektar torpaga ekinqabagi 120 150 kq fosfor 80 120 kq kalium vermek lazimdir Kalium ve fosforun 50 nin payizda sum altinda qalan 50 nin ise vegetasiya muddetinde yemleme seklinde verilmesi meslehetdir Azot gubresinin 45 ni torpagin ekinqabagi hazirlanmasi vaxti 25 35 ni ekinden 20 25 gun sonra birinci yemleme vaxti 35 45 ni ise kutlevi cicekleme basa catdiqdan sonra vermek meslehetdir Ciris ekilecek sahenin hazirlanmasina avqust ayinda baslamaq lazimdir Sahe bitki qaliqlarindan alaqdan daskesenden zibil ve tullantilardan temizlenmeli ve saheden kenara cixarilmalidir Torpaq 25 30 sm derinlikde bellenib hazirlanmalidir Ciris generativ toxumlari ve vegetativ orqanlari vasitesile coxaldilir Toxumlarla coxaldilma zamani bitki 5 7 ilden sonra cicekleyib toxum verir Bu da teserrufat ve istehsal ucun bir o qeder faydali deyil Yalniz seleksiyada yeni sort almaq meqsedile toxumla coxaldilmadan genis istifade edilir Ciris bitkisi toxumlarla coxaldiqda gec cicek vermesine baxmayaraq ondan coxsayli ekin materiali elde etmek mumkundur Bu ekin materialindan muxtelif meqsedler ucun istifade etmek olar Toxumlari payizda oktyabr ayinin 20 den baslayaraq sepmek meslehetdir Toxumlar evvelceden duzeldilmis ve sirimlar acilmis leklere sepilir Bunun ucun sirimlara alt hissede 1 2 sm derinliyinde bir az qidali torpaq 1 1 1 nisbetinde peyin yarpaq curuntusu yuyulmus deniz qumu tokur sonra toxumlari hemin sirimlarin icerisinde sepilir Yaxsi aqrotexniki qulluq edildikde cucerme faizi 90 100 olur Vegetativ yolla coxaldildiqda ana bitkini uzerinde 2 kok tumurcugu olmaqla bolub coxaldirlar Bu qayda ile bir ana bitkiden 2 4 ekin materiallari almaq mumkundur Hemin ekin materiallarini ekdikde 2 3 ilden sonra cicekleyib toxum emele getirir Ciris vegetasiyaya baslayanda yeni yarpaqlari torpagin uzerinde 6 15 sm uzunlugunda olanda toplanir Toplanarken torpagin 3 4 sm derinliyinden kokbogazina yaxin yerden cepine kesilir Teze cixan yarpaqlar selikle zengindir Ona gore onu cepine ve torpagin altinda kesmek lazimdir ki kesilmis yere torpaq avtomatik olaraq tokulsun Eks teqdirde cirisin koklerinden olan selikli sire ehtiyat qida maddesi kesik yerden axib bitkini zeifleder ve neticede bitki gucden duser qidalanmasi zeifleyer ve curuyub telef olar Bu qaydalara emel etseniz sahelerinde hec vaxt cirisin koku kesilmez ve siz ondan daim istifade edersiniz Abseron seraitinde aparilmis tecrubeler neticesinde mueyyen edilmisdir ki ciris bitkisi oz ozune toxumla coxala bilir ve 3 5 ilde 1 2 km mesafeye yayilir Azerbaycanda yayilmasiAzerbaycanda biten ciris novleri Azerbaycan cirisi Eremurus azerbajdzhanikus Charkev ve Gorkemli ciris Bieb Azerbaycan cirisi novunun ukraynali alim S S Xarkevic Qafqaza ekspedisiya zamani Azerbaycan florasinda biten bitkileri de tedqiq ederken mueyyenlesdirmisdi O 1959 cu ilin may ayinda Xaldan rayonu etraflarindan topladigi cirisin yeni novunu mueyyen etmis ve bu novu Azerbaycan cirisi adlandirmisdir Sonralar 1975 ci illerde tedqiqatlar zamani bu novun Fuzuli rayonunun Dovletkarli kendinin 3 km de yerlesen Dilagarda calinda da daginda bitdiyi mueyyen edilmisdir Her 2 nov texniki derman ve qida bitkisi kimi genis istifade olunur Azerbaycanda ciris en cox Naxcivan MR nin Ordubad Sahbuz Babek Culfa Sederek Serur Kengerli rayonlarinda Agstafa Qazax Xaldan Goycay Fuzuli Xonasen Cebrayil Lerik Yardimli ve s rayonlarin asagi orta dag qursaqlarinda gilli dasli torpaqlarda en cox qaratikan kollari etrafinda bitir Azerbaycan MEA Merkezi Nebatat Baginda 1967 ci ilden geofit bitkilerin tecrube sahesinde ciris bitkisinin kolleksiyasi yaradilmis ve bitkinin bir sira xususiyyetleri becerilmesi coxaldilma qaydasi istifade olunmasi ve qorunmasi tedbirleri oyrenilmisdir IstifadesiCiris bitkisinden hele lap qedimden muxtelif meqsedler ucun istifade etmisdir Azerbaycanin bir cox rayonlarinda yerli ehali cirisden terevez bitkisi kimi istifade edir Bitki fevral mart aylarinda kutlevi vegetasiyaya basladigi vaxt yeni yarpaqlar torpagin uzerinde 6 15 sm hundurluyunde olarken toplanir Bu vaxt calismaq lazimdir ki bitki torpagin 3 4 sm derinliyinden kok bogazina yaxin yerden kok bogazini zedelememek serti ile kesilib toplansin Yeni acan 6 10 eded yarpaq zer perde ile ortulu olur Bu vaxtlar yarpaqlar selik ve C vitamini ile zengin olur Rozetsekilli yarpaqlar zer icerisinden xeyli artiq caxanda onun qidaliliq keyfiyyeti asagi dusur Toplanmis yarpaqlara bicaq ile toxunan kimi aralanir Yarpaqlar duzlu suda portulecek aci suyu atilir sonra soganla yagda qizardilir Bundan basqa cirisden dadli kete ve qutab hazirlanir Kete ve qutab bisirmek ucun cirise sogan dagkesnisi ve quzuqulagi elave edilib dogranir Dogranmis qarisiga azaciq duz qatib adi qaydada kete yaxud qutab bisirirler Zovqe uygun hec bir goyerti qatmadan tekce ciris ile bisirilmis kete cox dadli olmaqla mede ve bagirsaq xestelikleri xususen bagirsaq iltihabi xesteliyi kolit zamani cox xeyirlidir Ciris bitkisinden keyfiyyetli ciris yapisqani hazirlanir Hetta yaxsi hazirlanmis ciris yapisqanindan kecmisde derzilikde papaqciliqda ve cekmecilikde cox genis istifade edilib Ciris yapisqanindan istifade eden senetkarlarin dediklerine gore papagin dimdiyine penceyin yaxaligina cekmelerin dabanciq ve burun hissesine kise parcalara surtulen ciris eger su deymese 200 250 il oz mohkemliyini saxlama qabiliyyetine malik olur Edebiyyat melumatlarina gore vaxtile Goycay rayonunun Qarameryem kendinde ciris yapisqani hazirlamaq ucun fabrik ve ciris uyutmek ucun deyirman fealiyyet gostermisdir Bunun ucun cirisin kokyumrulari toplanib temizlenir ve qurudulur Qurudulmus kokyumrusu uyudulur Bu qayda ile hazirlanmis ciris tozu su ile qarisdirilir yapisqan hazirlanir Hemin yapisqandan muxtelif meqsedler ucun genis istifade etmek mumkundur Bu yapisqan orqanizme hec bir zerer vermir Ciris tozunun qaragacin qabiginin demlenmesinden hazirlanmis dem ile qarisigi en tehlukeli siniqlarin cixiqlarin mualicesinde evezolunmaz ehemiyyete malikdir Siniq cixiq xesteliklerinin mualicesi zamani cox vaxt hekimler xas yemeyi meslehet gorurler ki sinmis orqanlarda ezalarda bitisme mualice tez basa catsin Topladigimiz melumatlar ve apardigimiz tecrubeler gostermisdir ki cixiq ve siniqli xestelerin mualicesi zamani ciris bitkisinin yarpaqlarindan hazirlanmis buglama kete qutab ve s yemeklerden istifade etmek xesteliyin hedsiz derecede tez mualice olmasina sebeb olur Ciris bitkisinden eremuran adli madde alinmisdir ki hemin madde ile hopdurulmus polietilen ortuk terevezi 6 ay tez saxlamaq qabiliyyetine malikdir Ciris tebabetde Cirisle mualice qaydalari Cirisin kokyumrusundan kokunden yarpagindan ve ciceyinden lap qedimden xalq tebabetinde muxtelif xesteliklerin mualicesinde genis istifade olunmusdur Onun kokyumrusundan alinmis ciris tozundan ve yaxud unundan hazirlanmis melhemden tepitmeden siniq ve cixiqlarin ciban ve dolama tipli yaralarin mualicesinde istifade olunur A X Rollovun 1908 ci ilde Qafqazin yabani bitkileri onlarin yayilmasi ve istifadesi qaydalari adli kitabinda hele o vaxt Zaqafkaziyada 5000 pud ciris tedaruk edildiyi gosterilir Qafqazin Ipekcilik Stansiyasinda tedqiq edilmis ciris unu bele tesvir edilir ciris tozunun su ile qarisigindan qati bulaniq qeyri seffaf olan yapisqan alinir Bu yapisqanin terkibinde 16 37 su 29 14 kul 15 kitre qummi yapisqan 20 petin maddesi vardir Ondan alinmis kulun terkibinde ise 5 77 xlor 4 49 maqnezium 21 83 eheng 2 54 kukurd anhidridi vardir Siniq ve cixiqlarin mualicesi Ciris bitkisi illik vegetasiyani basa vurduqda yeni yerustu hissesi quruduqda bu iyun ayinda bas verir onu qaziyib cixarir koklerini yarpaqdan torpaqdan temizleyib qurudurlar Sonra hevengdestede xirda deyirmanda ve ya kofe uyudende uyudurler Ciris unundan tozundan 3 xorek qasigi goturub sinigin olcusunde asili olaraq az ve ya cox da goturmek olar qaragac qabigini suda tund deminden qabigi xirda xirda dograyib adi cay kimi demleyir 2 stekan suya 4 xorek qasigi qabiq elave edilir tepitme hazirlayirlar Tepitme yuxadan bir az qalin yeni fetir qalinliginda olmalidir Siniq yer temiz spirtle silinib temizlenir Hazirlanmis tepitmeni melhemi ag cit parcaya yaxir uzerine bir balaca yumurta agi cekirler Seristeli tecrubeli siniqci sinmis yerleri qaydaya salir Hazirlanmis melhemi sinigin uzerine qoyur Sonra siniqdan asili olaraq hemin hisseni taxta parcasi iri qargini iki yere bolub ondan hazirlanmis xususi aletlerle sariyirlar Butun emeliyyat tecrubeli turkecareci logmanin eli ile aparilsa hemin hazirlanmis davacatin evezi olmaz Deveden atdan ulaqdan yixilanlar muxtelif qezalar zamani siniq alanlar bu usuldan faydalana bilerler Davacat duzgun hazirlanmali sargi cox seliqeli aparilmalidir Sargi 3 gunden bir deyisdirilmelidir Yaxsi olar ki mualice erefesinde ciris yarpaqlarindan kete bisirilsin ve gunde kete yeyilsin Bu sinaqlarin birlesmesini daha da suretlendirir Irin dolama ciban tipli yaralarin mualicesi Bir eded cirisin kokunu goturub yaxsi yaxsi temizleyir qurudur sonra onu uyudurler Ciris tozundan 100 qram goturub 100 qram temiz balla qarisdirib vam odun uzerinde qaynadirlar Azaciq soyuduqdan sonra davacatin uzerine 30 qram ezvay siresi qatirlar Bu qayda ile hazirlanmis davacati melhem ve ya tepitme seklinde dolamanin irinlemek isteyen hovlanmis kor ciban tipli yaralarin mualicesinde istifade etmek olar Mede bagirsaq xestelikleri Mede bagirsaq qarayara bagirsaq kecmezliyi zamani cirisin xususi mualicevi ehemiyyeti vardir Cirisin tek yarpaqlarindan hazirlanmis buglama siyiq kete qutab ve s xorekler orqanizmin muxtelif vitaminlerle temin edilmesi ve mohkemlendirilmesi ucun daha cox faydalidir Toplanmis ciris yarpaqlari duzlu suda portulur aci suyu cixarilir Qazana asagi hisseden bir qat ciris duzulur sonra uzerine duyu alca ve ya gavali tursusu elave edilir Daha sonra xirda dogranmis sogan duzulur Onlarin uzerine bir stekan iliq su tokulur Vam odun uzerinde qoyulur Yemek qaynara dusenden 15 deqiqe sonra uzerine 2 xorek qasigi yag elave etmek lazimdir Sonra bir qasiq goturub dadina baxirsiniz Tam bisibse goturmek meslehetdir Bu qayda ile hazirlanmis buglama ve siyiq yazqabagi vitamin qitligindan eziyyet ceken orqanizmi vitaminlerle qidalandirir hemcinin qida borusu mede ve bagirsagin divarlarini yumsaldir EdebiyyatCHASE M W REVEAL J L FAY M F Reveal J L Fay M F A subfamilial classification for the expanded asparagalean families Amaryllidaceae Asparagaceae and Xanthorrhoeaceae ing Botanical Journal of the Linnean Society M F Fay Wiley Blackwell Linnean Society of London OUP 2009 Vol 161 Iss 2 P 132 136 ISSN 0024 4074 1095 8339 doi 10 1111 J 1095 8339 2009 00999 X