Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. (yanvar 2024) |
Fridrix Ratsel (alm. Friedrich Ratzel; 30 avqust 1844[…], Karlsrue – 9 avqust 1904[…]) — Almaniya etnoloqu, sosioloqu və coğrafiyaşünası.
| Fridrix Ratsel | |
|---|---|
| alm. Friedrich Ratzel | |
 | |
| Doğum tarixi | 30 avqust 1844[…] |
| Doğum yeri |
|
| Vəfat tarixi | 9 avqust 1904[…](59 yaşında) |
| Milliyyəti | Alman |
| Təhsili | |
| Fəaliyyəti | bioloq, coğrafiyaşünas, zooloq, politoloq, universitet müəllimi[d] |
| Elmi dərəcəsi |
|
| Üzvlüyü |
|
 | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Avropada XIX əsrdə formalaşan elmlər içərisində Antropocoğrafiya elminin xüsusi rolu olmuşdur. Bu elmin əsas tədqiqat sahəsi antropoloji etnoqrafik tədqiqatlar əsasında insanların məskunlaşması, yer dəyişməsi, etnosun xarakterinə coğrafi mühitin təsiri, sosial mədəni ideyaların coğrafi mühitlə əlaqəsi və digər məsələlər hesab olunur. XX əsrdə geniş yayılmış coğrafi determinizim nəzəriyyəsi Antropocoğrafiyanın əsas istiqamətini təşkil edirdi. Bu nəzəriyyənin əsas ideyasına görə, coğrafi mühit xalqların mədəni və siyasi inkişafına birbaşa təsir göstərir.
Diffuzionizmin ilkin nümayəndələrindən biri olan Fridrix Ratsel (1844–1904) antropocoğrafiya təliminə əsaslanırdı.
Almaniyada Rixthofen ilə bir zamanda yaşamış və işləmiş Fridrix Ratsel (1844–1904) antropocoğrafiyanın əsasını qoymuşdur. İxtisasına görə o, təbiətşünas, zooloq, müqayisəli anatomiya və paleontologiya alimi idi. O, mütərəqqi fransız antropocoğraflarından (insan coğrafiyası nümayəndələrindən) fərqli olaraq antropocoğrafiyanı Darvin nəzəriyyəsi ilə bağlamışdır. Ratselə görə, insanların məskunlaşması və fəaliyyətini öyrənmək üçün Darvin nəzəriyyəsindən istifadə etmək lazımdır. Bununla da o, sosial darvinizmin əsasını qoymuşdur. Ratsel ömrünün ikinci yarısında "Antropocoğrafiya" adlı 2 cildlik əsər nəşr etdirdi. Bu əsərin əsas ideyası bundan ibarətdir ki, insan və heyvanların həyatında, onların məskunlaşmasında, ətraf təbiətlə qarşılıqlı əlaqələrində bir çox ümumiliklər var, həm insanlar, həm də heyvanlar, hər ikisi daim həyat uğrunda, yaşamaq uğrunda mübarizə aparmalıdır. 1897-ci ildə Ratselin "Siyasi coğrafiya" əsəri çapdan çıxdı. Bu əsərdə o, dövləti Yerlə bağlı olan bir orqanizmə oxşadırdı. Dövlət bir orqanizm kimi ya yaşayıb böyüməli, yaxud da məhv olmalıdır. Salamat qalması üçün isə dövlət öz həyat sahəsini genişləndirməlidir. Beləliklə, Ratsel mürtəce "həyat üçün məkan" ideyasına gəlib çıxdı ki, bundan da 30 il sonra alman faşizmi bu nəzəriyyədən geniş şəkildə istifadə etdi. Onun fikirləri hələ öz vaxtında Preston Ceyms və s. kimi böyük coğrafiyaşünaslar tərəfindən tənqid olunmuşdu. Lakin vaxtilə onun tələbəsi olmuş Ellen Çörçill Simpl (1863–1932) ABŞ-də onun fikirlərini təbliğ edirdi.
Diffuziyonizmin ilk nümayəndələrindən biri Fridrix Ratsel (1844–1904) antropocoğrafiya təliminə əsaslanırdı. Əvvəlcə Münhen, 1886-cı ildən Leypsiq universitetlərinin coğrafiya üzrə professoru olan Ratsel "Antropocoğrafiya" (1882–1891), "Xalqşünaslıq" (1885–1888), "Torpaq və həyat" (1901–1902) və digər əsərlərində insanların yer üzərində yayılma arealını göstərməklə mədəniyyətin inkişafının coğrafi şəraitdən asılı olması ideyasını əsaslandırmağa cəhd etmişdir. O, təbii mühitin etnosun daxili həyatına, onun mədəni səviyyəsinə, habelə xalqlar arasında əlaqələrin xüsusiyyətlərinə təsir göstərən bütün formalarını dərindən təhlil etmişdir. Ratsel "Antropocoğrafiya" kitabında bildirirdi ki, xalqlar arasında müxtəlifliklər onlar arasında əlaqələr nəticəsində aradan qalxır, yəni tayfaların köçməsi, işğallar, irqlərin qarışması, mübadilə, ticarət, rabitə yollarının inkişafı və s. buraya daxildir. Onun ilk dəfə olaraq mədəni hadisələrin ölkələr və bölgələr üzrə konkret şərtlərə uyğun olaraq yayılmasına diqqət yetirməsi çox əhəmiyyətlidir. Ratsel ilk dəfə olaraq mədəni hadisələrin xalqlar arasında qarşılıqlı əlaqələrin nəticəsi olması məsələsini qaldırdı və onu daha çox maddi mədəniyyət hadisələrinə münasibət maraqlandırırdı. Ratsel onları adi "etnoqrafik əşyalar" (etnoqraphische Gegenstande") adlandırırdı. Ratsel xalqlar arasında mədəni-tarixi əlaqələrin formalaşmasında irqi əlamətlərə və dilə, xüsusilə də maddi mədəniyyət hadisələrinə diqqət yetirirdi. Məlumdur ki, irqi tiplər bir-biri ilə qarışır və antropoloji əlamətlər getdikcə daha çox aradan qalxır. Dil irqə nisbətən bir qədər sabit olsa da zaman-zaman dəyişə, hətta itə bilər və başqa dillər tərəfindən sıxışdırıla bilər. Maddi mədəniyyət əşyaları isə öz formasını və yayılma arealını daha çox qoruyub saxlayır. Xalqlar dəyişir, məhv olur, yenidən yaranır, bu hadisələr bəzən ləng, bəzən sürətlə gedir, əşyalar isə necə var, elə də qalırlar. Buna görə də etnoqrafik əşyaların coğrafi yayılmasının öyrənilməsi xalqların tarixi üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
İnsanın ətrafı və davranışları arasındakı ekoloji münasibətlərin araşdırılması çox köhnə dövrlərə gedib çıxır. Qədim yunanlar cəmiyyət ilə coğrafiya arasındakı əlaqələrlə maraqlanmışdırlar: Heredot (e.ə 485–425), Əflatun (e.ə 427–347) və başqaları buraya daxildir.
XIX əsrin əhəmiyyətli coğrafiyaçılarından olan Friedrich Ratzel'ın elmi araşdırmaları, coğrafiya elminin yeni sahələrinin təməllərini meydana gətirdi. İnsanın həyat əlaqələrinə ətraf mühitin təsiri mövzusunu araşdırmalarının mərkəzinə qoymaqla təbii və cəmiyyət elmləri ilə coğrafiya arasında bir bağ meydana gəlməsini təmin etmiş ilk coğrafiyaçıdır. Bioloji, tarixi və antropoloji hadisələrə xüsusi maraq göstərən Ratzel, Charles Darvindən çox güclü şəkildə təsirləndi. Antropocoğrafiya və siyasi coğrafiyanın qurucusudur. "Deutschen Kolonialverein" ("Alman müstəmləkə Dərnəyi"), "Altdeutschen Verband" ("Köhnə Alman Birliyi") və "Deutschen Flottenverein" ("Alman Dəniz Dərnəyi") kimi siyasi cəmiyyətlərin üzvü olması, siyasi baxımdan ona böyük təsir göstərmişdir. Coğrafi mühitlə dövlət sistemi arasındakı əlaqələri göstərməyə çalışmış, bəşəri hadisələrin yayılma sahələrini araşdırmaq və bu sahələri yer üzü orqanizmini meydana gətirən şeylərdən süni bir şəkildə ayırmamağın lazımlılığı üstündə durmuşdur. Bəzi millətləri genişləməyə və hakimiyyət qurmağa təhrik edən "məkan" (Raum) duyğusunu təyin etdi. "Siyasi Coğrafiya" (1897) və "Həyat sahəsi" əsərlərində (1901) "Lebensraum" ("Həyati məkan") anlayışını ilk dəfə istifadə edən adamdır. Darvinin güclü təsirini üzərində daşıdığından, Darvinin bioloji təkamül nəzəriyyəsini insana uyğunlaşdırmışdır. Orqanizmlərin böyüməsi, inkişaf etməsi üçün onların kifayət qədər həyat sahəsinə malik olması lazımdır. Heyvan və bitki birliklərindən buna misallar gətirir, yaşamaq uğrunda mübarizənin həyat sahəsi uğrunda mübarizə olduğunu bildirmişdir. "Var oluş mübarizəsi" ilə zənn edilən əslində sahədə (alanda) mübarizədir. Çünki alan, həyatın ilk şərtidir və alan olmadan başda bəslənmə olmaq üzrə digər həyat şərtlərinin ölçüsü yoxdur. Xalqların və dövlətlərin inkişafı insanların "Lebensraum" (Həyat sahəsi üçün) üçün verdikləri mübarizədən və təbii ətraf mühitin şərtlərinə evalüasyonla (təkamül) uyğunlaşma təmin etməklə təsirlənməkdədir. Xalqlar və millətlər təbii həyat sahələrinə təkamül nəticəsində uyğunlaşma təmin edərək "orqanik bütünlükdə" olaraq qavranılan (dərk edilən) gəlməkdədirlər (bu təbii həyat sahələri şiddətdən istifadə edilərək ələ keçirilə və ya müdafiə oluna bilər). … Hər canlı, qonşusunun zərərinə olsa belə öz bölgəsini genişləndirməyə çalışır; bundan da alan mübarizəsi doğular. Müvəffəqiyyətli və güclü xalqlar həyat sahələrini qoruyarlar və həyat sahəsi şərtlər tələb etdikdə, yəni "məkan darlığı" ortaya çıxdığında şiddət istifadə edərək genişləndirilir. Bir xalq, özündən sonra gələn yeni nəsillərlə eyni torpaqda oturub qalmaz; çünki davamlı böyüyər və buna görə yayılmaq məcburiyyətindədir.
Tarixi, "həyat sahəsi içində davamlı bir mübarizə" olaraq anlamasına baxmayaraq, ilk istifadə dövrlərində "Lebensraum" nəzəriyyəsi birbaşa bir siyasi məna ehtiva etmirdi. Lebensraum termini "Alldeutschen Verband"ın nəşrlərində tez-tez, genişlənmə cəhdlərində olan Almaniyanın dünya siyasətinin tələbləri kontekstində istifadə edildi. Karl Haushoferin Geopolitik Məktəbi Alldeutschen Verbandın bu işğalçılıq sözlərinə elmi örtüklər hazırladı və bu ifadə hələ I Dünya müharibəsindən əvvəlki dövrlərdə Almaniyada təsirli təbliğat vasitəsinə çevrilərək yayılmağa davam etdirilirdi. Antropocoğrafya hər zaman bərabər qalan faktorlar "məkan, vəziyyət və ölkələrin şəkli kimi əsas xüsusiyyətləri, xalqların həyatları haqqında da hökm verə bilmək üçün qiymətləndirmək" məcburiyyətində idi. Bu quruluş Ratselin yer üzündəki dar məkan üçün xalqların mübarizəsi düşüncəsindən irəli gələn (jeodarwinizm) "böyüyən məkanlar qanunu"na yol açılmış olur. Hər iki təsəvvürdə də yer üzünün təbii məkanları şəkli bir rol oynayarlar, amma əsas funksiyaları fərqlidir, klassik coğrafiyada xalqların harmonik dünya nizamını meydana gətirərkən (Herder və Kantda olduğu kimi "əbədi sülh" düşüncəsi), Ratseldə səhnə xalqların yayılma mübarizəsinə tərk edilmişdir. Xalqların və dövlətlərin mədəni tərəqqisi, inkişaf və yayılmağa bağlıdır (məkan tərəqqisi). Yalnız "yaşlanan xalqlar" davamlı daha möhkəm sərhədlərinə tutunurlar; canlı dövlətlər canlı orqanizmlər kimi siyasi sərhəd xəttinin qeyri-üzvi maneələrini aşarlar. Ratselə görə insanın yaşadığı alan (məkan), onun qaça bilməyəcəyi, içindən çıxa bilməyəcəyi bir alın yazısıdır. Məkan, zaman kimi insana özünü zorla qəbul etdirər. Ancaq məkan, zamana nisbətən sərhədlərə malikdir. Nə var ki, bu, millətlərin və dövlətlərin yan-yana sülh içində yaşaması nəticəsini doğularkən; Ratsel, bu aradan qaldırılma imkanı olmayan məkanın darlığı problemini jeodarwinist mübarizə terminologiyasından ilhamlanaraq aşmağa çalışmışdır. Ona görə bir millət davamlı böyüdüyü üçün yayılmaq məcburiyyətindədir. Əhali artımını süni olaraq azaltmaq isə söz mövzusu deyil. Əhali artımını süni metodlarla azaltmaq yolundakı tədbirlə bir millət yalnız öz böyümə gücünü qurban etmiş, millətlərin bir-birlərilə əlaqəsi və rəqabəti nəticəsində ortaya çıxan insanlığın irəliləməsinə maneə törədilmiş olar. Çatdığı bu nəticələr üzündən İtaliya və Almaniya kimi gec imperialist dövlətlərin ərazi aclıqlarına böyük anlayış göstərmişdir. Avropa müstəmləkəçiliyi altında acı çəkən yerli xalqlar Ratselin anlayışına görə əslində "öz miskinliklərinin, adaptasiyalarının və rəqabət içində olmamalarının qurbanıdırlar". Hər dövlət üçün qaçınılmaz alternativ reallıq budur ki, "hər zaman ya irəli doğru genişlənməli, ya da geri çəkilib torpaq itkisinə uğramalıdır"
Əvvəlcə Münhen, 1886-cı ildən Leypsiq universitetlərinin coğrafiya üzrə professoru olan Ratsel "Antropocoğrafiya" (1882–1891), "Xalqşünaslıq" (1885–1888), "Torpaq və həyat" (1901–1902) və digər əsərlərində insanların yer üzərində yayılma arealını göstərməklə mədəniyyətin inkişafının coğrafi şəraitdən asılı olması ideyasını əsaslandırmağa cəhd etmişdir. O, təbii mühitin etnosun daxili həyatına, onun mədəni səviyyəsinə, habelə xalqlar arasında əlaqələrin xüsusiyyətlərinə təsir göstərən bütün formalarını dərindən təhlil etmişdir. Ratsel "Antropocoğrafiya" kitabında bildirirdi ki, xalqlar arasında müxtəlifliklər onlar arasında əlaqələr nəticəsində aradan qalxır, yəni tayfaların köçməsi, işğallar, irqlərin qarışması, mübadilə, ticarət, rabitə yollarının inkişafı və s. buraya daxildir. Onun ilk dəfə olaraq mədəni hadisələrin ölkələr və bölgələr üzrə konkret şərtlərə uyğun olaraq yayılmasına diqqət yetirməsi çox əhəmiyyətlidir. Ratsel ilk dəfə olaraq mədəni hadisələrin xalqlar arasında qarşılıqlı əlaqələrin nəticəsi olması məsələsini qaldırdı və onu daha çox maddi mədəniyyət hadisələrinə münasibət maraqlandırırdı. Ratsel onları adi "etnoqrafik əşyalar" ("etnoqraphische Gegenstande") adlandırırdı. Ratsel xalqlar arasında mədəni-tarixi əlaqələrin formalaşmasında irqi əlamətlərə və dilə, xüsusilə də maddi mədəniyyət hadisələrinə diqqət yetirirdi. Məlumdur ki, irqi tiplər bir-biri ilə qarışır və antropoloji əlamətlər getdikcə daha çox aradan qalxır. Dil irqə nisbətən bir qədər sabit olsa da zaman-zaman dəyişə, hətta itə bilər və başqa dillər tərəfindən sıxışdırıla bilər. Maddi mədəniyyət əşyaları isə öz formasını və yayılma arealını daha çox qoruyub saxlayır. Xalqlar dəyişir, məhv olur, yenidən yaranır, bu hadisələr bəzən ləng, bəzən sürətlə gedir, əşyalar isə necə var, elə də qalırlar. Buna görə də etnoqrafik əşyaların coğrafi yayılmasının öyrənilməsi xalqların tarixi üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
Ratsel özünün "Antropocoğrafiya" əsərində belə hesab edirdi ki, bugünkü bütün fərqliliklərə baxmayaraq, bütün bəşəriyyətin vahidliyini qurmaq olar. Müəllif irqlər arasındakı fərqlilikləri izah edərkən belə bir nəticəyə gəlir ki, heç bir irq öz-özlüyündə təmamilə təcrid olunmuş təbii qrup deyil. İrqlərin yer üzərində paylanması müəyyən mənada məşhur bitkilərin və heyvanların paylanması bölgələri ilə üst – üstə düşür və burdan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, bütün canlı varlıqlar az və ya çox bərabər dərəcədə ətraf muhitin təsirinə məruz qalırlar, elə burda Ratsel irqlər arasındakı toqquşma, irqlərin təbəqələşməsi və bir – birinə nifrət proseslərini izah edir. Ratsel bu əsərində "Yerin həyatı" adlı paraqrafında Ratsel yazır ki, həyatın bütün inkişafının müəyyən olunmuş bir ərazidə məhdudlaşması canlı dünyanın bütün həyat fəaliyyətinin və həyatın məruz qaldığı bütün kənar təsirlərin dar sərhədlərə konsentrasiyasına gətirib çıxarır. Buna baxmayaraq, o, dəyişkənliyi həyatın əsas xüsusiyyəti kimi vurğulayır. Deyilənlərə əlavə olaraq, insanlığın inkişafını həyat ilə əlaqə hesab etməyi xoşladığı üçün bir dənə də sitat gətirərək: "Əgər növün və ya irqin yayıldığı ərazinin onun yayıldığı mühüm xüsusiyyəti olaraq hesab etsək onda növün tarixini araşdıran zaman iqlim və torpağın dəyişməsinə nəzər yetirmək lazımdır".
Başqa bir nümunədə, Ratsel bitkilərin, heyvanların və insanların həyatını müqayisə edir. O hesab edirdi ki, həyatın sıxlığı izdiham səbəbi ilə, insanlar, həmçinin də, heyvanlar çox da böyük olmayan ərazilərə toplaşdılar. (Məsələn, çoxmərtəbəli yaşayış evlərində insanlar üst üstə olan mərtəblərdə yaşayırlar). Bu yerdə onunla razılaşmaq olar, çünki meşədə sıx formada yaşayan heyvan növünün sayı açıq ərazidə yaşayan heyvan növünün sayından o qədər də fərqlənmir. İnsanlar da isə bu adətən əksinə olur. Bütün tarix boyu biz ərazi və yaşamaq uğrunda mübarizəni görürük. Necə ki, heyvanlarda hansının yaşayış səviyyəsi və bacarıqları üstündür, onun da, qidası çoxdur. Xalqların da həyatında yeni formaların budaqlanması ancaq o zaman mümkündür ki, onlar böyük əraziləri əhatə etsinlər, ancaq belə olan halda onlar xəlvətə çəkilə bilərlər, onların xüsusi əlamətləri möhkəmlənər, hansı ki, bu əlamətləri olmasa onları xüsusi qrup forması kimi seçmək olmaz.
Müəllif, həmçinin, torpağın və xalqların yerdəyişməsini müqayisəli formada öyrənən zaman tarix və coğrafiyanın ayrılmazlığını göstərmişdir. Belə ki, eraları bu tarixi hərəkətlərin xarakterinə və gücünə görə fərqləndirmək lazımdır. Bununla belə, Ratsel xalqlar arasındakı münasibətlərin inkişafının yeni dövlətlərin yaranmasına necə təsir etdiyini qeyd edir və bu münasibətlərə nümunə olaraq ticarət əlaqələrini göstərir ki, bu əlaqələr koloniyaların yaranmasının ilkin mənbəyi olmuşdur.
Aşağı irqlər arasındakı bərabərsizliklər yuxarı irqlərin nümayəndələri ilə körfəzi genişləndirir. Nümunə olaraq, Ratsel o faktı göstərir ki, hansı ki, ABŞ-də ağlar və zəncilər arasında nikahlar olur, bu əlaqələr göstərilən irqlərin aşağı təbəqələrinə aiddir. Sibirdə rus zabiti buryatka ilə, biznesmen kəndli ilə və s. evlənmir.
Torpaq insanın yer üzərindəki bütün hərəkətlərini təyin edir – özünün olduğu yer, məkan münasibətləri və s. Təbiət bütün xalqların bədəninə və ruhuna təsir edir. Torpaq adı altında Ratsel sözün geniş formasında ətraf mühiti qeyd edir: havadan, işıqdan və onun qəlbində əks olunan səmanın üfüqündən başlayaraq, əkinçi tərəfindən bellənən yer və onun ən gözəl məbədlərindən birini ehtiva edən daş parçalarına qədər hər bir şey. Belə ki, hər hansı bir xalqı hər hansı bir formada öyrənməyi biz torpaqdan başlamalıyıq, hansı ki, həmin xalq onun üzərində yaşayır, fəaliyyət göstərir və hansı ki, adətən çoxlu sayda nəsillərin vətəni hesab olunur. Ratsel xalqların rabitə yollarını araşdırdığı praqrafda yol sözünün maraqlı tərifini verir: Hər bir yol – bilinən məsafədir, Yer səthinin bir hissəsisidir və müəyyən insan yaradıcılığıdır. Tarix boyu vəhşi xalqların yolları olmayıb, ancaq cığırları olub. Lakin inkişaf etmiş dövlətlərdə daş yollar əmələ gəlirdi. Misal üçün, Roma
İstinadlar
- Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- Friedrich Ratzel // Encyclopædia Britannica (ing.).
- Deutsche Nationalbibliothek Record #118598538 // Ümumi tənzimləmə nəzarəti (GND) (alm.). 2012—2016.
- Ратцель Фридрих // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохоров 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
Ədəbiyyat
- Ф. Ратцель. Земля и жизнь: сравнительное землеведение. Т. 1–2. СПб., 1903–1906.
- Ф. Ратцель. Народоведение. Т. 1–2. СПб., 1903.
- Ф. Ратцель. Политическая география (1897).
- Дугин А. Основы геополитики. Арктогея, 1997.
- Макиндер Х. Географическая ось истории. Элементы, 1995.
- Дугин А. Мода на геополитику. Арктогея, 1997.
- Лавров С. Геополитика: возрождение запретного направления.
- Барт П. Философия истории как социология. СПб., 1902.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin yanvar 2024 Fridrix Ratsel alm Friedrich Ratzel 30 avqust 1844 Karlsrue 9 avqust 1904 Almaniya etnoloqu sosioloqu ve cografiyasunasi Fridrix Ratselalm Friedrich Ratzel Dogum tarixi 30 avqust 1844 1844 08 30 Dogum yeri Karlsrue Baden knyazligi d Almaniya ittifaqiVefat tarixi 9 avqust 1904 1904 08 09 59 yasinda Milliyyeti AlmanTehsili Heydelberq UniversitetiFealiyyeti bioloq cografiyasunas zooloq politoloq universitet muellimi d Elmi derecesi doktorluq derecesi d Uzvluyu Leopoldin Alman Milli Elmler Akademiyasi 1886 Bavariya Elmler Akademiyasi d Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiAvropada XIX esrde formalasan elmler icerisinde Antropocografiya elminin xususi rolu olmusdur Bu elmin esas tedqiqat sahesi antropoloji etnoqrafik tedqiqatlar esasinda insanlarin meskunlasmasi yer deyismesi etnosun xarakterine cografi muhitin tesiri sosial medeni ideyalarin cografi muhitle elaqesi ve diger meseleler hesab olunur XX esrde genis yayilmis cografi determinizim nezeriyyesi Antropocografiyanin esas istiqametini teskil edirdi Bu nezeriyyenin esas ideyasina gore cografi muhit xalqlarin medeni ve siyasi inkisafina birbasa tesir gosterir Diffuzionizmin ilkin numayendelerinden biri olan Fridrix Ratsel 1844 1904 antropocografiya telimine esaslanirdi Almaniyada Rixthofen ile bir zamanda yasamis ve islemis Fridrix Ratsel 1844 1904 antropocografiyanin esasini qoymusdur Ixtisasina gore o tebietsunas zooloq muqayiseli anatomiya ve paleontologiya alimi idi O mutereqqi fransiz antropocograflarindan insan cografiyasi numayendelerinden ferqli olaraq antropocografiyani Darvin nezeriyyesi ile baglamisdir Ratsele gore insanlarin meskunlasmasi ve fealiyyetini oyrenmek ucun Darvin nezeriyyesinden istifade etmek lazimdir Bununla da o sosial darvinizmin esasini qoymusdur Ratsel omrunun ikinci yarisinda Antropocografiya adli 2 cildlik eser nesr etdirdi Bu eserin esas ideyasi bundan ibaretdir ki insan ve heyvanlarin heyatinda onlarin meskunlasmasinda etraf tebietle qarsiliqli elaqelerinde bir cox umumilikler var hem insanlar hem de heyvanlar her ikisi daim heyat ugrunda yasamaq ugrunda mubarize aparmalidir 1897 ci ilde Ratselin Siyasi cografiya eseri capdan cixdi Bu eserde o dovleti Yerle bagli olan bir orqanizme oxsadirdi Dovlet bir orqanizm kimi ya yasayib boyumeli yaxud da mehv olmalidir Salamat qalmasi ucun ise dovlet oz heyat sahesini genislendirmelidir Belelikle Ratsel murtece heyat ucun mekan ideyasina gelib cixdi ki bundan da 30 il sonra alman fasizmi bu nezeriyyeden genis sekilde istifade etdi Onun fikirleri hele oz vaxtinda Preston Ceyms ve s kimi boyuk cografiyasunaslar terefinden tenqid olunmusdu Lakin vaxtile onun telebesi olmus Ellen Corcill Simpl 1863 1932 ABS de onun fikirlerini teblig edirdi Diffuziyonizmin ilk numayendelerinden biri Fridrix Ratsel 1844 1904 antropocografiya telimine esaslanirdi Evvelce Munhen 1886 ci ilden Leypsiq universitetlerinin cografiya uzre professoru olan Ratsel Antropocografiya 1882 1891 Xalqsunasliq 1885 1888 Torpaq ve heyat 1901 1902 ve diger eserlerinde insanlarin yer uzerinde yayilma arealini gostermekle medeniyyetin inkisafinin cografi seraitden asili olmasi ideyasini esaslandirmaga cehd etmisdir O tebii muhitin etnosun daxili heyatina onun medeni seviyyesine habele xalqlar arasinda elaqelerin xususiyyetlerine tesir gosteren butun formalarini derinden tehlil etmisdir Ratsel Antropocografiya kitabinda bildirirdi ki xalqlar arasinda muxteliflikler onlar arasinda elaqeler neticesinde aradan qalxir yeni tayfalarin kocmesi isgallar irqlerin qarismasi mubadile ticaret rabite yollarinin inkisafi ve s buraya daxildir Onun ilk defe olaraq medeni hadiselerin olkeler ve bolgeler uzre konkret sertlere uygun olaraq yayilmasina diqqet yetirmesi cox ehemiyyetlidir Ratsel ilk defe olaraq medeni hadiselerin xalqlar arasinda qarsiliqli elaqelerin neticesi olmasi meselesini qaldirdi ve onu daha cox maddi medeniyyet hadiselerine munasibet maraqlandirirdi Ratsel onlari adi etnoqrafik esyalar etnoqraphische Gegenstande adlandirirdi Ratsel xalqlar arasinda medeni tarixi elaqelerin formalasmasinda irqi elametlere ve dile xususile de maddi medeniyyet hadiselerine diqqet yetirirdi Melumdur ki irqi tipler bir biri ile qarisir ve antropoloji elametler getdikce daha cox aradan qalxir Dil irqe nisbeten bir qeder sabit olsa da zaman zaman deyise hetta ite biler ve basqa diller terefinden sixisdirila biler Maddi medeniyyet esyalari ise oz formasini ve yayilma arealini daha cox qoruyub saxlayir Xalqlar deyisir mehv olur yeniden yaranir bu hadiseler bezen leng bezen suretle gedir esyalar ise nece var ele de qalirlar Buna gore de etnoqrafik esyalarin cografi yayilmasinin oyrenilmesi xalqlarin tarixi ucun xususi ehemiyyet dasiyir Insanin etrafi ve davranislari arasindaki ekoloji munasibetlerin arasdirilmasi cox kohne dovrlere gedib cixir Qedim yunanlar cemiyyet ile cografiya arasindaki elaqelerle maraqlanmisdirlar Heredot e e 485 425 Eflatun e e 427 347 ve basqalari buraya daxildir XIX esrin ehemiyyetli cografiyacilarindan olan Friedrich Ratzel in elmi arasdirmalari cografiya elminin yeni sahelerinin temellerini meydana getirdi Insanin heyat elaqelerine etraf muhitin tesiri movzusunu arasdirmalarinin merkezine qoymaqla tebii ve cemiyyet elmleri ile cografiya arasinda bir bag meydana gelmesini temin etmis ilk cografiyacidir Bioloji tarixi ve antropoloji hadiselere xususi maraq gosteren Ratzel Charles Darvinden cox guclu sekilde tesirlendi Antropocografiya ve siyasi cografiyanin qurucusudur Deutschen Kolonialverein Alman mustemleke Derneyi Altdeutschen Verband Kohne Alman Birliyi ve Deutschen Flottenverein Alman Deniz Derneyi kimi siyasi cemiyyetlerin uzvu olmasi siyasi baximdan ona boyuk tesir gostermisdir Cografi muhitle dovlet sistemi arasindaki elaqeleri gostermeye calismis beseri hadiselerin yayilma sahelerini arasdirmaq ve bu saheleri yer uzu orqanizmini meydana getiren seylerden suni bir sekilde ayirmamagin lazimliligi ustunde durmusdur Bezi milletleri genislemeye ve hakimiyyet qurmaga tehrik eden mekan Raum duygusunu teyin etdi Siyasi Cografiya 1897 ve Heyat sahesi eserlerinde 1901 Lebensraum Heyati mekan anlayisini ilk defe istifade eden adamdir Darvinin guclu tesirini uzerinde dasidigindan Darvinin bioloji tekamul nezeriyyesini insana uygunlasdirmisdir Orqanizmlerin boyumesi inkisaf etmesi ucun onlarin kifayet qeder heyat sahesine malik olmasi lazimdir Heyvan ve bitki birliklerinden buna misallar getirir yasamaq ugrunda mubarizenin heyat sahesi ugrunda mubarize oldugunu bildirmisdir Var olus mubarizesi ile zenn edilen eslinde sahede alanda mubarizedir Cunki alan heyatin ilk sertidir ve alan olmadan basda beslenme olmaq uzre diger heyat sertlerinin olcusu yoxdur Xalqlarin ve dovletlerin inkisafi insanlarin Lebensraum Heyat sahesi ucun ucun verdikleri mubarizeden ve tebii etraf muhitin sertlerine evaluasyonla tekamul uygunlasma temin etmekle tesirlenmekdedir Xalqlar ve milletler tebii heyat sahelerine tekamul neticesinde uygunlasma temin ederek orqanik butunlukde olaraq qavranilan derk edilen gelmekdedirler bu tebii heyat saheleri siddetden istifade edilerek ele kecirile ve ya mudafie oluna biler Her canli qonsusunun zererine olsa bele oz bolgesini genislendirmeye calisir bundan da alan mubarizesi dogular Muveffeqiyyetli ve guclu xalqlar heyat sahelerini qoruyarlar ve heyat sahesi sertler teleb etdikde yeni mekan darligi ortaya cixdiginda siddet istifade ederek genislendirilir Bir xalq ozunden sonra gelen yeni nesillerle eyni torpaqda oturub qalmaz cunki davamli boyuyer ve buna gore yayilmaq mecburiyyetindedir Tarixi heyat sahesi icinde davamli bir mubarize olaraq anlamasina baxmayaraq ilk istifade dovrlerinde Lebensraum nezeriyyesi birbasa bir siyasi mena ehtiva etmirdi Lebensraum termini Alldeutschen Verband in nesrlerinde tez tez genislenme cehdlerinde olan Almaniyanin dunya siyasetinin telebleri kontekstinde istifade edildi Karl Haushoferin Geopolitik Mektebi Alldeutschen Verbandin bu isgalciliq sozlerine elmi ortukler hazirladi ve bu ifade hele I Dunya muharibesinden evvelki dovrlerde Almaniyada tesirli tebligat vasitesine cevrilerek yayilmaga davam etdirilirdi Antropocografya her zaman beraber qalan faktorlar mekan veziyyet ve olkelerin sekli kimi esas xususiyyetleri xalqlarin heyatlari haqqinda da hokm vere bilmek ucun qiymetlendirmek mecburiyyetinde idi Bu qurulus Ratselin yer uzundeki dar mekan ucun xalqlarin mubarizesi dusuncesinden ireli gelen jeodarwinizm boyuyen mekanlar qanunu na yol acilmis olur Her iki tesevvurde de yer uzunun tebii mekanlari sekli bir rol oynayarlar amma esas funksiyalari ferqlidir klassik cografiyada xalqlarin harmonik dunya nizamini meydana getirerken Herder ve Kantda oldugu kimi ebedi sulh dusuncesi Ratselde sehne xalqlarin yayilma mubarizesine terk edilmisdir Xalqlarin ve dovletlerin medeni tereqqisi inkisaf ve yayilmaga baglidir mekan tereqqisi Yalniz yaslanan xalqlar davamli daha mohkem serhedlerine tutunurlar canli dovletler canli orqanizmler kimi siyasi serhed xettinin qeyri uzvi maneelerini asarlar Ratsele gore insanin yasadigi alan mekan onun qaca bilmeyeceyi icinden cixa bilmeyeceyi bir alin yazisidir Mekan zaman kimi insana ozunu zorla qebul etdirer Ancaq mekan zamana nisbeten serhedlere malikdir Ne var ki bu milletlerin ve dovletlerin yan yana sulh icinde yasamasi neticesini dogularken Ratsel bu aradan qaldirilma imkani olmayan mekanin darligi problemini jeodarwinist mubarize terminologiyasindan ilhamlanaraq asmaga calismisdir Ona gore bir millet davamli boyuduyu ucun yayilmaq mecburiyyetindedir Ehali artimini suni olaraq azaltmaq ise soz movzusu deyil Ehali artimini suni metodlarla azaltmaq yolundaki tedbirle bir millet yalniz oz boyume gucunu qurban etmis milletlerin bir birlerile elaqesi ve reqabeti neticesinde ortaya cixan insanligin irelilemesine manee toredilmis olar Catdigi bu neticeler uzunden Italiya ve Almaniya kimi gec imperialist dovletlerin erazi acliqlarina boyuk anlayis gostermisdir Avropa mustemlekeciliyi altinda aci ceken yerli xalqlar Ratselin anlayisina gore eslinde oz miskinliklerinin adaptasiyalarinin ve reqabet icinde olmamalarinin qurbanidirlar Her dovlet ucun qacinilmaz alternativ realliq budur ki her zaman ya ireli dogru genislenmeli ya da geri cekilib torpaq itkisine ugramalidir Evvelce Munhen 1886 ci ilden Leypsiq universitetlerinin cografiya uzre professoru olan Ratsel Antropocografiya 1882 1891 Xalqsunasliq 1885 1888 Torpaq ve heyat 1901 1902 ve diger eserlerinde insanlarin yer uzerinde yayilma arealini gostermekle medeniyyetin inkisafinin cografi seraitden asili olmasi ideyasini esaslandirmaga cehd etmisdir O tebii muhitin etnosun daxili heyatina onun medeni seviyyesine habele xalqlar arasinda elaqelerin xususiyyetlerine tesir gosteren butun formalarini derinden tehlil etmisdir Ratsel Antropocografiya kitabinda bildirirdi ki xalqlar arasinda muxteliflikler onlar arasinda elaqeler neticesinde aradan qalxir yeni tayfalarin kocmesi isgallar irqlerin qarismasi mubadile ticaret rabite yollarinin inkisafi ve s buraya daxildir Onun ilk defe olaraq medeni hadiselerin olkeler ve bolgeler uzre konkret sertlere uygun olaraq yayilmasina diqqet yetirmesi cox ehemiyyetlidir Ratsel ilk defe olaraq medeni hadiselerin xalqlar arasinda qarsiliqli elaqelerin neticesi olmasi meselesini qaldirdi ve onu daha cox maddi medeniyyet hadiselerine munasibet maraqlandirirdi Ratsel onlari adi etnoqrafik esyalar etnoqraphische Gegenstande adlandirirdi Ratsel xalqlar arasinda medeni tarixi elaqelerin formalasmasinda irqi elametlere ve dile xususile de maddi medeniyyet hadiselerine diqqet yetirirdi Melumdur ki irqi tipler bir biri ile qarisir ve antropoloji elametler getdikce daha cox aradan qalxir Dil irqe nisbeten bir qeder sabit olsa da zaman zaman deyise hetta ite biler ve basqa diller terefinden sixisdirila biler Maddi medeniyyet esyalari ise oz formasini ve yayilma arealini daha cox qoruyub saxlayir Xalqlar deyisir mehv olur yeniden yaranir bu hadiseler bezen leng bezen suretle gedir esyalar ise nece var ele de qalirlar Buna gore de etnoqrafik esyalarin cografi yayilmasinin oyrenilmesi xalqlarin tarixi ucun xususi ehemiyyet dasiyir Ratsel ozunun Antropocografiya eserinde bele hesab edirdi ki bugunku butun ferqliliklere baxmayaraq butun beseriyyetin vahidliyini qurmaq olar Muellif irqler arasindaki ferqlilikleri izah ederken bele bir neticeye gelir ki hec bir irq oz ozluyunde temamile tecrid olunmus tebii qrup deyil Irqlerin yer uzerinde paylanmasi mueyyen menada meshur bitkilerin ve heyvanlarin paylanmasi bolgeleri ile ust uste dusur ve burdan bele bir neticeye gelmek olar ki butun canli varliqlar az ve ya cox beraber derecede etraf muhitin tesirine meruz qalirlar ele burda Ratsel irqler arasindaki toqqusma irqlerin tebeqelesmesi ve bir birine nifret proseslerini izah edir Ratsel bu eserinde Yerin heyati adli paraqrafinda Ratsel yazir ki heyatin butun inkisafinin mueyyen olunmus bir erazide mehdudlasmasi canli dunyanin butun heyat fealiyyetinin ve heyatin meruz qaldigi butun kenar tesirlerin dar serhedlere konsentrasiyasina getirib cixarir Buna baxmayaraq o deyiskenliyi heyatin esas xususiyyeti kimi vurgulayir Deyilenlere elave olaraq insanligin inkisafini heyat ile elaqe hesab etmeyi xosladigi ucun bir dene de sitat getirerek Eger novun ve ya irqin yayildigi erazinin onun yayildigi muhum xususiyyeti olaraq hesab etsek onda novun tarixini arasdiran zaman iqlim ve torpagin deyismesine nezer yetirmek lazimdir Basqa bir numunede Ratsel bitkilerin heyvanlarin ve insanlarin heyatini muqayise edir O hesab edirdi ki heyatin sixligi izdiham sebebi ile insanlar hemcinin de heyvanlar cox da boyuk olmayan erazilere toplasdilar Meselen coxmertebeli yasayis evlerinde insanlar ust uste olan merteblerde yasayirlar Bu yerde onunla razilasmaq olar cunki mesede six formada yasayan heyvan novunun sayi aciq erazide yasayan heyvan novunun sayindan o qeder de ferqlenmir Insanlar da ise bu adeten eksine olur Butun tarix boyu biz erazi ve yasamaq ugrunda mubarizeni goruruk Nece ki heyvanlarda hansinin yasayis seviyyesi ve bacariqlari ustundur onun da qidasi coxdur Xalqlarin da heyatinda yeni formalarin budaqlanmasi ancaq o zaman mumkundur ki onlar boyuk erazileri ehate etsinler ancaq bele olan halda onlar xelvete cekile bilerler onlarin xususi elametleri mohkemlener hansi ki bu elametleri olmasa onlari xususi qrup formasi kimi secmek olmaz Muellif hemcinin torpagin ve xalqlarin yerdeyismesini muqayiseli formada oyrenen zaman tarix ve cografiyanin ayrilmazligini gostermisdir Bele ki eralari bu tarixi hereketlerin xarakterine ve gucune gore ferqlendirmek lazimdir Bununla bele Ratsel xalqlar arasindaki munasibetlerin inkisafinin yeni dovletlerin yaranmasina nece tesir etdiyini qeyd edir ve bu munasibetlere numune olaraq ticaret elaqelerini gosterir ki bu elaqeler koloniyalarin yaranmasinin ilkin menbeyi olmusdur Asagi irqler arasindaki berabersizlikler yuxari irqlerin numayendeleri ile korfezi genislendirir Numune olaraq Ratsel o fakti gosterir ki hansi ki ABS de aglar ve zenciler arasinda nikahlar olur bu elaqeler gosterilen irqlerin asagi tebeqelerine aiddir Sibirde rus zabiti buryatka ile biznesmen kendli ile ve s evlenmir Torpaq insanin yer uzerindeki butun hereketlerini teyin edir ozunun oldugu yer mekan munasibetleri ve s Tebiet butun xalqlarin bedenine ve ruhuna tesir edir Torpaq adi altinda Ratsel sozun genis formasinda etraf muhiti qeyd edir havadan isiqdan ve onun qelbinde eks olunan semanin ufuqunden baslayaraq ekinci terefinden bellenen yer ve onun en gozel mebedlerinden birini ehtiva eden das parcalarina qeder her bir sey Bele ki her hansi bir xalqi her hansi bir formada oyrenmeyi biz torpaqdan baslamaliyiq hansi ki hemin xalq onun uzerinde yasayir fealiyyet gosterir ve hansi ki adeten coxlu sayda nesillerin veteni hesab olunur Ratsel xalqlarin rabite yollarini arasdirdigi praqrafda yol sozunun maraqli terifini verir Her bir yol bilinen mesafedir Yer sethinin bir hissesisidir ve mueyyen insan yaradiciligidir Tarix boyu vehsi xalqlarin yollari olmayib ancaq cigirlari olub Lakin inkisaf etmis dovletlerde das yollar emele gelirdi Misal ucun RomaIstinadlarBibliotheque nationale de France BnF identifikatoru fr aciq melumat platformasi 2011 Friedrich Ratzel Encyclopaedia Britannica ing Deutsche Nationalbibliothek Record 118598538 Umumi tenzimleme nezareti GND alm 2012 2016 Ratcel Fridrih Bolshaya sovetskaya enciklopediya rus v 30 t pod red A M Prohorov 3 e izd Moskva Sovetskaya enciklopediya 1969 EdebiyyatF Ratcel Zemlya i zhizn sravnitelnoe zemlevedenie T 1 2 SPb 1903 1906 F Ratcel Narodovedenie T 1 2 SPb 1903 F Ratcel Politicheskaya geografiya 1897 Dugin A Osnovy geopolitiki Arktogeya 1997 Makinder H Geograficheskaya os istorii Elementy 1995 Dugin A Moda na geopolitiku Arktogeya 1997 Lavrov S Geopolitika vozrozhdenie zapretnogo napravleniya Bart P Filosofiya istorii kak sociologiya SPb 1902