Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Fəzlullah bin Əbi Məhəmməd Nəimi Təbrizi (1339–1401) — Hürufilik təriqətinin əsasını qoymuş sufi alim, şair, filosof.
| Fəzlullah Nəimi فضل الله نعيمي استرآبادي | |
|---|---|
| Nəimi Şah Fəzlullah ibn əbu Məhəmməd Astrabadi | |
 Nizami adına Ədəbiyyat Muzeyinin binasının pəncərəsində Fəzlullah Nəiminin rəsmi | |
| Təxəllüsü | Fəzl |
| Doğum tarixi | 1339/1340 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | Culfa, Əlincə qalası |
| Vəfat səbəbi | edam olunub |
| Dəfn yeri | Naxçıvan |
| Fəaliyyəti | şair, filosof, yazıçı |
| Əsərlərinin dili | fars dili, türk dili |
| Tanınmış əsəri | |
 Fəzlullah Nəimi Vikimənbədə | |
Həyatı və fəaliyyəti
Nəimi Şah Fəzlullah ibn əbu Məhəmməd Astrabadi (Fəzl) təsəvvüfi cərəyan olan hürufiliyin banisi və İranın ən nəhəng sufilərindən biridir. Hürufilik Fəzl tərəfindən Azərbaycanda XIV əsrin sonlarında bərqərar olur və buradan Türkiyə, İran, İraq, Suriya və müsəlman Şərqinin digər ölkələrinə yayılır. Bu təlim türk xalqları içində daha artıq rəğbət doğurmuşdu. Şəmsəddin Məhəmməd ibn Əbd-ür-Rəhman Söhavinin (XV əsr) "IX əsrin parlaq şəxsiyyətləri" adlı kitabında oxuyuruq: " Adı Əbd-ür-Rəhman olan Nizami Əbu-əl-Fəzl Astrabadi Əcəmi həddən artıq savadlı bir adam idi, nəzm və nəsr sahələrindən yaxşı baş çıxarırdı, Gilan, Səmərqənd və başqa şəhərlərdə ondan ötrü məxsusi qurulan məclislərdə iştirak edirdi. Hürufilər zahidlər kimi həyat keçirir, başlarına ağ keçə papaq qoyurdular. Geniş yayılmış və çoxlu tərəfdar tomlamış bu təriqət öz küfrü ilə cığatayların və başqa qeyri-ərəb xalqlarının əksər qismini zəhərləmişdi."
"Hürufi"- ərəb dilindəki "hərf" sözünün cəmi olan "hüruf" sözündəndir. E. Əhmədovun yazdığı kimi, hürufilərə görə, "insan və dünya — dünya ağlı, dünya ruhu, analar anası, məkan və zamanın ardıcıl emanasiyalarının nəticəsidir. Dünya yaradan ilahi başlanğıc — Allah özünün bənzəri kimi yaratdığı insanın simasında daha tamlıqla təcəlla edir. Kainatın varlığı, bəşəriyyətin tarixi mərhələlərə bölünmüş dövri hərəkətlərdən ibarətdir. Hər bir mərhələdə yeddi dövr var. Və Adəmin dünyaya gəlişindən başlanan bu mərhələlər məhşər gününə qədər davam edəcəkdir." Ərəb əlifbasının hərfləri, rəqəmləri və onların ədədi mənaları hürufilərdə xüsusi mistik anlayış kəsb edir və dünyanın dövri hərəkətlərinin simvolları kimi qəbul edilirdi. Onlar sözləri varlığın əsası kimi götürürlər. Sözlər "Quran"da və "Quran" vasitəsilə Allahdan gələn vəhylər kimi dünyanın materiyası olmuşdur. Allahın "Quran"dakı sözlər vasitəsilə insanda təcəlla etməsi haqdakı hürufi ideyası da buradan yaranmışdı.
Nəiminin həyatı haqqında məlumatlar çox azdır. Bu barədə olan səhih məlumatları da tədqiqatçılar onun özünün və həmfikirlərinin əsərlərindən götürmüşlər.
Şeyx Fəzlullah Nəimi 1339/40-cı ildə anadan olub. Yaxşı təhsil almasına baxmayaraq, uzun müddət həyatda öz yerini tapa bilməyib. Elə vaxt olub ki, o, öz dolanışığını papaq tikməklə qazanıb. Ancaq onun elmə həvəsi hər şeyə üstün gəlmiş və o bilik qazanmaqdan ötrü o dövrdə qəbul olunan ənənəyə görə, səyahətə çıxıb.
Məlumdur ki, 1369-cu ildə o, İsfahanda olmuş, sonra isə Məkkə, Nişapur və Xorasanı gəzmişdir. Ardıcıllarının hürufi Quranı kimi müqəddəs saydıqları "Cavidannamə" ("Əbədiyyət kitabı"), yaxud "Cavidani-Kəbir" ("Böyük əbədiyyət") adlı əsərini Fəzl Şirvanda həbsxanada qələmə almışdır.
Onun "Növmnamə" əsərində də zəngin biblioqrafik məlumatlar var. Burada Nəimi özünün Suriyadan Orta Asiyaya qədər bütün müsəlman dünyasına səfərləri, olduğu şəhərlər, tanış olduğu adamlar haqda danışır. Burada Bakı, Nişapur, Cəzirə, Mazandaran, Xarəzm, Sufiyan kimi şəhərlərin adları çəkilir. Həmin əsərində Fəzl hər şeydən əvvəl özünün gördüyü yuxuları təsvir edir. Guya o, həmin yuxuları ömrünün son 30 ilində görür. Bu yuxuların məzmunu bir yandan Fəzlin müqəddəsliyini sübut etməyə, digər tərəfdən ardıcıllarının əməl etməli olduğu öncəgörmələrin təsvirinə həsr olunub. O peyğəmbəranə yuxularına istinad edərək öz ardıcıllarını üsyana səsləyir: "… mən gördüm ki, əlimdə par-par yanan bir qılınc tutmuşam və bir münəccim öz elminə uyğun olaraq, onun üzərində yazıb ki, bir neçə üsyan olacaq. Bu üsyan sözündən sonra bir neçə dəfə Astrabadlı Fəzl sözləri yazılmışdı və həmin qılınc mənim əlimdə idi." Bu dəhşətli yuxu hətta Fəzl Teymurun əlində ölsə belə, hürufiləri üsyana səsləyir, Fəzlin əbədi diri olduğundan xəbər verirdi: Cəmadi-əl-ülya ayında çərşənbə gecəsi Borucerddə belə bir yuxu gördüm ki, bir axsaq adam bir nəfəri ardımca göndərib ki, məni edama aparsın… mən gördüm ki, o, aparıb məni öldürdü, ancaq onu da gördüm ki, mən sağam. Düzdür. Doğrudur." O, həmçinin Fəzlin "oyanış" tarixçəsini, öz təlimini necə yaydığını da təsvir edir. Bir dərviş son nəfəsində Fəzli yanına çağırıb, artıq dünyanı onun təlimi barədə xəbərdar etmək vaxtının çatdığını söyləyir. Fəzl bundan sonra doqquz ardıcılını başına yığıb, indiyə qədər hamıdan gizli saxladığı təlimini onlara açıqlayır. Bunlardan dördü ona daha yaxın idi.
"Danişməndane — Azərbaycan" kitabında onların adları çəkilir:
Onun sirrina vaqif olan dostları
Məcid, Mahmud, Kamal Haşimi,
Əgər Bül-Həsənlə rastlaşsan, onu da dördüncü say
Zira o bu kitabı onlara vəsiyyət etdi.
Orta əsr müəlliflərinin əksəriyyəti belə bir fikir üzərində birləşirlər ki, Fəzl öz təlimini ilk dəfə Azərbaycanda, Təbrizdə 1386-cı ildə açıqlamışdır. Buna görə də hürufilər Azərbaycanı "Sərzəmin-e-rəstaxiz" ("Oyanış yeri") adlandırırlar. Fəzlin ən sadiq tərəfdarlarından olan Əli ül-Əla özünün "Kürsünamə" əsərində hürufiliyin yaranmasında Azərbaycanın rolunu belə təsvir edir:
Sevimli Fəzlin vəhdət günəşi
İlk dəfə Azərbaycanda doğdu.
O müqəddəs ölkəmizdən biridir,
Elə buna görə də məna günəşi burdan doğdu.
Bu ölkə Allahın mərhəmətinə nail olub
O, peyğəmbər və müqəddəslər taxtıdır.
Bu vaxta qədər Nəimi sufiliyi öyrənirdi. O, məşhur sufi şeyxi Şiblinin ardıcılı idi. Nəiminin həyatında Bakının xüsusi rolu olub. Belə ki, o burada hürufi hərəkatının mərkəzini yaratmışdı. Əli-ül-Əlanın "Qiyamətnamə" əsərində göstərilir ki, Fəzl Bakıdan getdikdən sonra da bu mərkəz və onun ardıcılları fəaliyyətlərini dayandırmamışdılar:
Bakı tərəfdən səs gəlsə
Ayağa dur, əlini-əlinə vurub sevin.
Ora bizim sevimlimizin olduğu yerdir
Özü getsə də yeri orada qalır.
Fəzlin əsas əsərləri, o cümlədən "Cavidannamə" və yaxud "Cavidane-Kəbir", "Vəsiyyətnamə" də Bakıda və Azərbaycanda qələmə alınıb. Bunlardan başqa onun "Məhəbbətnamə", "Ərşnamə", "İsgəndərnamə" və başqa əsərləri də var. Özünün son əsəri olan "Vəsiyyətnamə"ni də Fəzl Azərbaycan torpağında, edam olunmazdan əvvəl yazıb.
Nəiminin müasirlərindən biri yazır: "Fəzlüllah ibn Məhəmməd Təbrizi tərkidünya təriqətlərindən birini yaratmışdır. Bu kafir öz yalançı təlimi ilə hürufilər adı altında bir təşkilat da qurmuşdu. O hətta Teymuru da öz küfrünə inandırmağa çalışmışdı, ancaq o buna razı olmamış və kafirin edamına fitva vermişdir. Fəzlini Teymurun oğlu Miranşah edam etmişdir."
Bu qanlı və faciəli hadisə 1401-ci ildə Naxçıvandakı Əlincə qalasında baş verdi. Bir çox tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, Teymur Fəzlin edam olunmasından ötrü bu qalanı bilərəkdən seçmişdir. Çünki bu qala Teymurilərə müqaviməti ilə ad çıxarmış və Teymurun əleyhinə daimi çıxışları ilə tanınmışdı. Nəimi elə burada da dəfn olunub. Onun məzarı və onun üzərindəki baş daşı bizim günlərə qədər gəlib çatmışdır.
İstinadlar
- "ABİDƏLƏRİMİZ: Fəzlullah Nəiminin məzarının yerləşdiyi Əlincəçay xanəgahı". 2017-07-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-02-29.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏR
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun meqalenin muzakire sehifesine diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Fezlullah bin Ebi Mehemmed Neimi Tebrizi 1339 1401 Hurufilik teriqetinin esasini qoymus sufi alim sair filosof Fezlullah Neimi فضل الله نعيمي استرآباديNeimi Sah Fezlullah ibn ebu Mehemmed AstrabadiNizami adina Edebiyyat Muzeyinin binasinin penceresinde Fezlullah Neiminin resmiTexellusu FezlDogum tarixi 1339 1340Dogum yeri Qorqan Qorqan sehristani Gulustan ostani IranVefat tarixi 1401Vefat yeri Culfa Elince qalasiVefat sebebi edam olunubDefn yeri NaxcivanFealiyyeti sair filosof yaziciEserlerinin dili fars dili turk diliTaninmis eseriFezlullah Neimi VikimenbedeHeyati ve fealiyyetiNeimi Sah Fezlullah ibn ebu Mehemmed Astrabadi Fezl tesevvufi cereyan olan hurufiliyin banisi ve Iranin en neheng sufilerinden biridir Hurufilik Fezl terefinden Azerbaycanda XIV esrin sonlarinda berqerar olur ve buradan Turkiye Iran Iraq Suriya ve muselman Serqinin diger olkelerine yayilir Bu telim turk xalqlari icinde daha artiq regbet dogurmusdu Semseddin Mehemmed ibn Ebd ur Rehman Sohavinin XV esr IX esrin parlaq sexsiyyetleri adli kitabinda oxuyuruq Adi Ebd ur Rehman olan Nizami Ebu el Fezl Astrabadi Ecemi hedden artiq savadli bir adam idi nezm ve nesr sahelerinden yaxsi bas cixarirdi Gilan Semerqend ve basqa seherlerde ondan otru mexsusi qurulan meclislerde istirak edirdi Hurufiler zahidler kimi heyat kecirir baslarina ag kece papaq qoyurdular Genis yayilmis ve coxlu terefdar tomlamis bu teriqet oz kufru ile cigataylarin ve basqa qeyri ereb xalqlarinin ekser qismini zeherlemisdi Hurufi ereb dilindeki herf sozunun cemi olan huruf sozundendir E Ehmedovun yazdigi kimi hurufilere gore insan ve dunya dunya agli dunya ruhu analar anasi mekan ve zamanin ardicil emanasiyalarinin neticesidir Dunya yaradan ilahi baslangic Allah ozunun benzeri kimi yaratdigi insanin simasinda daha tamliqla tecella edir Kainatin varligi beseriyyetin tarixi merhelelere bolunmus dovri hereketlerden ibaretdir Her bir merhelede yeddi dovr var Ve Ademin dunyaya gelisinden baslanan bu merheleler mehser gunune qeder davam edecekdir Ereb elifbasinin herfleri reqemleri ve onlarin ededi menalari hurufilerde xususi mistik anlayis kesb edir ve dunyanin dovri hereketlerinin simvollari kimi qebul edilirdi Onlar sozleri varligin esasi kimi gotururler Sozler Quran da ve Quran vasitesile Allahdan gelen vehyler kimi dunyanin materiyasi olmusdur Allahin Quran daki sozler vasitesile insanda tecella etmesi haqdaki hurufi ideyasi da buradan yaranmisdi Neiminin heyati haqqinda melumatlar cox azdir Bu barede olan sehih melumatlari da tedqiqatcilar onun ozunun ve hemfikirlerinin eserlerinden goturmusler Seyx Fezlullah Neimi 1339 40 ci ilde anadan olub Yaxsi tehsil almasina baxmayaraq uzun muddet heyatda oz yerini tapa bilmeyib Ele vaxt olub ki o oz dolanisigini papaq tikmekle qazanib Ancaq onun elme hevesi her seye ustun gelmis ve o bilik qazanmaqdan otru o dovrde qebul olunan eneneye gore seyahete cixib Melumdur ki 1369 cu ilde o Isfahanda olmus sonra ise Mekke Nisapur ve Xorasani gezmisdir Ardicillarinin hurufi Qurani kimi muqeddes saydiqlari Cavidanname Ebediyyet kitabi yaxud Cavidani Kebir Boyuk ebediyyet adli eserini Fezl Sirvanda hebsxanada qeleme almisdir Onun Novmname eserinde de zengin biblioqrafik melumatlar var Burada Neimi ozunun Suriyadan Orta Asiyaya qeder butun muselman dunyasina seferleri oldugu seherler tanis oldugu adamlar haqda danisir Burada Baki Nisapur Cezire Mazandaran Xarezm Sufiyan kimi seherlerin adlari cekilir Hemin eserinde Fezl her seyden evvel ozunun gorduyu yuxulari tesvir edir Guya o hemin yuxulari omrunun son 30 ilinde gorur Bu yuxularin mezmunu bir yandan Fezlin muqeddesliyini subut etmeye diger terefden ardicillarinin emel etmeli oldugu oncegormelerin tesvirine hesr olunub O peygemberane yuxularina istinad ederek oz ardicillarini usyana sesleyir men gordum ki elimde par par yanan bir qilinc tutmusam ve bir muneccim oz elmine uygun olaraq onun uzerinde yazib ki bir nece usyan olacaq Bu usyan sozunden sonra bir nece defe Astrabadli Fezl sozleri yazilmisdi ve hemin qilinc menim elimde idi Bu dehsetli yuxu hetta Fezl Teymurun elinde olse bele hurufileri usyana sesleyir Fezlin ebedi diri oldugundan xeber verirdi Cemadi el ulya ayinda cersenbe gecesi Borucerdde bele bir yuxu gordum ki bir axsaq adam bir neferi ardimca gonderib ki meni edama aparsin men gordum ki o aparib meni oldurdu ancaq onu da gordum ki men sagam Duzdur Dogrudur O hemcinin Fezlin oyanis tarixcesini oz telimini nece yaydigini da tesvir edir Bir dervis son nefesinde Fezli yanina cagirib artiq dunyani onun telimi barede xeberdar etmek vaxtinin catdigini soyleyir Fezl bundan sonra doqquz ardicilini basina yigib indiye qeder hamidan gizli saxladigi telimini onlara aciqlayir Bunlardan dordu ona daha yaxin idi Danismendane Azerbaycan kitabinda onlarin adlari cekilir Onun sirrina vaqif olan dostlari Mecid Mahmud Kamal Hasimi Eger Bul Hesenle rastlassan onu da dorduncu say Zira o bu kitabi onlara vesiyyet etdi Orta esr muelliflerinin ekseriyyeti bele bir fikir uzerinde birlesirler ki Fezl oz telimini ilk defe Azerbaycanda Tebrizde 1386 ci ilde aciqlamisdir Buna gore de hurufiler Azerbaycani Serzemin e restaxiz Oyanis yeri adlandirirlar Fezlin en sadiq terefdarlarindan olan Eli ul Ela ozunun Kursuname eserinde hurufiliyin yaranmasinda Azerbaycanin rolunu bele tesvir edir Sevimli Fezlin vehdet gunesi Ilk defe Azerbaycanda dogdu O muqeddes olkemizden biridir Ele buna gore de mena gunesi burdan dogdu Bu olke Allahin merhemetine nail olub O peygember ve muqeddesler taxtidir Bu vaxta qeder Neimi sufiliyi oyrenirdi O meshur sufi seyxi Siblinin ardicili idi Neiminin heyatinda Bakinin xususi rolu olub Bele ki o burada hurufi herekatinin merkezini yaratmisdi Eli ul Elanin Qiyametname eserinde gosterilir ki Fezl Bakidan getdikden sonra da bu merkez ve onun ardicillari fealiyyetlerini dayandirmamisdilar Baki terefden ses gelse Ayaga dur elini eline vurub sevin Ora bizim sevimlimizin oldugu yerdir Ozu getse de yeri orada qalir Fezlin esas eserleri o cumleden Cavidanname ve yaxud Cavidane Kebir Vesiyyetname de Bakida ve Azerbaycanda qeleme alinib Bunlardan basqa onun Mehebbetname Ersname Isgendername ve basqa eserleri de var Ozunun son eseri olan Vesiyyetname ni de Fezl Azerbaycan torpaginda edam olunmazdan evvel yazib Neiminin muasirlerinden biri yazir Fezlullah ibn Mehemmed Tebrizi terkidunya teriqetlerinden birini yaratmisdir Bu kafir oz yalanci telimi ile hurufiler adi altinda bir teskilat da qurmusdu O hetta Teymuru da oz kufrune inandirmaga calismisdi ancaq o buna razi olmamis ve kafirin edamina fitva vermisdir Fezlini Teymurun oglu Miransah edam etmisdir Bu qanli ve facieli hadise 1401 ci ilde Naxcivandaki Elince qalasinda bas verdi Bir cox tedqiqatcilar bele hesab edirler ki Teymur Fezlin edam olunmasindan otru bu qalani bilerekden secmisdir Cunki bu qala Teymurilere muqavimeti ile ad cixarmis ve Teymurun eleyhine daimi cixislari ile taninmisdi Neimi ele burada da defn olunub Onun mezari ve onun uzerindeki bas dasi bizim gunlere qeder gelib catmisdir Istinadlar ABIDELERIMIZ Fezlullah Neiminin mezarinin yerlesdiyi Elincecay xanegahi 2017 07 08 tarixinde Istifade tarixi 2016 02 29 Hemcinin baxHurufilik TesevvufXarici kecidlerGORKEMLI SEXSIYYETLER