Erməni İnqilabi Federasiyası, Daşnaksutyun (erm. Հայ Յեղափոխական Դաշնակցություն; Hay Heğapoxakan Daşnaksutyun) — millətçi-terrorçu erməni partiyası (digər adı "Erməni inqilabi ittifaqı");ən iri və mütəşəkkil erməni siyasi təşkilatlarından biri. 1890-cı ildə Tiflisdə yaradılıb. Erməni diasporunun olduğu bütün ölkələrdə büroları fəaliyyət göstərir. Hazırkı ali şura sədri İşxan Sağatelyandır.
Daşnaksutyun | |
---|---|
Qurucu |
|
Quruluş tarixi | 1890 |
Baş qərargah | |
İdeologiya | demokratik sosializm, Erməni milliyətçiliyi, Sol milliyətçilik, Antisovetizm, Birləşmiş Ermənistan, İrredentizm |
İdeoloji spektr | solçuluq |
Üzvlüyü | |
Saytı | arfd.am |
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
Tarixi
Yaradılması və ilk dövrü
1890-cı ildə Gürcüstanın mərkəzi Tiflisdə yaradılmış bu partiyanın əsası üç erməni millətçisi Rostom Zoryan, Simon Zavaryan və Xristofor Mikayelyan tərəfindən qoyulub. Təşkilat ilk vaxtlar "Erməni İnqilabçılarının İttifaqı" adlanırdı.
Daşnakların məqsədi, silah və güc tətbiqi ilə Osmanlı İmperiyasının şərqində erməni dövləti qurmaq idi.
1891-ci ildə nəşr olunan və Daşnaksutyunun mətbu orqanı olan "Droşak" (bayraq) qəzetində daşnaklar öz proqramları barədə bunları yazırdılar:
"Bizim partiyamız öz məqsədlərinə yalnız diplomatiya yolu ilə nail olmaq istəyənlərlə heç cür razılaşa bilməz. Bizim diplomatlarımız öz marağından və güclülərin marağından çıxış edir. Avropa bizim üçün deyil, qoy ermənilər bilsinlər ki, erməni torpağı qanla suvarılmasa onlar heç bir şey əldə edə bilməzlər. Digər tərəfdən partiya Ermənistanın proletariatın köməyi ilə azad olunacağına inanmır, çünki Türkiyə şəraitində bu mümkün deyil. Torpaq məsələsi ən vacib məsələlərdən biridir, torpaq o torpaqda işləyənə məxsus olmalıdır".
1892-ci ildə partiyanın adı dəyişdirilir və partiya indiki adı ilə adlanmağa başlayır. Həmin il partiyanın proqramı da dərc edilir:
Məqsəd: Daşnaksutyunun məqsədi üsyanlar yolu ilə iqtisadi və siyasi azadlıqlar əldə etməkdir. Partiya hər bir insanın bərabər hüquqa malik olduğu prinsipindən irəli qələrək, maddi nemətlərin bərabər bölünməsinin tərəfdarıdır.
- Gələcək Ermənistanda ümumi maraqlara xidmət edən, xalq hökuməti ümumi bərabər və birbaşa səsvermə yolu ilə seçilməlidir.
- İstənilən vasitələrlə həyatın və iş yerlərinin təmin edilməsi.
- Müxtəlif dinlər və millətlər qanun qarşısında bərabərdir.
- Söz və mətbuat azadlığı.
Vasitələr: Erməni inqilab ittifaqı öz məqsədlərinə çatmaq üçün silahlı dəstələr yaradır, bu dəstələr hökumətə, eləcə də tək ermənilərin yox, həm də assiriyalıların, kürdlərin və sülhsevər türklərin əziyyət çəkdiyi ümumi vəziyyətə qarşı da mübarizə aparır. Bu istiqamət çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bütün bu qrupları ümumi mübarizə üçün birləşdirə bilməsək də, ən azından onların ermənilərə qarşı müxalifətini neytrallaşdıra bilərik.
- Daşnak partiyasının əsas prinsiplərinin və məqsədlərinin təbliğatı.
- Silahlı dəstələri təşkil etmək, eləcə də onları ideoloji və praktik cəhərdən hazırlamaq.
- Xalqı silahlandırmaq.
- İnqilabi komitələri və onlar arasında sıx əlaqələri təşkil etmək.
- Hakimiyyət nümayəndələri, sələmçilər, satqınlar və hər cür istismarçılara qarşı terror tətbiq etmək.
- Xalqı quldur və soyğunçuların hücumundan qorumaq.
- Adamların və silahların göndərilməsi üçün yollar və vasitələr tapmaq.
- Dövlət idarələrinin dağıdılması və talan edilməsi.
Əsas təşkilati prinsip kimi yerli komitələrin muxtariyyəti ütünlük təşkil edirdi. Hər hansı bir rayonun bir neçə komitəsi, rayonun mərkəzi komitəsini seçirdi. Partiyanın başında büro dururdu, əvvəl Rusiya və İranda, sonra Avropada, daha sonra isə Osmanlı İmperiyasında komitələr quruldu. Rusiya İmperiyasında partiyanın yaradılmasından dərhal sonra, Qarsda, Aleksandropolda (indiki Gümrü), İrəvanda, Tiflisdə, Bakıda, Şuşada, Yelizavetpolda (indiki Gəncə) və Rostovda komitələr təşkil olundu.
O zaman daşnakların əsas fəaliyyəti Osmanlı İmperiyasının ermənilər yaşayan ərazilərinə "fədailər" üçün silah və sursatın göndərilməsindən, həmçinin yerli erməni əhalisinin, silahlandırılmasından və türk hökumətinə qarşı qaldırılmasından ibarət idi.
XIX əsrdə daşnakların keçirdiyi ən məşhur terror aktı 1896-cı ildə Osmanlı bankına təşkil etdikləri hücum idi. Lakin İstanbulda yerləşən qərb dövlətlərinin səfirliklərinin müdaxiləsi nəticəsində, Osmanlı hökuməti hücumda iştrak edən terrorçuların Avropaya getməsinə razılıq verir.
XX əsrin əvvələrindən etibarən daşnaklar Rusiya İmperiyasında öz fəaliyyətlərini aktivləşdirir. "Daşnaksutyun"un Azərbaycanda 1903-cü ildə Bakı komitəsi yaradıldı. Bu komitə təşkil edilərkən erməni kilsə torpaqlarının xəzinənin xeyrinə dünyəviləşdirilməsi haqqında 12 iyun tarixli qanun verilmişdi. Bu qərar ermənilərlə Rusiya hakimiyyət orqanları arasında münasibətlərin kəskinləşdirdiyi üçün partiyanın fəaliyyəti üçün fəal mühit yarandı. "Mirzəyev qardaşları" neft kəmərinin müdiri S. F. Ter-Mkrtıçyan Bakı komitəsinin sədri oldu. Elə həmin il "Hayastan" komitəsi adlanan Yelizavetpol komitəsi yaradıldı. Onun başında arximandrit Benik və hərbi həkim M. Beqlyarov dururdu. Bu dövrdə daşnakların qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri təşkilatın ehtiyacları və getdikcə daha çox əl atdıqları terror aktlarının törədilməsi üçün pul toplanması idi. Bu dövrdəki terror aktları içərisində Qafqazın mülki işlər üzrə baş rəisi knyaz Qolitsına qarşı daşnakların hnçaqçılarla birgə törətdikləri sui-qəsd, Bakı general-qubernatora knyaz Nakaşidzenin, general Alixanovun, Qarsda pristav Ş. Laçınbekovun, Yelizavetpol vitse-qubernatoru Andreyevin, qəza başçıları Boquslavski və Şmerlinqin və başqalarının qətlə yetirilməsi diqqəti cəlb edir. "Daşnaksutyun"un 1904-cü ildə Vyanada keçirilən 3-cü qurultayında kəşfiyyat funksiyaları olan gizli "De li" terror təşkilatı yaradıldı, habelə daşnakların müharibə elan etmək hüququ olan mütəşəkkil hərbi təşkilatının əsasını qoyan hərbi nizamnamə qəbul olundu. Partiyanın əsl məqsədi — dənizdən-dənizə "Böyük Ermənistan" yaratmaq niyyəti çoxsaylı proqramlarının heç birində açıqlanmasa da, hərbi təşkilatın və daşnakların istər Osmanlı imperiyası, istərsə də Cənubi Qafqaz ərazisində yerli əhalinin məhv edilməsi və didərgin salınması sahəsində fəaliyyəti onların məhz bu niyyətdə olmalarına şübhə yeri qoymurdu. 1905-ci ildə azərbaycanlılara qarşı törədilən soyqırrımlarda daşnaklar da aktiv iştrak edir, bu məqsədlə onlar əvvəllər Türkiyəyə göndərdikləri "fədailəri" geri çağırır. Daşnaklar Bakı qubernatoru Nakaşidzeni "müsəlmanlara kömək edir" bəhanəsi ilə qətlə yetirir, qubernatoru sonradan "general Dro" kimi tanınan Drastanat Kamayan qətlə yetirir. 1905 il fevralın 6-da Bakıda erməni mauzerçisinin Sabunçu qəsəbəsinin sakini olan azərbaycanlını qətlə yetirməsi o vaxta qədər görünməmiş erməni-azərbaycanlı toqquşmalarının başlanğıcı oldu. Üç gün ərzində hər iki tərəfdən 1000 nəfərə yaxın adam öldürüldü. Daşnaklar türk-müsəlman əhaliyə qarşı soyqırımına ciddi hazırlıq görmüşdülər. 1905 ildə Bakıda daşnaklara məxsus olan gizli silah anbarlarının aşkar edilməsi bunu təsdiqləyir. Əsas zərərçəkənlərin azərbaycanlılar olduğu bu toqquşmaların dalğası bütün Cənubi Qafqaza — Şuşaya, İrəvana, Naxçıvana, Qazaxa, Zəngəzura, Tiflisə yayıldı.
ABŞ türkoloqu Tadeuş Svatxovskinin fikrincə 1905–1906-cı illər ərzində ermənilər azərbaycanlıların yaşadığı 158 yaşayış məntəqəsinə hücum edirlər. 1905-ci ildə daşnaklar İstanbulda sultan II Əbdülhəmidə sui-qəsd təşkil edir, təsadüf naticəsində sultana zərər dəymir, lakin partlayış nəticəsində, 26 nəfər həlak olur 58 nəfər yaralanır.
1906-cı ildə Sofiyada keçirilən koqresdə daşnaklar Rusiyanın siyasi həyatında aktiv iştirak etməyi qərara alırlar. 1907-ci ildə partiyanın büdcəsinin 35%-i (1 milyon frank) terrorçuların silahlandırılması üçün nəzərdə tutulmuşdu. Terror aktının həyata keçirilməsi haqqında qərarı yalnız partiyanın mərkəzi komitələri və məsul təşkilatları qəbul edə bilərdi. Daşnaklar Türkiyədə və Cənubi Qafqazda terror aksiyalarının hazırlanması və həyata keçirilməsi üçün özlərinin xarici bazalarından geniş istifadə edirdilər.
1906–1907-ci illərdə "Daşnaksutyun"un sıralarında bölünmə yarandı. Nəticədə, "mşakçılar" ("Mşak" qəzetinin tərəfdarları) qrupu partiyadan ayrıldı. Onlar kadetlərə yaxın olan mövqedən çıxış edir və partiyanın Rusiyadakı döyüş dəstələrinin buraxılmasını təklif edirdilər. Partiyanın sol qanadı — "gənc daşnaklar" sərt radikal-inqilabi mübarizə üsullarının tərəfdarı idilər. L. Atabekyan, A. Amiryan və C. Bekzadyanın başçılıq etdikləri "gənc daşnaklar" bu zəmində Bakı eserləri ilə yaxınlaşdılar. 1907-ci ildə "gənc daşnaklar" Sosialist İnqilabçılar Partiyası Bakı komitəsi ilə birləşməyi qərara aldılar. Bununla da, daşnaklar beynəlxalq aləmə çıxmağa nail oldular. Eserlərin tövsiyəsi ilə "Daşnaksutyun" 1907-ci ildə II İnternasionala qəbul edildi. "Gənc daşnaklar" ümumrusiya parlament kürsüsünə çıxmaq niyyətilə eserlər və kadetlərlə birgə Zemlya i volya seçki blokuna da daxil oldular. Həmin blok 1907-ci ilin fevralında Rusiya İmperiyasının Dövlət Dumasına seçkilərdə məğlub oldu.
Bu dövrdə daşnaklar fəhlələr arasında, həmkarlar ittifaqlarında və onların milli mənsubiyyət əsasında yaratdıqları mədəni-maarif cəmiyyətlərində güclü iş aparmağa başladılar. Daşnaklar Cənubi Qafqazda üzvlərinin ümumi sayı 10.990 nəfər olan 110 həmkarlar ittifaqı təşkilatı yaratmışdılar. Partiyanın Bakı təşkilatı üzvlərinin sayı 2000 nəfərə çatırdı. 1908-ci ildə isə bütün dünyada "Daşnaksutyun"un 165.000 üzvü var idi. Daşnakların törətdikləri terror aktlarının və basqınların geniş miqyas alması ilə əlaqədar partiyaya qarşı kütləvi həbslər və 1912-ci ildə Peterburqda məhkəmə ilə nəticələnən polis təqibləri başlandı. Nəticədə, 1000-dən çox daşnak sürgünə göndərildi. 1908-ci ildən daşnaklar fəaliyyətlərini inqilab gedən İranda və hakimiyyətə gəlmiş gənc türklərdən muxtariyyət umduqları Türkiyədə davam etdirdilər. Lakin " Daşnaksutyun"un Türkiyədən gözlədikləri ümidlər özünü doğrultmadı və bundan sonra onlar Türkiyə əleyhinə pozucu fəaliyyətlərini Rusiya hakimiyyət orqanları ilə ittifaqda davam etdirməyi qərara aldılar. Qafqaz canişini İ. İ. Voronsov-Daşkov bu işdə daşnaklara ciddi himayədarlıq etdi.
Osmanlı İmperiyasında "gənc türklər" hakimiyyətə qəldikdən sonra daşnaklar müəyyən müddət də olsa yeni qurulmuş türk hökuməti ilə silahlı mübarizədən çəkinir.
1910–11-ci illərdə Sankt-Peterburqda terrorçuluqda günahlandırılan daşnaklar üzərində keçirilmiş məhkəmə prosesi nəticəsində 52 nəfər həbs cəzasına layiq görülür, 4 nəfər isə Sibirə sürgünə gondərilir. Bu proses zamanı daşnaklarım müdafiəçiləri sıralarında Aleksandr Kerenski də var idi.
1912-ci ildə Tiflisdə Erməni Milli Şurası və onun icra orqanı — Milli büro yaradıldı. Milli büronun nümayəndələri canişinin vasitəçiliyi ilə müharibə baş verdiyi halda, Türkiyə ərazisində Rusiya, İngiltərə və Fransanın protektoratı altında muxtar Ermənistan yaradılması barədə Rusiya hakimiyyət orqanlarından vəd almağa nail oldular. "Daşnak-sutyun"un 4-cü qurultayında bütün "zinvorların" (daşnak yaraqlıları) Qafqazdan Türkiyə ərazisinə göndərilməsi qərara alındı. Müsəlman əhalisini Rusiya əleyhinə üsyana qaldırmaq və beləliklə, onları kütləvi repressiyalara məruz qoymaq məqsədilə daşnakların panislamizm emissarları sifətilə Qafqaza göndərilməsi kimi məkrli plan da qəbul edildi. Onlar buna qismən nail oldular.
Birinci dünya müharibəsində
Birinci dünya müharibəsi zamanı daşnaklar Rusiyanın tərəfinə keçərək ermənilərdən ibarət silahlı dəstələr yaradır və Osmanlı imperiyasına qarşı döyüşlərdə iştrak edir. Bu münasibətlə Rusiya imperiyasında daşnaklara amnistiya elan edilir. Daşnakların fəaliyyəti Birinci dünya müharibəsi (1914–18) illərində xüsusilə gücləndi. Bu zaman onlar böyük dövlətlərin, ilk növbədə Rusiyanın köməyi ilə Osmanlı imperiyasının şərq vilayətlərinin ərazisində öz dövlətlərini yaratmağa ümid bəsləyirdilər. 1914-cü ildə müharibə başlayandan dərhal sonra II Nikolay 1909–1912-ci illərdə həbs olunmuş daşnaklara amnistiya verilməsindən məhz bundan qaynaqlanırdı. Eyni zamanda, Türkiyə ərazisində muxtar, yaxud müstəqil Ermənistan dövləti yaratmaq üçün, başlıca olaraq, daşnaklardan ibarət silahlı könüllü dəstələrin səfərbərliyə alınmasına başlandı. Çar hökuməti ermənilərə qələbədən sonra Türkiyənin şərqində "Erməni muxtar dövlətinin" yaradılması vədini vermişdi. Lakin bu ərazilərdə ermənilər heç vaxt çoxluq təşkil etməmişlər, bu məsələnin həlli uçün erməni silahlı dəstələri müsəlman əhalinin (türklər və kürdlər) yaşadığı kəndlərə basqınlar təşkil edir, bu basqınlar nəticəsində on minlərlə insan amansızcasına qətlə yetirilir. Daşnak silahlı dəstələri arxa cəbhədə aktivləşərək türk ordusunun təchizatını və rabitəsini pozmağa cəhd göstərir və bu işdə bəzi uğurlara da nail ola bilirlər. Daşnaklar hətta türk hərbi hospitalına hücum edərək, oradakı yaralı türk əsgərləri və həkimləri qətlə yetirir. Silahlı dəstələrin təşkilində və türklərə qarşı təbliğatın aparılmasında erməni kilsəsi və kilsə xadimləri də yaxından iştrak edir. Erməni daşnak dəstələri, əsasən, Cənubi Qafqaz ərazisində yaradılırdı. Məşhur terrorçular və "generallar" Andranik Ozanyan, , Xeço (Q. Amirov) həmin məqsədlə buraya gəldilər. Döyüş dəstələrinin yaradılmasının əsas təşkilatçılarından biri Abram Gülxəndanyan, habelə Bakıda nəşr edilən daşnak qəzeti "Arev"in redaktoru Simon Hakopyan başda olmaqla Daşnaksutyunun Bakı komitəsi oldu. Rusiya qoşunlarının yerli türk əhalisinin qırılması ilə müşayiət olunan hücumunun ardınca daşnaklar 1915-ci ilin mart-aprel aylarında Türkiyənin Van vilayətində yerli türk-müsəlman əhalini qırmağa başladılar. Buna cavab olaraq, Türkiyə hökuməti ermənilərin cəbhəyanı vilayətlərdən Suriyaya köçürülməsi haqqında qərar qəbul etdi. Ermənilər indiyədək bunu "soyqırımı" adlandırırlar. O zaman ermənilərin özlərinin bir çox həm liberal, həm də sosialist ictimai xadimləri daşnakların başçılıq etdikləri bu "özünü məhvetmə" siyasətini pislədilər. Lakin 1915-ci ildə özləri tərəfindən törədilmiş faciəli hadisələr daşnaklara ibrət dərsi olmadı və onlar 1916-cı ilin yanvarında Tiflisdə konfranslarını keçirərək, könüllü dəstələrinin atıcı batalyonlara çevrilməsini qərara aldılar.
1915-ci ilin fevralında Erməni milli konqresində çıxış edən Daşnaksutyunun hərbi qanadının təmsilçisi, çar hökumətinin Türkiyə ermənilərinin ehtiyacları üçün 242 900 rubl vəsait ayırdığını bildirir, bu pullar Türkiyədəki erməniləri silahlandırmaq və üsyana təşviq etmək üçün nəzərdə tutulurdu.
Amerika tarixçisi Corc Şou "Osmanlı imperiyasının tarixi" kitabında bu hadisələr barədə bunları yazır:
"müharibənin qedişatı, ermənilər tərəfindən müsəlmanların kütləvi qətlləri ilə müşayiət olunurdu. Bir milyondan çox türk kəndlisi öz doğma torpaqlarından qaçmağa məcbur olmuşdur. Minlərlə qaçqın ermənilər tərəfindən tikə-tikə doğranmışdır. Müharibədən əvvəl Ərzurum, Trabzon, Ərzincan, Van və Bitlisdə yaşayan 3 milyon 300 min türk əhalisindən yalnız 600 min nəfəri qalmışdır. Türk və kürd kəndlilərinin soyqırımının ən aktiv təşkilatçısı və ideoloqu Daşnaksutyun terror təşkilatının üzvü, "Atom" ləqəbli Artur Şahrikyan olmuşdur
Malevilin "1915-ci il erməni faciəsi" kitabında bu hadisələr belə təsvir olunur:
"Erməni quldur və terror dəstələri tərəfindən məhv edilmiş müsəlman əhalinin sayı təxminən 1 milyon 600 min nəfər təşkil edir. Bütün bu faktlar çar ordusunun zabitlərinin narazılığına səbəb olmuş və onlar erməni başkəsənlərinə qarşı güc tətbiq etməyə məcbur olmuşdular"
1916-cı ilin yayında rus ordusunun hücumları nəticəsində Türkiyənin Qars, Ərzurum, Trabzon, Ərzincan və s. şəhərləri tutuldu. Rus qoşun hissələri ilə eyni vaxtda buraya daşnak birləşmələri də soxularaq, həmin şəhərlərin, bütün bölgənin türk və azərbaycanlı əhalisinə vəhşicəsinə divan tutdular. Deputat Məmməd Yusif Cəfərov 4-cü Dövlət dumasında çıxış edərək, bu vəhşiliklərə qarşı kəskin etirazını bildirdi. Antanta ölkələri, o cümlədən Fransa da daşnakların əməllərindən narazılıqları bildirdilər. "Mşak" qəzetinin redaktoru A. Arakelyan bununla əlaqədar 1917-ci ilin yanvarında Tiflisdə Cənubi Qafqazın görkəmli erməni ziyalıları nümayəndələrinin müşavirəsini çağırdı. Müşavirədə daşnakların erməniləri məhvə aparan avantürist siyasəti pisləndi. Daşnaklara qarşı liberal "Milli xalq partiyası" yaratmaq qərara alındı, lakin layihələr kağız üzərində qaldı. Fevral inqilabı və 1918-ci ildə Brest-Litovsk sülh müqaviləsinin bağlanması "Böyük Ermənistan" xülyalarına son qoydu. 1917-ci ilin martında Bakıda 50 nəfərdən ibarət Erməni Milli Şurası yaradıldı. Şuranın tərkibinə " Daşnaksutyun" partiyasının 17 nümayəndəsi daxil oldu. Şura "Arev" qəzetinin nəşrini davam etdirdi. Bu qəzet və "Daşnaksutyun"un Bakıdakı Mərkəzi Komitəsinin 1918-ci ildən rus dilində nəşr olunmağa başlayan mətbuat orqanı "Vperyod" qəzeti millətçiliyi və şovinizmi təbliğ edir, antiazərbaycan siyasəti yeridirdilər. Müvəqqəti hökumətin Azərbaycandakı orqanı olan İctimai Təşkilatların İcraiyyə Komitəsində və Bakı Fəhlə Deputatları Sovetində də Şuranın nümayəndələri var idi.
Rus ordusu bu ərazidən çəkildikdən sonra, erməni quldur dəstələri daha da azğınlaşır və bu ərazidə qalmış müsəlman əhalinin kütləvi qətllərinin miqyasını böyüdür, bu hal türk ordusunun əks hucuma keçib erməniləri Qafqaza sıxışdırmasına qədər davam edir.
1917-ci il oktyabrın 22-də Bakı Sovetinə keçirilən seçkilərdə daşnaklar 4-cü yeri tutdular. Oktyabr çevrilişindən (1917) sonra eserlərlə birlikdə bolşeviklərə qarşı çıxış etmələrinə baxmayaraq, daşnaklar 1917-ci ilin dekabrında Bakı Sovetinə seçkilərdə 41 deputat yeri qazanaraq, bolşeviklərdən sonra 2-ci yeri tutdular. Eyni zamanda, "Daşnaksutyun"un nümayəndələri T. Ter-Qazaryan, X. Karçiyan, A. Ağacan Tiflisdə yaradılmış Zaqafqaziya komissarlığının, 1918-ci ilin fevralından isə 27 nəfərlik heyətlə Zaqafqaziya seyminin tərkibinə daxil oldular.
1918-ci ilin əvvəllərində
Bakı Kommunası hakimiyyəti dövründə daşnaklar Bakı Sovetinə başçılıq edən Stepan Şaumyan ilə ittifaqa girərək 1918-ci ilin martında Azərbaycan xalqına qarşı soyqırım törətdilər. 1918-ci ilin martınadək Bakıda daşnak silahlı birləşmələrinin 7 minə yaxın erməni əsgəri toplanmışdı. 12 minlik bolşevik "Qırmızı qvardiya"sının 70%-ini də daşnaklar təşkil edirdi. 1915 ildə daşnak döyüş dəstələrinə qarşı kəskin çıxışlar edən S. Şaumyan öz məqsədinə — Bakını getdikcə daha çox nüfuz qazanan Müsavat Partiyasından və onunla birlikdə azərbaycanlı əhalisindən təmizləməyə nail olmaq naminə daşnaklarla sıx ittifaqa girdi. Bakı Soveti qoşunlarının və daşnak quldur dəstələrinin guya "Azərbaycan döyüş hissələrinin qiyamını yatırmaq" bəhanəsilə martın 30-da ağır artilleriyadan və hidroaeroplanlardan istifadə etməklə, başladıqları hərbi əməliyyatlar şəhərin müsəlman məhəllələrində dinc azərbaycanlı əhaliyə vəhşicəsinə qanlı divan tutulması ilə nəticələndi. Üç gün ərzində 12000-dək azərbaycanlı qətlə yetirildi. Soyqırımlar bununla qurtarmadı. Dinc azərbaycanlı əhalisinə qarşı S. Lalayanın, T. Amiryanın, Q. Hamazaspın başçılıq etdikləri cəza əməliyyatları Şamaxı, Quba, Xaçmaz, Lənkəran, Hacıqabul və Salyanda da aparıldı. Azərbaycan xalqı kütləvi soyqırımına məruz qaldı. Şamaxı daha çox zərər çəkdi. Buraya 2 min erməni əsgəri və 60 araba silah göndərilmişdi. Bu qəzada 80 kənd məhv edilmiş, Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının məlumatına görə, onların 53-də 8027 adam qətlə yetirilmişdi. Zaqafqaziya seymindəki Azərbaycan nümayəndə heyəti Bakıda və qəzalarda baş vermiş hadisələrlə əlaqədar kəskin etirazlarını bildirərək, Bakıya qoşun göndərilməsini tələb etdi, lakin seymin qoşunları sovet-daşnak dəstələri tərəfindən məğlubiyyətə uğradıldı. Azərbaycan nümayəndə heyətinin kömək üçün Türkiyəyə müraciət etməkdən başqa çarəsi qalmadı.
Bakı Kommunasının süqutundan sonra hakimiyyət ingilis qoşunlarının köməyi ilə ayyarımlıq bir müddət ərzində menşevik və eserlərlə yanaşı, daşnakların da təmsil olunduğu "Sentrokaspi diktaturası" hökumətinin əlinə keçdi. Bakını azad etməyə gələn Türkiyə-Azərbaycan ordusuna qarşı əsasını daşnak dəstələri təşkil edən 50 minlik qoşun çıxarmasına baxmayaraq, yeni hökumət şəhəri əlində saxlaya bilmədi və Bakı 1918-ci il sentyabrın 15-də azad olundu.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində
Bakı 1918-ci il sentyabrın 15-də azad olundu. Daşnaklar və onlara kömək edən xeyli erməni xalqın qəzəbindən qorxaraq, şəhərdən qaçdı.1918-ci ilin dekabrında fəaliyyətə başlayan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti bütün milli azlıqların onun tərkibində təmsil olunmasını təmin etdi. Lakin daşnakların başçılıq etdiyi Erməni Milli Şurası Parlamentin fəaliyyətində iştirakdan imtina etdi. Ancaq ingilis generalı Tomson Fətəli xan Xoyski hökumətini və parlamenti tam dəstəklədiyini bəyan edəndən sonra ermənilər Parlamentin fəaliyyətində iştirak etdilər. Parlamentdə fəaliyyət göstərən 11 fraksiyadan ikisi erməni fraksiyası idi. Bunlar Arşak Malxazyan başda olmaqla Daşnaksutyunu və Arşak Paronyan başda olmaqla Erməni Milli Şurasını təmsil edən fraksiyalar idi. Nəsib bəy Yusifbəylinin 4-cü Hökumət kabinəsində isə daşnak portfelsiz nazir vəzifəsi tuturdu. Cümhuriyyət dövründə Daşnaksutyunun təsiri Azərbaycanda xeyli zəifləsə də, o, Ermənistanda hakim partiya oldu və bu, iki ölkə arasında qarşılıqlı münasibətləri xeyli mürəkkəbləşdirdi. Demək olar ki, iki il ərzində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə daşnak Ermənistanı arasında ərazi münaqişələri davam etdi. "Böyük Ermənistan" xülyalarından əl çəkməyən daşnak quldur birləşmələri Andronik, Dro və Njdenin başçılığı ilə Naxçıvan, Zəngəzur və Qarabağ qəzalarının azərbaycanlı əhalisinə qarşı məqsədyönlü soyqırımı və etnik təmizləmə aparmağa başladılar. Naxçıvan əhalisinin ciddi müqavimətilə üzləşən Andronik 1918 ilin avqustunda Zəngəzur qəzasına soxularaq, yerli əhaliyə vəhşicəsinə divan tutdu. Təkcə 1918-ci ilin yayında və payızında Zəngəzurda 10.068 adam qətlə yetirildi. Zəngəzurda möhkəmlənən Andronik özünü buranın erməni qubernatoru, Gorus şəhərini isə onun mərkəzi elan etdi. Sonra isə o, Şuşaya soxulmaq və onu "Kiçik Ermənistan"ın paytaxtı etmək istəyirdi. Lakin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin hakimiyyətinin bütün Azərbaycan ərazisində bərqərar olması buna imkan vermədi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti 1919 ilin yanvarında Xosrov Paşa bəy Sultanovun başçılığı ilə Qarabağ general-qubernatorluğunun yaradılması haqqında qərar qəbul etdi. Azərbaycan Parlamentinin erməni fraksiyaları və Ermənistan hökuməti bu qərarı kəskin etirazla qarşıladılar. İngilis komandanlığının bu qərarı dəstəkləməsi onları daha da məyus etdi. Şatelvort 1919-cu il 3 aprel tarixli bəyanatında general-qubernator X. Sultanovun təyin edilməsinin düzgün olduğunu bildirdi və Andronikin silahlı birləşməsinin Qarabağdan çıxarılmasını tələb etdi. Daşnakların daha bir avantürası nəticəsində erməni qoşunları 1919 ilin mayında Naxçıvanı ələ keçirə və orada öz "idarəçiliyini" elan edə bilərdilər. Lakin Azərbaycan Hökumətinin həyata keçirdiyi hərbi-maliyyə tədbirləri, iyulun sonlarında apardığı uğurlu döyüşlər bu bədnam niyyətin baş tutmasına imkan vermədi. Naxçıvanın və az sonra Qarabağın erməni əhalisi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hakimiyyətini tanıdı.
1920-ci ilin əvvəlində daşnak Ermənistanının Qarabağda, Zəngəzurda, Gəncə və Qazax qəzalarındakı Azərbaycan torpaqlarını işğal etmək cəhdləri gücləndi. Martın 22-də, Novruz bayramı günü, erməni silahlı dəstələri qəflətən Şuşa qarnizonuna basqın etdi. Eyni zamanda, Xankəndinə və Əsgərana hücum başlandı. Qarabağdakı Azərbaycan qoşunlarının komandanı general-mayor Həbib bəy Səlimov bütün qüvvələri bu şəhərlərin alınmasına yönəldərək, Bakıdan ordunun, demək olar, bütün əsas qüvvələrinin, hətta Parlamentin mühafizə dəstəsinin də Qarabağa göndərilməsini xahiş etmişdi. Azərbaycan ordusu aprelin axırlarında Əsgəranı, Xankəndini və Zəngəzuru daşnaklardan azad edərək, respublikanın ərazi bütövlüyünü qoruyub saxladı. Lakin bu, ölkənin şimal sərhədlərinin zəifləməsinə gətirib çıxardı və 11-ci Qırmızı ordunun Azərbaycan ərazisini, demək olar ki, maneəsiz işğal etməsinə imkan yaratdı. Beləliklə, Qırmızı ordu ilə sövdələşən Ermənistan hökumətinin fitnəkar fəaliyyətini aprelin 27-də Azərbaycanın işğal olunmasının başlıca amillərindən hesab etmək olar. Daşnaklar bu faktı sonralar özləri də etiraf etmişdilər. Lakin özlərinin dünənki düşmənləri ilə daim müvəqqəti ittifaq bağlayan daşnaklar bu dəfə də aldandılar. Belə ki, sovet qoşunları Azərbaycanı işğal edəndən sonra bütün Cənubi Qafqazı, o cümlədən Ermənistanı (1920, noyabr) nəzarət altına aldılar, bununla da daşnakların hakimiyyətinə son qoyuldu.
Ermənistanda
Daşnaklar Ermənistanı 1920-ci ilin noyabr ayınacan idarə edirlər bu zaman onlar demək olar ki bütün qonşuları ilə müharibələr aparır, həm Gürcüstan, həm Azərbaycan həm də Türkiyəyə qarşı ərazi iddiası irəli sürən erməni hökuməti bütün bu ölkələrə qarşı hərbi əməliyyatlar aparır. Lakin daşnak hökumətinin apardığı heç bir müharibə uğurla nəticələnmir, Türkiyə ilə apardıqları müharibə isə Ermənistanın tamam məhlubiyyəti ilə nəticələnir, bu zaman 11-ci Qızıl Orduya arxalanan erməni bolşevikləri 29 noyabr 1920-ci ildə "üsyan" qaldırır və Ermənistanı sosialist respublika elan edir. Dekabrın 2-də daşnak hökuməti öz istefasını elan edir. Dekabrın 2 dən 3 nə keçən gecə, İrəvandakı hökumətin istefa verməsindən xəbərsiz olan daşnak hökumətinin nümayəndələri, Gümridə Türkiyə hökuməti ilə müharibəyə son qoyan razılaşmanı imzalayırlar, özündə Türkiyənin maraqlarını tam əks etdirən və Ermənistanı Türkiyənin faktiki vassalına çevirən bu müqavilə, heç vaxt qüvvəyə minmədi.
18 fevral 1921-ci ildə daşnaklar üsyan qaldırır və Ermənistanda nəzarəti tam ələ alır, lakin aprelin 3 sovet ordusunun İrəvanı alması ilə üsyan yatırılır.
1923-cü ilin yanvarında İrəvanda Daşnaksutyunun Ermənistanda olan üzvlərinin toplantısında Daşnaksutyun Partiyasının Ermənistanda fəaliyyətinin dayandırılması barədə qərar qəbul olunur. Ermənistandakı məğlubiyyətindən sonra daşnaklar öz niyyətlərindən əl çəkmir və terror fəaliyyətini davam etdirir. Belə ki, Daşnaksutyun partiyasının maddi dəstəyi və təşkilatçılığı ilə, bu partiyadan olan erməni terrorçuları "qara siyahıya" saldıqları və "erməni xalqının düşmanı" elan etdikləri türk və azərbaycanlıları qətlə yetirməyə başlayır. Onlar bu qətllərin adını "Nemezis əməliyyatı" qoyur. Bu "əməliyyat" nəticəsində Tələt paşa, Camal paşa, Səid Hilmi paşa, Behbud xan Cavanşir, Fətəli xan Xoyski və digərləri qətlə yetirilir.
Daşnaklardan ibarət və onların təşkil etdikləri silahlı dəstələr
Soyuq müharibə dövründə
XX əsrin 90-cı illərinədək Daşnaksutyunun bütün fəaliyyəti əsasən Avropa, Amerika və bəzi ərəb ölkələrində cəmləşmişdi.
Qeyd etmək lazımdır ki, İkinci dünya müharibəsi zamanı Daşnaksutyun partiyasının bir çox məşhur üzvü Almaniyanın tərəfində SSRİ və müttəfiqlərə qarşı döyüşlərdə aktiv iştrak etmişdi.
Erməni diasporunun maddi imkanlarından istifadə edərək, Daşnaksutyun Avropada, Asiyada, Şimali və Cənubi Amerikada bir çox kilsə təşkilatları, gənclərlə iş üzrə təşkilatlar və erməni məktəbləri yaradır. Həmçinin Daşnaksutyun erməni diasporunun KİV-lərinin yaradılmasında və formalaşmasında da böyük rol oynayır.
Bütün bu tədbirlərlə yanaşı Daşnaksutyun Avropada və ABŞ-də güclü erməni lobbisi yarada bilir və bu erməni lobbisinin köməyi ilə bir sıra qərb dövlətlərinin parlamentlərində qondarma erməni soyqırımının tanınmasına nail olur.
1970–80-ci illərdə daşnaklar erməni terrorçularını və terror təşkilatlarını aktiv dəstəkləyirlər, bu həm maddi-mənəvi, həm də siyasi dəstək şəklində olur. Bundan əlavə aşkarlanmış faktlardan məlum olur ki, Daşnaksutyun Türkiyə və türklərə qarşı keçirilən terror aktlarının təşkilində və hazırlanmasında bilavasitə iştrak etmişdir.
Daşnaksutyun fəalları 70-ci illərdə Livanda gedən vətəndaş müharibəsi zamanı da xüsusi aktivlik göstərmiş, oradakı erməni əhalisini silahlandırmış, hərbi dəstələr təşkil etmişdir.
Müasir dövr
1980-ci illərin sonunda SSRİ-də baş qaldıran iqtisadi-siyasi problemlər Daşnaksutyunun burada aktivləşməsinə səbəb oldu, öz imkanlarından istifadə edərək Daşnaklar Avropa Amerika sonradan isə mərkəzi Sovet mətbuatında "Miatsum" ideyasını təbliğ etməyə başladılar. Lakin daşnaklar tək təbliğatla kifayətlənməyib, Ermənistana və Qarabağa silah sursat, adamlar göndərirdilər. Azərbaycan barədə təhrif olunmuş yalan məlumatların yayılmasında Daşnaksutyunun nəzarətində və yaxud təsirində olan KİV-lərdən aktiv istifadə adi hal alır. Daşnaklar gürcü-abxaz münaqişəsində də aktiv iştrak edirlər, onların iştrakı və köməyi ilə "Marşal Baqramyan adına erməni batalyonu" yaradılır, ki bu batalyon gürcü ordusuna qarşı döyüşlərdə iştirak edir.
"Daşnaksutyun" 1988-ci il Qarabağ münaqişəsində, ən son dövrlərdə çoxsaylı terror aktlarının törədilməsində fəal rol oynamışdır. 1994-cü ildə Ermənistanda Levon Ter-Petrosyanın əmri ilə Daşnaksutyunun fəaliyyəti dayandırılır, bəzi üzvləri isə həbs olunur. 1998-ci ildə prezident postunda Ter-Petrosyanı əvəz etmiş, Robert Koçaryan Daşnaksutyunun fəaliyyətinə icazə verir. Bü gün Daşnaksutyun Ermənistanda aparıcı siyasi güclərdən biridir.
Daşnaksutyunun tələbləri illərdən bəri dəyişməyib, partiya əvvəllər olduğu kimi Türkiyədən qondarma erməni soyqırımını tanımağı, ermənilərə təzminat ödəməyi və Türkiyənin şərqində 7 vilayəti Ermənistana verməyi tələb edir. Azərbaycana qarşı isə ərazi iddiaları dava edir, işğal olunmuş ərazilərdən savayı daşnaklar keçmiş Şaumyan rayonunun (Goranboy rayonunun cənub hissəsi) ərazisinə və Naxçıvan muxtar respublikasının ərazilərinə iddialıdırlar.
İstinadlar
- Daşnaksutyun // Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. I cild. Bakı: "Lider". 2004. səh. 324–327. ISBN 9952-417-14-2.
- Taşnak ve Sovyet Ermenistanı Kaynaklarında Taşnaksutyun Gerçeği 2008-10-18 at the Wayback Machine (türk.)
Ədəbiyyat
- Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001
- Məhərrəmov N., Daşnaksutyun və Azərbaycanın taleyi, B., 1995
- Aзepбaйджанская Демократическая Pecnyблика Б., 1998
- Наджафов Б., Лицо врага. История армянского национализма в Закавказье в XIX нацале – XX вв., кн. 1, Б., 1993
- Мамедова Л., Февраль 1917: Новая фаза подьема политического экстремизма в Азербайджане, Б., 1995
- Багирова И. С., Политические партии и организации Азербайджана в начале XX века , Б., 1997
- Шавров Н. Н., Новая угроза русскому делу в Закавказье: предстоящая распродажа Мугани инородцам, Б., 1990.
Xarici keçidlər
- Daşnaksutyun 2011-02-24 at the Wayback Machine
- Этнокультурный аспект жизни общества
- Преступления армянский бандитских и террористических формирований 2010-04-20 at the Wayback Machine
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ermeni Inqilabi Federasiyasi Dasnaksutyun erm Հայ Յեղափոխական Դաշնակցություն Hay Hegapoxakan Dasnaksutyun milletci terrorcu ermeni partiyasi diger adi Ermeni inqilabi ittifaqi en iri ve mutesekkil ermeni siyasi teskilatlarindan biri 1890 ci ilde Tiflisde yaradilib Ermeni diasporunun oldugu butun olkelerde burolari fealiyyet gosterir Hazirki ali sura sedri Isxan Sagatelyandir DasnaksutyunQurucu Xristofor Mikayelyan d Qurulus tarixi 1890Bas qerargah IrevanIdeologiya demokratik sosializm Ermeni milliyetciliyi Sol milliyetcilik Antisovetizm Birlesmis Ermenistan IrredentizmIdeoloji spektr solculuqUzvluyu Sosialist InternasionaliSayti arfd am Vikianbarda elaqeli mediafayllarTarixiYaradilmasi ve ilk dovru 1890 ci ilde Gurcustanin merkezi Tiflisde yaradilmis bu partiyanin esasi uc ermeni milletcisi Rostom Zoryan Simon Zavaryan ve Xristofor Mikayelyan terefinden qoyulub Teskilat ilk vaxtlar Ermeni Inqilabcilarinin Ittifaqi adlanirdi Dasnaklarin meqsedi silah ve guc tetbiqi ile Osmanli Imperiyasinin serqinde ermeni dovleti qurmaq idi 1891 ci ilde nesr olunan ve Dasnaksutyunun metbu orqani olan Drosak bayraq qezetinde dasnaklar oz proqramlari barede bunlari yazirdilar Bizim partiyamiz oz meqsedlerine yalniz diplomatiya yolu ile nail olmaq isteyenlerle hec cur razilasa bilmez Bizim diplomatlarimiz oz maragindan ve guclulerin maragindan cixis edir Avropa bizim ucun deyil qoy ermeniler bilsinler ki ermeni torpagi qanla suvarilmasa onlar hec bir sey elde ede bilmezler Diger terefden partiya Ermenistanin proletariatin komeyi ile azad olunacagina inanmir cunki Turkiye seraitinde bu mumkun deyil Torpaq meselesi en vacib meselelerden biridir torpaq o torpaqda isleyene mexsus olmalidir Dasnaksutyunun quruculari R Zoryan X Mikaelyan S Zavaryan 1892 ci ilde partiyanin adi deyisdirilir ve partiya indiki adi ile adlanmaga baslayir Hemin il partiyanin proqrami da derc edilir Meqsed Dasnaksutyunun meqsedi usyanlar yolu ile iqtisadi ve siyasi azadliqlar elde etmekdir Partiya her bir insanin beraber huquqa malik oldugu prinsipinden ireli qelerek maddi nemetlerin beraber bolunmesinin terefdaridir Gelecek Ermenistanda umumi maraqlara xidmet eden xalq hokumeti umumi beraber ve birbasa sesverme yolu ile secilmelidir Istenilen vasitelerle heyatin ve is yerlerinin temin edilmesi Muxtelif dinler ve milletler qanun qarsisinda beraberdir Soz ve metbuat azadligi Vasiteler Ermeni inqilab ittifaqi oz meqsedlerine catmaq ucun silahli desteler yaradir bu desteler hokumete elece de tek ermenilerin yox hem de assiriyalilarin kurdlerin ve sulhsever turklerin eziyyet cekdiyi umumi veziyyete qarsi da mubarize aparir Bu istiqamet cox boyuk ehemiyyet kesb edir Butun bu qruplari umumi mubarize ucun birlesdire bilmesek de en azindan onlarin ermenilere qarsi muxalifetini neytrallasdira bilerik Dasnak partiyasinin esas prinsiplerinin ve meqsedlerinin tebligati Silahli desteleri teskil etmek elece de onlari ideoloji ve praktik ceherden hazirlamaq Xalqi silahlandirmaq Inqilabi komiteleri ve onlar arasinda six elaqeleri teskil etmek Hakimiyyet numayendeleri selemciler satqinlar ve her cur istismarcilara qarsi terror tetbiq etmek Xalqi quldur ve soyguncularin hucumundan qorumaq Adamlarin ve silahlarin gonderilmesi ucun yollar ve vasiteler tapmaq Dovlet idarelerinin dagidilmasi ve talan edilmesi Esas teskilati prinsip kimi yerli komitelerin muxtariyyeti utunluk teskil edirdi Her hansi bir rayonun bir nece komitesi rayonun merkezi komitesini secirdi Partiyanin basinda buro dururdu evvel Rusiya ve Iranda sonra Avropada daha sonra ise Osmanli Imperiyasinda komiteler quruldu Rusiya Imperiyasinda partiyanin yaradilmasindan derhal sonra Qarsda Aleksandropolda indiki Gumru Irevanda Tiflisde Bakida Susada Yelizavetpolda indiki Gence ve Rostovda komiteler teskil olundu O zaman dasnaklarin esas fealiyyeti Osmanli Imperiyasinin ermeniler yasayan erazilerine fedailer ucun silah ve sursatin gonderilmesinden hemcinin yerli ermeni ehalisinin silahlandirilmasindan ve turk hokumetine qarsi qaldirilmasindan ibaret idi XIX esrde dasnaklarin kecirdiyi en meshur terror akti 1896 ci ilde Osmanli bankina teskil etdikleri hucum idi Lakin Istanbulda yerlesen qerb dovletlerinin sefirliklerinin mudaxilesi neticesinde Osmanli hokumeti hucumda istrak eden terrorcularin Avropaya getmesine raziliq verir XX esrin evvelerinden etibaren dasnaklar Rusiya Imperiyasinda oz fealiyyetlerini aktivlesdirir Dasnaksutyun un Azerbaycanda 1903 cu ilde Baki komitesi yaradildi Bu komite teskil edilerken ermeni kilse torpaqlarinin xezinenin xeyrine dunyevilesdirilmesi haqqinda 12 iyun tarixli qanun verilmisdi Bu qerar ermenilerle Rusiya hakimiyyet orqanlari arasinda munasibetlerin keskinlesdirdiyi ucun partiyanin fealiyyeti ucun feal muhit yarandi Mirzeyev qardaslari neft kemerinin mudiri S F Ter Mkrticyan Baki komitesinin sedri oldu Ele hemin il Hayastan komitesi adlanan Yelizavetpol komitesi yaradildi Onun basinda arximandrit Benik ve herbi hekim M Beqlyarov dururdu Bu dovrde dasnaklarin qarsisinda duran esas vezifelerden biri teskilatin ehtiyaclari ve getdikce daha cox el atdiqlari terror aktlarinin toredilmesi ucun pul toplanmasi idi Bu dovrdeki terror aktlari icerisinde Qafqazin mulki isler uzre bas reisi knyaz Qolitsina qarsi dasnaklarin hncaqcilarla birge toretdikleri sui qesd Baki general qubernatora knyaz Nakasidzenin general Alixanovun Qarsda pristav S Lacinbekovun Yelizavetpol vitse qubernatoru Andreyevin qeza bascilari Boquslavski ve Smerlinqin ve basqalarinin qetle yetirilmesi diqqeti celb edir Dasnaksutyun un 1904 cu ilde Vyanada kecirilen 3 cu qurultayinda kesfiyyat funksiyalari olan gizli De li terror teskilati yaradildi habele dasnaklarin muharibe elan etmek huququ olan mutesekkil herbi teskilatinin esasini qoyan herbi nizamname qebul olundu Partiyanin esl meqsedi denizden denize Boyuk Ermenistan yaratmaq niyyeti coxsayli proqramlarinin hec birinde aciqlanmasa da herbi teskilatin ve dasnaklarin ister Osmanli imperiyasi isterse de Cenubi Qafqaz erazisinde yerli ehalinin mehv edilmesi ve didergin salinmasi sahesinde fealiyyeti onlarin mehz bu niyyetde olmalarina subhe yeri qoymurdu 1905 ci ilde azerbaycanlilara qarsi toredilen soyqirrimlarda dasnaklar da aktiv istrak edir bu meqsedle onlar evveller Turkiyeye gonderdikleri fedaileri geri cagirir Dasnaklar Baki qubernatoru Nakasidzeni muselmanlara komek edir behanesi ile qetle yetirir qubernatoru sonradan general Dro kimi taninan Drastanat Kamayan qetle yetirir 1905 il fevralin 6 da Bakida ermeni mauzercisinin Sabuncu qesebesinin sakini olan azerbaycanlini qetle yetirmesi o vaxta qeder gorunmemis ermeni azerbaycanli toqqusmalarinin baslangici oldu Uc gun erzinde her iki terefden 1000 nefere yaxin adam olduruldu Dasnaklar turk muselman ehaliye qarsi soyqirimina ciddi hazirliq gormusduler 1905 ilde Bakida dasnaklara mexsus olan gizli silah anbarlarinin askar edilmesi bunu tesdiqleyir Esas zerercekenlerin azerbaycanlilar oldugu bu toqqusmalarin dalgasi butun Cenubi Qafqaza Susaya Irevana Naxcivana Qazaxa Zengezura Tiflise yayildi ABS turkoloqu Tadeus Svatxovskinin fikrince 1905 1906 ci iller erzinde ermeniler azerbaycanlilarin yasadigi 158 yasayis menteqesine hucum edirler 1905 ci ilde dasnaklar Istanbulda sultan II Ebdulhemide sui qesd teskil edir tesaduf naticesinde sultana zerer deymir lakin partlayis neticesinde 26 nefer helak olur 58 nefer yaralanir 1906 ci ilde Sofiyada kecirilen koqresde dasnaklar Rusiyanin siyasi heyatinda aktiv istirak etmeyi qerara alirlar 1907 ci ilde partiyanin budcesinin 35 i 1 milyon frank terrorcularin silahlandirilmasi ucun nezerde tutulmusdu Terror aktinin heyata kecirilmesi haqqinda qerari yalniz partiyanin merkezi komiteleri ve mesul teskilatlari qebul ede bilerdi Dasnaklar Turkiyede ve Cenubi Qafqazda terror aksiyalarinin hazirlanmasi ve heyata kecirilmesi ucun ozlerinin xarici bazalarindan genis istifade edirdiler 1906 1907 ci illerde Dasnaksutyun un siralarinda bolunme yarandi Neticede msakcilar Msak qezetinin terefdarlari qrupu partiyadan ayrildi Onlar kadetlere yaxin olan movqeden cixis edir ve partiyanin Rusiyadaki doyus destelerinin buraxilmasini teklif edirdiler Partiyanin sol qanadi genc dasnaklar sert radikal inqilabi mubarize usullarinin terefdari idiler L Atabekyan A Amiryan ve C Bekzadyanin basciliq etdikleri genc dasnaklar bu zeminde Baki eserleri ile yaxinlasdilar 1907 ci ilde genc dasnaklar Sosialist Inqilabcilar Partiyasi Baki komitesi ile birlesmeyi qerara aldilar Bununla da dasnaklar beynelxalq aleme cixmaga nail oldular Eserlerin tovsiyesi ile Dasnaksutyun 1907 ci ilde II Internasionala qebul edildi Genc dasnaklar umumrusiya parlament kursusune cixmaq niyyetile eserler ve kadetlerle birge Zemlya i volya secki blokuna da daxil oldular Hemin blok 1907 ci ilin fevralinda Rusiya Imperiyasinin Dovlet Dumasina seckilerde meglub oldu Bu dovrde dasnaklar fehleler arasinda hemkarlar ittifaqlarinda ve onlarin milli mensubiyyet esasinda yaratdiqlari medeni maarif cemiyyetlerinde guclu is aparmaga basladilar Dasnaklar Cenubi Qafqazda uzvlerinin umumi sayi 10 990 nefer olan 110 hemkarlar ittifaqi teskilati yaratmisdilar Partiyanin Baki teskilati uzvlerinin sayi 2000 nefere catirdi 1908 ci ilde ise butun dunyada Dasnaksutyun un 165 000 uzvu var idi Dasnaklarin toretdikleri terror aktlarinin ve basqinlarin genis miqyas almasi ile elaqedar partiyaya qarsi kutlevi hebsler ve 1912 ci ilde Peterburqda mehkeme ile neticelenen polis teqibleri baslandi Neticede 1000 den cox dasnak surgune gonderildi 1908 ci ilden dasnaklar fealiyyetlerini inqilab geden Iranda ve hakimiyyete gelmis genc turklerden muxtariyyet umduqlari Turkiyede davam etdirdiler Lakin Dasnaksutyun un Turkiyeden gozledikleri umidler ozunu dogrultmadi ve bundan sonra onlar Turkiye eleyhine pozucu fealiyyetlerini Rusiya hakimiyyet orqanlari ile ittifaqda davam etdirmeyi qerara aldilar Qafqaz canisini I I Voronsov Daskov bu isde dasnaklara ciddi himayedarliq etdi Osmanli Imperiyasinda genc turkler hakimiyyete qeldikden sonra dasnaklar mueyyen muddet de olsa yeni qurulmus turk hokumeti ile silahli mubarizeden cekinir 1910 11 ci illerde Sankt Peterburqda terrorculuqda gunahlandirilan dasnaklar uzerinde kecirilmis mehkeme prosesi neticesinde 52 nefer hebs cezasina layiq gorulur 4 nefer ise Sibire surgune gonderilir Bu proses zamani dasnaklarim mudafiecileri siralarinda Aleksandr Kerenski de var idi 1912 ci ilde Tiflisde Ermeni Milli Surasi ve onun icra orqani Milli buro yaradildi Milli buronun numayendeleri canisinin vasiteciliyi ile muharibe bas verdiyi halda Turkiye erazisinde Rusiya Ingiltere ve Fransanin protektorati altinda muxtar Ermenistan yaradilmasi barede Rusiya hakimiyyet orqanlarindan ved almaga nail oldular Dasnak sutyun un 4 cu qurultayinda butun zinvorlarin dasnak yaraqlilari Qafqazdan Turkiye erazisine gonderilmesi qerara alindi Muselman ehalisini Rusiya eleyhine usyana qaldirmaq ve belelikle onlari kutlevi repressiyalara meruz qoymaq meqsedile dasnaklarin panislamizm emissarlari sifetile Qafqaza gonderilmesi kimi mekrli plan da qebul edildi Onlar buna qismen nail oldular Birinci dunya muharibesinde Birinci dunya muharibesi zamani dasnaklar Rusiyanin terefine kecerek ermenilerden ibaret silahli desteler yaradir ve Osmanli imperiyasina qarsi doyuslerde istrak edir Bu munasibetle Rusiya imperiyasinda dasnaklara amnistiya elan edilir Dasnaklarin fealiyyeti Birinci dunya muharibesi 1914 18 illerinde xususile guclendi Bu zaman onlar boyuk dovletlerin ilk novbede Rusiyanin komeyi ile Osmanli imperiyasinin serq vilayetlerinin erazisinde oz dovletlerini yaratmaga umid besleyirdiler 1914 cu ilde muharibe baslayandan derhal sonra II Nikolay 1909 1912 ci illerde hebs olunmus dasnaklara amnistiya verilmesinden mehz bundan qaynaqlanirdi Eyni zamanda Turkiye erazisinde muxtar yaxud musteqil Ermenistan dovleti yaratmaq ucun baslica olaraq dasnaklardan ibaret silahli konullu destelerin seferberliye alinmasina baslandi Car hokumeti ermenilere qelebeden sonra Turkiyenin serqinde Ermeni muxtar dovletinin yaradilmasi vedini vermisdi Lakin bu erazilerde ermeniler hec vaxt coxluq teskil etmemisler bu meselenin helli ucun ermeni silahli desteleri muselman ehalinin turkler ve kurdler yasadigi kendlere basqinlar teskil edir bu basqinlar neticesinde on minlerle insan amansizcasina qetle yetirilir Dasnak silahli desteleri arxa cebhede aktivleserek turk ordusunun techizatini ve rabitesini pozmaga cehd gosterir ve bu isde bezi ugurlara da nail ola bilirler Dasnaklar hetta turk herbi hospitalina hucum ederek oradaki yarali turk esgerleri ve hekimleri qetle yetirir Silahli destelerin teskilinde ve turklere qarsi tebligatin aparilmasinda ermeni kilsesi ve kilse xadimleri de yaxindan istrak edir Ermeni dasnak desteleri esasen Cenubi Qafqaz erazisinde yaradilirdi Meshur terrorcular ve generallar Andranik Ozanyan Xeco Q Amirov hemin meqsedle buraya geldiler Doyus destelerinin yaradilmasinin esas teskilatcilarindan biri Abram Gulxendanyan habele Bakida nesr edilen dasnak qezeti Arev in redaktoru Simon Hakopyan basda olmaqla Dasnaksutyunun Baki komitesi oldu Rusiya qosunlarinin yerli turk ehalisinin qirilmasi ile musayiet olunan hucumunun ardinca dasnaklar 1915 ci ilin mart aprel aylarinda Turkiyenin Van vilayetinde yerli turk muselman ehalini qirmaga basladilar Buna cavab olaraq Turkiye hokumeti ermenilerin cebheyani vilayetlerden Suriyaya kocurulmesi haqqinda qerar qebul etdi Ermeniler indiyedek bunu soyqirimi adlandirirlar O zaman ermenilerin ozlerinin bir cox hem liberal hem de sosialist ictimai xadimleri dasnaklarin basciliq etdikleri bu ozunu mehvetme siyasetini pislediler Lakin 1915 ci ilde ozleri terefinden toredilmis facieli hadiseler dasnaklara ibret dersi olmadi ve onlar 1916 ci ilin yanvarinda Tiflisde konfranslarini kecirerek konullu destelerinin atici batalyonlara cevrilmesini qerara aldilar 1915 ci ilin fevralinda Ermeni milli konqresinde cixis eden Dasnaksutyunun herbi qanadinin temsilcisi car hokumetinin Turkiye ermenilerinin ehtiyaclari ucun 242 900 rubl vesait ayirdigini bildirir bu pullar Turkiyedeki ermenileri silahlandirmaq ve usyana tesviq etmek ucun nezerde tutulurdu Amerika tarixcisi Corc Sou Osmanli imperiyasinin tarixi kitabinda bu hadiseler barede bunlari yazir muharibenin qedisati ermeniler terefinden muselmanlarin kutlevi qetlleri ile musayiet olunurdu Bir milyondan cox turk kendlisi oz dogma torpaqlarindan qacmaga mecbur olmusdur Minlerle qacqin ermeniler terefinden tike tike dogranmisdir Muharibeden evvel Erzurum Trabzon Erzincan Van ve Bitlisde yasayan 3 milyon 300 min turk ehalisinden yalniz 600 min neferi qalmisdir Turk ve kurd kendlilerinin soyqiriminin en aktiv teskilatcisi ve ideoloqu Dasnaksutyun terror teskilatinin uzvu Atom leqebli Artur Sahrikyan olmusdur Malevilin 1915 ci il ermeni faciesi kitabinda bu hadiseler bele tesvir olunur Ermeni quldur ve terror desteleri terefinden mehv edilmis muselman ehalinin sayi texminen 1 milyon 600 min nefer teskil edir Butun bu faktlar car ordusunun zabitlerinin naraziligina sebeb olmus ve onlar ermeni baskesenlerine qarsi guc tetbiq etmeye mecbur olmusdular 1916 ci ilin yayinda rus ordusunun hucumlari neticesinde Turkiyenin Qars Erzurum Trabzon Erzincan ve s seherleri tutuldu Rus qosun hisseleri ile eyni vaxtda buraya dasnak birlesmeleri de soxularaq hemin seherlerin butun bolgenin turk ve azerbaycanli ehalisine vehsicesine divan tutdular Deputat Memmed Yusif Ceferov 4 cu Dovlet dumasinda cixis ederek bu vehsiliklere qarsi keskin etirazini bildirdi Antanta olkeleri o cumleden Fransa da dasnaklarin emellerinden naraziliqlari bildirdiler Msak qezetinin redaktoru A Arakelyan bununla elaqedar 1917 ci ilin yanvarinda Tiflisde Cenubi Qafqazin gorkemli ermeni ziyalilari numayendelerinin musaviresini cagirdi Musavirede dasnaklarin ermenileri mehve aparan avanturist siyaseti pislendi Dasnaklara qarsi liberal Milli xalq partiyasi yaratmaq qerara alindi lakin layiheler kagiz uzerinde qaldi Fevral inqilabi ve 1918 ci ilde Brest Litovsk sulh muqavilesinin baglanmasi Boyuk Ermenistan xulyalarina son qoydu 1917 ci ilin martinda Bakida 50 neferden ibaret Ermeni Milli Surasi yaradildi Suranin terkibine Dasnaksutyun partiyasinin 17 numayendesi daxil oldu Sura Arev qezetinin nesrini davam etdirdi Bu qezet ve Dasnaksutyun un Bakidaki Merkezi Komitesinin 1918 ci ilden rus dilinde nesr olunmaga baslayan metbuat orqani Vperyod qezeti milletciliyi ve sovinizmi teblig edir antiazerbaycan siyaseti yeridirdiler Muveqqeti hokumetin Azerbaycandaki orqani olan Ictimai Teskilatlarin Icraiyye Komitesinde ve Baki Fehle Deputatlari Sovetinde de Suranin numayendeleri var idi Rus ordusu bu eraziden cekildikden sonra ermeni quldur desteleri daha da azginlasir ve bu erazide qalmis muselman ehalinin kutlevi qetllerinin miqyasini boyudur bu hal turk ordusunun eks hucuma kecib ermenileri Qafqaza sixisdirmasina qeder davam edir 1917 ci il oktyabrin 22 de Baki Sovetine kecirilen seckilerde dasnaklar 4 cu yeri tutdular Oktyabr cevrilisinden 1917 sonra eserlerle birlikde bolseviklere qarsi cixis etmelerine baxmayaraq dasnaklar 1917 ci ilin dekabrinda Baki Sovetine seckilerde 41 deputat yeri qazanaraq bolseviklerden sonra 2 ci yeri tutdular Eyni zamanda Dasnaksutyun un numayendeleri T Ter Qazaryan X Karciyan A Agacan Tiflisde yaradilmis Zaqafqaziya komissarliginin 1918 ci ilin fevralindan ise 27 neferlik heyetle Zaqafqaziya seyminin terkibine daxil oldular 1918 ci ilin evvellerinde Baki Kommunasi hakimiyyeti dovrunde dasnaklar Baki Sovetine basciliq eden Stepan Saumyan ile ittifaqa girerek 1918 ci ilin martinda Azerbaycan xalqina qarsi soyqirim toretdiler 1918 ci ilin martinadek Bakida dasnak silahli birlesmelerinin 7 mine yaxin ermeni esgeri toplanmisdi 12 minlik bolsevik Qirmizi qvardiya sinin 70 ini de dasnaklar teskil edirdi 1915 ilde dasnak doyus destelerine qarsi keskin cixislar eden S Saumyan oz meqsedine Bakini getdikce daha cox nufuz qazanan Musavat Partiyasindan ve onunla birlikde azerbaycanli ehalisinden temizlemeye nail olmaq namine dasnaklarla six ittifaqa girdi Baki Soveti qosunlarinin ve dasnak quldur destelerinin guya Azerbaycan doyus hisselerinin qiyamini yatirmaq behanesile martin 30 da agir artilleriyadan ve hidroaeroplanlardan istifade etmekle basladiqlari herbi emeliyyatlar seherin muselman mehellelerinde dinc azerbaycanli ehaliye vehsicesine qanli divan tutulmasi ile neticelendi Uc gun erzinde 12000 dek azerbaycanli qetle yetirildi Soyqirimlar bununla qurtarmadi Dinc azerbaycanli ehalisine qarsi S Lalayanin T Amiryanin Q Hamazaspin basciliq etdikleri ceza emeliyyatlari Samaxi Quba Xacmaz Lenkeran Haciqabul ve Salyanda da aparildi Azerbaycan xalqi kutlevi soyqirimina meruz qaldi Samaxi daha cox zerer cekdi Buraya 2 min ermeni esgeri ve 60 araba silah gonderilmisdi Bu qezada 80 kend mehv edilmis Fovqelade Tehqiqat Komissiyasinin melumatina gore onlarin 53 de 8027 adam qetle yetirilmisdi Zaqafqaziya seymindeki Azerbaycan numayende heyeti Bakida ve qezalarda bas vermis hadiselerle elaqedar keskin etirazlarini bildirerek Bakiya qosun gonderilmesini teleb etdi lakin seymin qosunlari sovet dasnak desteleri terefinden meglubiyyete ugradildi Azerbaycan numayende heyetinin komek ucun Turkiyeye muraciet etmekden basqa caresi qalmadi Baki Kommunasinin suqutundan sonra hakimiyyet ingilis qosunlarinin komeyi ile ayyarimliq bir muddet erzinde mensevik ve eserlerle yanasi dasnaklarin da temsil olundugu Sentrokaspi diktaturasi hokumetinin eline kecdi Bakini azad etmeye gelen Turkiye Azerbaycan ordusuna qarsi esasini dasnak desteleri teskil eden 50 minlik qosun cixarmasina baxmayaraq yeni hokumet seheri elinde saxlaya bilmedi ve Baki 1918 ci il sentyabrin 15 de azad olundu Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinde Baki 1918 ci il sentyabrin 15 de azad olundu Dasnaklar ve onlara komek eden xeyli ermeni xalqin qezebinden qorxaraq seherden qacdi 1918 ci ilin dekabrinda fealiyyete baslayan Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamenti butun milli azliqlarin onun terkibinde temsil olunmasini temin etdi Lakin dasnaklarin basciliq etdiyi Ermeni Milli Surasi Parlamentin fealiyyetinde istirakdan imtina etdi Ancaq ingilis generali Tomson Feteli xan Xoyski hokumetini ve parlamenti tam desteklediyini beyan edenden sonra ermeniler Parlamentin fealiyyetinde istirak etdiler Parlamentde fealiyyet gosteren 11 fraksiyadan ikisi ermeni fraksiyasi idi Bunlar Arsak Malxazyan basda olmaqla Dasnaksutyunu ve Arsak Paronyan basda olmaqla Ermeni Milli Surasini temsil eden fraksiyalar idi Nesib bey Yusifbeylinin 4 cu Hokumet kabinesinde ise dasnak portfelsiz nazir vezifesi tuturdu Cumhuriyyet dovrunde Dasnaksutyunun tesiri Azerbaycanda xeyli zeiflese de o Ermenistanda hakim partiya oldu ve bu iki olke arasinda qarsiliqli munasibetleri xeyli murekkeblesdirdi Demek olar ki iki il erzinde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti ile dasnak Ermenistani arasinda erazi munaqiseleri davam etdi Boyuk Ermenistan xulyalarindan el cekmeyen dasnak quldur birlesmeleri Andronik Dro ve Njdenin basciligi ile Naxcivan Zengezur ve Qarabag qezalarinin azerbaycanli ehalisine qarsi meqsedyonlu soyqirimi ve etnik temizleme aparmaga basladilar Naxcivan ehalisinin ciddi muqavimetile uzlesen Andronik 1918 ilin avqustunda Zengezur qezasina soxularaq yerli ehaliye vehsicesine divan tutdu Tekce 1918 ci ilin yayinda ve payizinda Zengezurda 10 068 adam qetle yetirildi Zengezurda mohkemlenen Andronik ozunu buranin ermeni qubernatoru Gorus seherini ise onun merkezi elan etdi Sonra ise o Susaya soxulmaq ve onu Kicik Ermenistan in paytaxti etmek isteyirdi Lakin Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Hokumetinin hakimiyyetinin butun Azerbaycan erazisinde berqerar olmasi buna imkan vermedi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Hokumeti 1919 ilin yanvarinda Xosrov Pasa bey Sultanovun basciligi ile Qarabag general qubernatorlugunun yaradilmasi haqqinda qerar qebul etdi Azerbaycan Parlamentinin ermeni fraksiyalari ve Ermenistan hokumeti bu qerari keskin etirazla qarsiladilar Ingilis komandanliginin bu qerari desteklemesi onlari daha da meyus etdi Satelvort 1919 cu il 3 aprel tarixli beyanatinda general qubernator X Sultanovun teyin edilmesinin duzgun oldugunu bildirdi ve Andronikin silahli birlesmesinin Qarabagdan cixarilmasini teleb etdi Dasnaklarin daha bir avanturasi neticesinde ermeni qosunlari 1919 ilin mayinda Naxcivani ele kecire ve orada oz idareciliyini elan ede bilerdiler Lakin Azerbaycan Hokumetinin heyata kecirdiyi herbi maliyye tedbirleri iyulun sonlarinda apardigi ugurlu doyusler bu bednam niyyetin bas tutmasina imkan vermedi Naxcivanin ve az sonra Qarabagin ermeni ehalisi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin hakimiyyetini tanidi 1920 ci ilin evvelinde dasnak Ermenistaninin Qarabagda Zengezurda Gence ve Qazax qezalarindaki Azerbaycan torpaqlarini isgal etmek cehdleri guclendi Martin 22 de Novruz bayrami gunu ermeni silahli desteleri qefleten Susa qarnizonuna basqin etdi Eyni zamanda Xankendine ve Esgerana hucum baslandi Qarabagdaki Azerbaycan qosunlarinin komandani general mayor Hebib bey Selimov butun quvveleri bu seherlerin alinmasina yonelderek Bakidan ordunun demek olar butun esas quvvelerinin hetta Parlamentin muhafize destesinin de Qarabaga gonderilmesini xahis etmisdi Azerbaycan ordusu aprelin axirlarinda Esgerani Xankendini ve Zengezuru dasnaklardan azad ederek respublikanin erazi butovluyunu qoruyub saxladi Lakin bu olkenin simal serhedlerinin zeiflemesine getirib cixardi ve 11 ci Qirmizi ordunun Azerbaycan erazisini demek olar ki maneesiz isgal etmesine imkan yaratdi Belelikle Qirmizi ordu ile sovdelesen Ermenistan hokumetinin fitnekar fealiyyetini aprelin 27 de Azerbaycanin isgal olunmasinin baslica amillerinden hesab etmek olar Dasnaklar bu fakti sonralar ozleri de etiraf etmisdiler Lakin ozlerinin dunenki dusmenleri ile daim muveqqeti ittifaq baglayan dasnaklar bu defe de aldandilar Bele ki sovet qosunlari Azerbaycani isgal edenden sonra butun Cenubi Qafqazi o cumleden Ermenistani 1920 noyabr nezaret altina aldilar bununla da dasnaklarin hakimiyyetine son qoyuldu Ermenistanda Dasnaklar Ermenistani 1920 ci ilin noyabr ayinacan idare edirler bu zaman onlar demek olar ki butun qonsulari ile muharibeler aparir hem Gurcustan hem Azerbaycan hem de Turkiyeye qarsi erazi iddiasi ireli suren ermeni hokumeti butun bu olkelere qarsi herbi emeliyyatlar aparir Lakin dasnak hokumetinin apardigi hec bir muharibe ugurla neticelenmir Turkiye ile apardiqlari muharibe ise Ermenistanin tamam mehlubiyyeti ile neticelenir bu zaman 11 ci Qizil Orduya arxalanan ermeni bolsevikleri 29 noyabr 1920 ci ilde usyan qaldirir ve Ermenistani sosialist respublika elan edir Dekabrin 2 de dasnak hokumeti oz istefasini elan edir Dekabrin 2 den 3 ne kecen gece Irevandaki hokumetin istefa vermesinden xebersiz olan dasnak hokumetinin numayendeleri Gumride Turkiye hokumeti ile muharibeye son qoyan razilasmani imzalayirlar ozunde Turkiyenin maraqlarini tam eks etdiren ve Ermenistani Turkiyenin faktiki vassalina ceviren bu muqavile hec vaxt quvveye minmedi 18 fevral 1921 ci ilde dasnaklar usyan qaldirir ve Ermenistanda nezareti tam ele alir lakin aprelin 3 sovet ordusunun Irevani almasi ile usyan yatirilir 1923 cu ilin yanvarinda Irevanda Dasnaksutyunun Ermenistanda olan uzvlerinin toplantisinda Dasnaksutyun Partiyasinin Ermenistanda fealiyyetinin dayandirilmasi barede qerar qebul olunur Ermenistandaki meglubiyyetinden sonra dasnaklar oz niyyetlerinden el cekmir ve terror fealiyyetini davam etdirir Bele ki Dasnaksutyun partiyasinin maddi desteyi ve teskilatciligi ile bu partiyadan olan ermeni terrorculari qara siyahiya saldiqlari ve ermeni xalqinin dusmani elan etdikleri turk ve azerbaycanlilari qetle yetirmeye baslayir Onlar bu qetllerin adini Nemezis emeliyyati qoyur Bu emeliyyat neticesinde Telet pasa Camal pasa Seid Hilmi pasa Behbud xan Cavansir Feteli xan Xoyski ve digerleri qetle yetirilir Dasnaklardan ibaret ve onlarin teskil etdikleri silahli desteler Soyuq muharibe dovrunde XX esrin 90 ci illerinedek Dasnaksutyunun butun fealiyyeti esasen Avropa Amerika ve bezi ereb olkelerinde cemlesmisdi Qeyd etmek lazimdir ki Ikinci dunya muharibesi zamani Dasnaksutyun partiyasinin bir cox meshur uzvu Almaniyanin terefinde SSRI ve muttefiqlere qarsi doyuslerde aktiv istrak etmisdi Ermeni diasporunun maddi imkanlarindan istifade ederek Dasnaksutyun Avropada Asiyada Simali ve Cenubi Amerikada bir cox kilse teskilatlari genclerle is uzre teskilatlar ve ermeni mektebleri yaradir Hemcinin Dasnaksutyun ermeni diasporunun KIV lerinin yaradilmasinda ve formalasmasinda da boyuk rol oynayir Butun bu tedbirlerle yanasi Dasnaksutyun Avropada ve ABS de guclu ermeni lobbisi yarada bilir ve bu ermeni lobbisinin komeyi ile bir sira qerb dovletlerinin parlamentlerinde qondarma ermeni soyqiriminin taninmasina nail olur 1970 80 ci illerde dasnaklar ermeni terrorcularini ve terror teskilatlarini aktiv destekleyirler bu hem maddi menevi hem de siyasi destek seklinde olur Bundan elave askarlanmis faktlardan melum olur ki Dasnaksutyun Turkiye ve turklere qarsi kecirilen terror aktlarinin teskilinde ve hazirlanmasinda bilavasite istrak etmisdir Dasnaksutyun feallari 70 ci illerde Livanda geden vetendas muharibesi zamani da xususi aktivlik gostermis oradaki ermeni ehalisini silahlandirmis herbi desteler teskil etmisdir Muasir dovr 1980 ci illerin sonunda SSRI de bas qaldiran iqtisadi siyasi problemler Dasnaksutyunun burada aktivlesmesine sebeb oldu oz imkanlarindan istifade ederek Dasnaklar Avropa Amerika sonradan ise merkezi Sovet metbuatinda Miatsum ideyasini teblig etmeye basladilar Lakin dasnaklar tek tebligatla kifayetlenmeyib Ermenistana ve Qarabaga silah sursat adamlar gonderirdiler Azerbaycan barede tehrif olunmus yalan melumatlarin yayilmasinda Dasnaksutyunun nezaretinde ve yaxud tesirinde olan KIV lerden aktiv istifade adi hal alir Dasnaklar gurcu abxaz munaqisesinde de aktiv istrak edirler onlarin istraki ve komeyi ile Marsal Baqramyan adina ermeni batalyonu yaradilir ki bu batalyon gurcu ordusuna qarsi doyuslerde istirak edir Dasnaksutyun 1988 ci il Qarabag munaqisesinde en son dovrlerde coxsayli terror aktlarinin toredilmesinde feal rol oynamisdir 1994 cu ilde Ermenistanda Levon Ter Petrosyanin emri ile Dasnaksutyunun fealiyyeti dayandirilir bezi uzvleri ise hebs olunur 1998 ci ilde prezident postunda Ter Petrosyani evez etmis Robert Kocaryan Dasnaksutyunun fealiyyetine icaze verir Bu gun Dasnaksutyun Ermenistanda aparici siyasi guclerden biridir Dasnaksutyunun telebleri illerden beri deyismeyib partiya evveller oldugu kimi Turkiyeden qondarma ermeni soyqirimini tanimagi ermenilere tezminat odemeyi ve Turkiyenin serqinde 7 vilayeti Ermenistana vermeyi teleb edir Azerbaycana qarsi ise erazi iddialari dava edir isgal olunmus erazilerden savayi dasnaklar kecmis Saumyan rayonunun Goranboy rayonunun cenub hissesi erazisine ve Naxcivan muxtar respublikasinin erazilerine iddialidirlar IstinadlarDasnaksutyun Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi I cild Baki Lider 2004 seh 324 327 ISBN 9952 417 14 2 Tasnak ve Sovyet Ermenistani Kaynaklarinda Tasnaksutyun Gercegi 2008 10 18 at the Wayback Machine turk EdebiyyatAzerbaycan tarixi 7 cildde c 5 B 2001 Meherremov N Dasnaksutyun ve Azerbaycanin taleyi B 1995 Azepbajdzhanskaya Demokraticheskaya Pecnyblika B 1998 Nadzhafov B Lico vraga Istoriya armyanskogo nacionalizma v Zakavkaze v XIX nacale XX vv kn 1 B 1993 Mamedova L Fevral 1917 Novaya faza podema politicheskogo ekstremizma v Azerbajdzhane B 1995 Bagirova I S Politicheskie partii i organizacii Azerbajdzhana v nachale XX veka B 1997 Shavrov N N Novaya ugroza russkomu delu v Zakavkaze predstoyashaya rasprodazha Mugani inorodcam B 1990 Xarici kecidlerDasnaksutyun 2011 02 24 at the Wayback Machine Etnokulturnyj aspekt zhizni obshestva Prestupleniya armyanskij banditskih i terroristicheskih formirovanij 2010 04 20 at the Wayback MachineHemcinin baxErmeni terrorizmi Nemezis emeliyyati Siyasi partiya haqqinda olan bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin