Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Fəzzan (ərəb. فزان; lat. Phazania) — Liviyanı meydana gətirən üç qədim bölgədən biridir. Digər ikisi Tərabülüs və Kirenaiykadır. Mərkəzi Səbhadır. Bugünkü Liviyanın cənub-qərbində yerləşir. Bölgənin adı bəzi qaynaqlarda Fəzzan keçməkdədir. Fəzzanda qurulan ilk dövlət Fəzzan Sultanlığıdır. Bu dövlət daha sonra Misirlilərin hakimiyyətinə qirmişdilər.
Tarixi
1551 - ci ildə Turqut Rəis, Tərabülüsi fəth edəndə Fəzzan da həqiqətən Osmanlı Dövlətinə qatılmış ve bağlı Fəzzan Bayrağı qurulmuşdur. 1556-1577 illər arasında Osmanlı əsgərləri Fəzzandaki şəhərləri də ələ keçərərək bölgədəki Osmanlı hakimiyyətini mökəmləndirmişdilər. Bu sayədə Səhra ticarət yollarının Aralıq dəniziyə açılan hissəsi də Osmanlı hakimiyyətinə qirmişdi, bu da Tərabülüs əyalətinin gəlirlərini əhəmiyyətli dərəcədə artırmışdır. Osmanlı Dövlətinin sərhədlərinin cənuba doğru genişləməsi bu dövlətin Çad Gölü Hövzəsində hökm sürən və Hövzəsində yaranan ilə qonşu olması nəticəsini doğurdu və bu dövlətlərlə ilk dəfə diplomatik əlaqə yaradıldı.
XVII əsrdə Əlcəzair və Tunis vilayətləri kimi Tərabülüs vilayətinin də mərkəzi hakimiyyətlə bağlarının kəsilməsi nəticəsində, Fəzzandakı Osmanlı hakimiyyəti də vəziyyətini dəyişmişdir. 1711 - ci ildə vilayətin İstanbula sözdə bağlı amma əslində müstəqil əlinə keçməsiylə bölgə dövlətləri ilə əlaqəsi tamamilə kəsildi.
II Mahmud dövründə (1808-1839) başına buyruq hala gəlmiş olan əyalətlərin təkrar mərkəzi idarəyə bağlanması səyləri çərçivəsində 1835 - ci ildə Tərabülüsə göndərilən Osmanlı donanması son verərək vilayəti yenidən mərkəzi hakimiyyətə bağlamışdır. Əyalətin XVI əsrdə olduğu kimi gəlirlərinin xərclərindən çox ola bilməsi üçün Səhra ticarət yollarının yoxlama altına alınmasına ehtiyac duyan Osmanlı rəhbərliyi 1850-ci illərdən etibarən cənuba yayılma siyasəti izləmiş, 1875-ci ildə Fəzzanın ən cənub ucundakı qəsəbəsinin də zəbt edilməsiylə bölgənin yenidən fəthi tamamlanmışdır. Bu çərçivədə Fəzzan və məskun (Osmanlı qaynaqlarında Tevarik) qəbilələri də yoxlama altına alınmışdır.
dövründə (1876-1909) isə dövlətin ən uzaq vilayəti olması məzmununda, siyasi sürgün yeri olaraq da istifadə edilmişdir. Günümüzün Türkcəsində belə, bir başqa uc vilayət olan "Yeməyin" kimi, "Fəzzan" sözü də uzaq məkanları izah edən bir ifadə olaraq istifadə edilməkdədir. dövründə Fransız müstəmləkəçilərin Səhra çölünü hakimiyyət ələ almaq niyyətlərinin qarşısında daha güclü dayana bilmək üçün Osmanlı Dövləti yerli xalqın da dəstəyini almağa ehtiyac duydu. Bu məzmunda, bölgədəki ən geniş təşkilatlanmağa sahib ilə Osmanlı dövləti arasında ittifaqı xatırladan bir həmrəylik əlaqəsi quruldu. 1911-ci ildə İtalyanın Tərabülüsə əsgər çıxarmasıyla bölgə döyüş mühitinə girmiş, Fəzzanda Sunusuların da köməyiylə bir ovuc Türk zabiti tərəfindən təşkilatlanmış yerli qüvvətlər İtalyanların sahil şəhərlərindən cənuba doğru irəliləməsinə müqavimət göstərmişlər. Ancaq müvəffəqiyyətli müqavimət davam edərkən 8 Oktyabr 1912- ci ildə Balkan müharibəsinin baş verməsiylə Osmanlı Dövlətinin bütün diqqəti Rumeli torpaqlarının müdafiəsinə yönəltdi və 18 Oktyabr 1912 - ci ildə İtaliya ilə cəld bir sülh müqaviləsi imzalandı. Uşi müqaviləsi ilə bütün Tərabülüs vilayəti İtaliyaya buraxıldığı üçün Fəzzan da Osmanlı Dövlətinin əlindən çıxdı. Buna baxmayaraq bölgədə qalan Türk zabitlərinin yerli qüvvətlərlə birlikdə İtaliyaya qarşı müqaviməti davam etdi.
Birinci Dünya Müharibəsində Osmanlı Dövləti Şahzadə Əfəndini bölgəyə göndərərək müqaviməti davam etdirdi. İtalyan işğal bölgəsi yalnız bir neçə limanla məhdud qaldı.
Osmanlı Dövlətinin Birinci Dünya Döyüşündə məğlub olmasıyla İttifaq Dövlətləri ilə 30 Oktyabr 1918-ci ildə imzaladığı Mudros Sülhünün 17-ci maddəsi "Tərabülüs və Osmanlı zabitləri ən yaxın İtalyan qarnizonuna təslim olacaq" ifadəsiylə Osmanlı Dövlətinin Fəzzanı da boşaltmasını nəzərdə tutmaqda idi.
Haqqında danışılan maddəyə baxmayaraq müqavimət davam etdisə də öz canının dərdinə düşən Türk dövlətinin Fəzzana hər hansı bir şəkildə kömək etməsi mümkün ola bilmədiyindən bölgə ilə əlaqələri də qopdu.
10 avqust 1920- ci ildə imzalanan ancaq heç bir zaman qüvvəyə girməyən Sevr müqaviləsinin 121-ci maddəsi Osmanlı Dövlətinin Liviya üzərindəki bütün haqqlarından imtina etməyə məcbur oldu. Razılaşma qüvvəyə girməsə də Fəzzandakı vəziyyət əsasən bu idi. 24 İyul 1923 - cü ildə imzalanan Lozanna müqaviləsi "Türkiyə, (...), 18 Oktyabr 1912 tarixli Lusanna müqaviləsi (Uşi Razılaşması) və bu müqaviləyə bağlı sənədlər uyğun olaraq, nə xüsusiyyətdə olursa olsun, Liviyada faydalandığı bütün haqqlarının və imtiyazlarının qəti olaraq sona çatdığını elan edir." hökmünü komandir 22 - ci maddəsi ilə Türkiyə, Liviya (səbəbindən Fəzzan) üzərindəki haqqlarından qəti olaraq imtina etdiyini qəbul etdi.
Fəzzandakı Ərəb birliklərinin İtalyanlara müqaviməti isə 1930 -cu illərə qədər davam etdi. İtalyan və Fransız işğallarından sonra Tərabülüs, Fəzzan və Kirenaika birləşib qurdular
Mədəniyyət
Türk mədəniyyətində Fəzzan ,uzaqlığı və tənhalığı ilə bir simvol olmuşdur. Bu səbəbdən "Fəzzana qədər sürmək" deyilişi yaranmışdır. Osmanlı dövründə padşahın və ya yüksək vəzifəlilərin bunu bir təhdid növü kimi istifadə etdikləri deyilir.
İstinadlar
- "Arxivlənmiş surət". 2022-05-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-02-01.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Fezzan ereb فزان lat Phazania Liviyani meydana getiren uc qedim bolgeden biridir Diger ikisi Terabulus ve Kirenaiykadir Merkezi Sebhadir Bugunku Liviyanin cenub qerbinde yerlesir Bolgenin adi bezi qaynaqlarda Fezzan kecmekdedir Fezzanda qurulan ilk dovlet Fezzan Sultanligidir Bu dovlet daha sonra Misirlilerin hakimiyyetine qirmisdiler Fezzan Liviyanin uc esas bolgesinden biridir TarixiFezzan sehrasinda gunes batarken cekilen bir sekilFezzanda Ubaride bir sahe 1551 ci ilde Turqut Reis Terabulusi feth edende Fezzan da heqiqeten Osmanli Dovletine qatilmis ve bagli Fezzan Bayragi qurulmusdur 1556 1577 iller arasinda Osmanli esgerleri Fezzandaki seherleri de ele kecererek bolgedeki Osmanli hakimiyyetini mokemlendirmisdiler Bu sayede Sehra ticaret yollarinin Araliq deniziye acilan hissesi de Osmanli hakimiyyetine qirmisdi bu da Terabulus eyaletinin gelirlerini ehemiyyetli derecede artirmisdir Osmanli Dovletinin serhedlerinin cenuba dogru genislemesi bu dovletin Cad Golu Hovzesinde hokm suren ve Hovzesinde yaranan ile qonsu olmasi neticesini dogurdu ve bu dovletlerle ilk defe diplomatik elaqe yaradildi XVII esrde Elcezair ve Tunis vilayetleri kimi Terabulus vilayetinin de merkezi hakimiyyetle baglarinin kesilmesi neticesinde Fezzandaki Osmanli hakimiyyeti de veziyyetini deyismisdir 1711 ci ilde vilayetin Istanbula sozde bagli amma eslinde musteqil eline kecmesiyle bolge dovletleri ile elaqesi tamamile kesildi II Mahmud dovrunde 1808 1839 basina buyruq hala gelmis olan eyaletlerin tekrar merkezi idareye baglanmasi seyleri cercivesinde 1835 ci ilde Terabuluse gonderilen Osmanli donanmasi son vererek vilayeti yeniden merkezi hakimiyyete baglamisdir Eyaletin XVI esrde oldugu kimi gelirlerinin xerclerinden cox ola bilmesi ucun Sehra ticaret yollarinin yoxlama altina alinmasina ehtiyac duyan Osmanli rehberliyi 1850 ci illerden etibaren cenuba yayilma siyaseti izlemis 1875 ci ilde Fezzanin en cenub ucundaki qesebesinin de zebt edilmesiyle bolgenin yeniden fethi tamamlanmisdir Bu cercivede Fezzan ve meskun Osmanli qaynaqlarinda Tevarik qebileleri de yoxlama altina alinmisdir dovrunde 1876 1909 ise dovletin en uzaq vilayeti olmasi mezmununda siyasi surgun yeri olaraq da istifade edilmisdir Gunumuzun Turkcesinde bele bir basqa uc vilayet olan Yemeyin kimi Fezzan sozu de uzaq mekanlari izah eden bir ifade olaraq istifade edilmekdedir dovrunde Fransiz mustemlekecilerin Sehra colunu hakimiyyet ele almaq niyyetlerinin qarsisinda daha guclu dayana bilmek ucun Osmanli Dovleti yerli xalqin da desteyini almaga ehtiyac duydu Bu mezmunda bolgedeki en genis teskilatlanmaga sahib ile Osmanli dovleti arasinda ittifaqi xatirladan bir hemreylik elaqesi quruldu 1911 ci ilde Italyanin Terabuluse esger cixarmasiyla bolge doyus muhitine girmis Fezzanda Sunusularin da komeyiyle bir ovuc Turk zabiti terefinden teskilatlanmis yerli quvvetler Italyanlarin sahil seherlerinden cenuba dogru irelilemesine muqavimet gostermisler Ancaq muveffeqiyyetli muqavimet davam ederken 8 Oktyabr 1912 ci ilde Balkan muharibesinin bas vermesiyle Osmanli Dovletinin butun diqqeti Rumeli torpaqlarinin mudafiesine yoneltdi ve 18 Oktyabr 1912 ci ilde Italiya ile celd bir sulh muqavilesi imzalandi Usi muqavilesi ile butun Terabulus vilayeti Italiyaya buraxildigi ucun Fezzan da Osmanli Dovletinin elinden cixdi Buna baxmayaraq bolgede qalan Turk zabitlerinin yerli quvvetlerle birlikde Italiyaya qarsi muqavimeti davam etdi Birinci Dunya Muharibesinde Osmanli Dovleti Sahzade Efendini bolgeye gondererek muqavimeti davam etdirdi Italyan isgal bolgesi yalniz bir nece limanla mehdud qaldi Osmanli Dovletinin Birinci Dunya Doyusunde meglub olmasiyla Ittifaq Dovletleri ile 30 Oktyabr 1918 ci ilde imzaladigi Mudros Sulhunun 17 ci maddesi Terabulus ve Osmanli zabitleri en yaxin Italyan qarnizonuna teslim olacaq ifadesiyle Osmanli Dovletinin Fezzani da bosaltmasini nezerde tutmaqda idi Haqqinda danisilan maddeye baxmayaraq muqavimet davam etdise de oz caninin derdine dusen Turk dovletinin Fezzana her hansi bir sekilde komek etmesi mumkun ola bilmediyinden bolge ile elaqeleri de qopdu 10 avqust 1920 ci ilde imzalanan ancaq hec bir zaman quvveye girmeyen Sevr muqavilesinin 121 ci maddesi Osmanli Dovletinin Liviya uzerindeki butun haqqlarindan imtina etmeye mecbur oldu Razilasma quvveye girmese de Fezzandaki veziyyet esasen bu idi 24 Iyul 1923 cu ilde imzalanan Lozanna muqavilesi Turkiye 18 Oktyabr 1912 tarixli Lusanna muqavilesi Usi Razilasmasi ve bu muqavileye bagli senedler uygun olaraq ne xususiyyetde olursa olsun Liviyada faydalandigi butun haqqlarinin ve imtiyazlarinin qeti olaraq sona catdigini elan edir hokmunu komandir 22 ci maddesi ile Turkiye Liviya sebebinden Fezzan uzerindeki haqqlarindan qeti olaraq imtina etdiyini qebul etdi Fezzandaki Ereb birliklerinin Italyanlara muqavimeti ise 1930 cu illere qeder davam etdi Italyan ve Fransiz isgallarindan sonra Terabulus Fezzan ve Kirenaika birlesib qurdularMedeniyyetTurk medeniyyetinde Fezzan uzaqligi ve tenhaligi ile bir simvol olmusdur Bu sebebden Fezzana qeder surmek deyilisi yaranmisdir Osmanli dovrunde padsahin ve ya yuksek vezifelilerin bunu bir tehdid novu kimi istifade etdikleri deyilir Istinadlar Arxivlenmis suret 2022 05 26 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 02 01 Hemcinin baxLiviya Kirenaika Terabulus Simali Afrika Liviya tarixiXarici kecidler