Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Emili dü Şatle(fr. Gabrielle Émilie Le Tonnelier de Breteuil, marquise du Châtelet, 17 dekabr 1706, Paris — 10 sentyabr 1749) — fransız riyaziyyatçısı və fiziki.
| Emili dü Şatle | |
|---|---|
| fr. Émilie du Châtelet | |
 | |
| Doğum adı | Gabrielle-Émilie Le Tonnelier de Breteuil |
| Doğum tarixi | 17 dekabr 1706[…] |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 10 sentyabr 1749[…](42 yaşında) |
| Vəfat səbəbi | ağciyər arteriyasının tromboembolizmi |
| Elm sahələri | riyaziyyatçı, fizika, fəlsəfə, riyaziyyat |
 | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Şatle Markizi Qabrielle Emili 1706-cı ildə Fransada anadan olub. Kral XIV Lüdovikin birinci katibəsi Louis Nikolas le Tonnelier de Breteuilin qızı idi. Atasının mövqeyı həm ailəsinə hörmət qazandırmış, həm də Emilinin həyatı boyunca fransız kübar cəmiyyəti, intellektual şəxslərlə əlaqə qura bilməsinə şərait yaratmışdı.
Emilinin daha kiçik yaşlarından parlaqlığını fərq edən atası qızına təhsillə yanaşı, həmin dövrdə geniş yayılmış atçılıq və qılınc oynatma kimi fiziki fəaliyyətlərlə məşğul olmasına imkan yaratmışdı.
Emili bir az daha böyüdükdən sonra ədəbiyyat və riyaziyyat təhsili alması üçün xüsusi müəllimlər tutulur.
12 yaşına qədər yunan, latın, italyan, alman dillərini mükəmməl öyrənir. Emili sadəcə elm və ədəbiyyat oxumaqla kifayətlənmir, eyni zamanda rəqslə məşğul olur, opera musiqiləri oxuyur və piano çalırdı.
Emili 1725-ci ildə Şatle Markizi Florent-Klaude ilə ailə qurur. Ailənin iki oğlu və bir qızı dünyaya gəlir. Lakin Emili həyat yoldaşı ilə həmin dövrün fransız kübarlığı arasında yayılmış olan davranış dəbinə görə ailə əlaqələrinə son verir və ayrı yaşamaq qərarına gəlir.
Emili 1730-cu ildə 25 yaşındaykən Rikeleu Dükü ilə dostluq etməyə başlayır. Dük Emilinin ədəbiyyata və fəlsəfəyə olan böyük həvəsindən təsirlənir. 1733-cü ildə isə Emili məşhur maarifçi yazar Volter ilə dostlaşır. Volter Emilinin sevgilisi olur. Fransa həyat tərzinə görə evli bir xanımın başqa bir kişini sevməsinə Volter də əhəmiyyət vermirdi. Hətta Volterin siyasi görüşləri səbəbindən Emilinin yoldaşına məxsus evdə qalmasına Emili şərait yaratmışdı. Beləliklə, onlar 15 il müddətində sevgili olurlar. Deyilənə görə, böyük bir sevgi yaşadılar və bu sevgidə fiziki yaxınlıqdan çox bir-birilərinin zəkalarından təsirlənmə var imiş.
Birlikdə olduqları müddətdə fizika və riyaziyyat kitabları yayımlayırlar, bundan əlavə, 21.000 kitablıq bir kolleksiya toplayırlar. Həmin dövr üçün bu kolleksiya bir çox Avropa universitetlərinin kitabxanalarından daha böyük idi. Volter Emiliyə sonsuz bir heyranlıqla aşiq olmuşdu. Amma buna baxmayaraq, Volter bir məktubunda Emilinin "qadın olmaqdan başqa bir qüsüru olmayan böyük insan olduğunu" söyləmişdir (Yəqin burda da qadınlar üzərində kişi hegemonluğu fikri Volterin ülvi hisslərini müəyyən zamanlarda boğmağa məcbur edib)
Emili son aşiqindən hamilə qalır. Doğuşdan sonra yüksək hərarət səbəbindən körpəsi ilə birlikdə 43 yaşında dünyasını dəyişir.
O zamankı fransız cəmiyyətinin qadınlar üzərindəki təzyiqi səbəbindən bir çox qadınlar təhsilsiz qalsalar da, Emili atasının dəstəyi ilə bu təzyiqlərin öhdəsindən gələrək təhsil əskikliklərini tamamlaya bilmişdi.
Emilinin üç uşağı olduqda belə onların məsuliyyətini unutmayaraq sonradan yenə də bilik və xəyallarının ardınca getməkdə davam etməyə qərar vermişdi. 1737-ci ildə işığın təbiəti ilə əlaqəli infraqırmızı şüa dediyimiz faktla bağlı məqalə yayımlayır. 1738-ci ildə Volter və Emili birgə çalışmalarının nəticəsini — "Nyuton fəlsəfəsinin elementləri" adlı əsəri nəşr etdirirlər. Bu ortaq çalışmadan sonra Volter xüsusilə fizika sahəsində Emilinin yüksək intellektual qabiliyyəti ilə tanış olur. Kitabın nəşrindən 10 il sonra Volter bunları söyləyirdi: "Mən səndən öyrənməyə vərdiş etmişdim, ancaq sən təqib edə bilməyəcəyim bir yerə çatdın".
İki il sonra — 1740-cı ildə Emili "Fizika dərsləri" adlı əsərini yayımladı. Bu kitabında zamanının böyük düşüncə sahibləri Leybniz, hollandiyalı Qravesande və ingilis Nyuton kimi filosof və riyaziyyatçıların qarışıq düşüncələrini əlaqələndirməyə çalışıb. O, hərəkət edən bir cismin enerjisinin daha əvvəl fərz edildiyi kimi cismin sürəti ilə deyil, sürətinin kvadratı ilə mütənasib olduğunu göstərmişdi.
Həyatının son ilində əsas kitabı kimi görülən Nyutonun "Natural fəlsəfənin riyazi başlanğıcı" adlı əsərinin fransız dilinə tərcüməsi və əsər üzərindəki şərhləri yayımlandı.
Şatle Emili həm də maarifçiliyin təməl simalarından biri kimi görülməkdədir. Əsərləri yeni fizikanın, riyaziyyatın və zamanının ümumi fəlsəfəsinin yayılmasına kömək etmişdir. O əlavə olaraq, enerjinin qorunması və infraqırmızı şüa kimi bir çox əhəmiyyətli anlayışın kəşf və inkişaf etdirilməsinə qatılmışdı.
Dövrünün ən böyük intellektuallarından hörmət görsə də, yenə də cinsiyyəti üzündən bəzi kişi alimlərin lağedici sözləri ilə qarşılaşmışdı. Alman filosofu İmmanuel Kant Emilinin bilikli olmasına heyran idi, amma "Şatle Markizi kimi mexanika üzrə bu qədər məlumatlı bir qadının saqqalı da ola bilər" demişdi. Emili isə hər kəsə özünü cinsiyyətinə görə deyil, üstünlüklərinə, qabiliyyətinə görə dəyərləndirməsini tövsiyə edirdi.
Xarici keçidlər
 | Elm xadimi ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
- Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- Maktutor riyaziyyat tarixi arxivi. 1994.
- https://www.estrepublicain.fr/actualite/2015/08/28/une-mort-pressentie.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Emili du Satle fr Gabrielle Emilie Le Tonnelier de Breteuil marquise du Chatelet 17 dekabr 1706 Paris 10 sentyabr 1749 fransiz riyaziyyatcisi ve fiziki Emili du Satlefr Emilie du ChateletDogum adi Gabrielle Emilie Le Tonnelier de BreteuilDogum tarixi 17 dekabr 1706 1706 12 17 Dogum yeri Paris Fransa kralligiVefat tarixi 10 sentyabr 1749 1749 09 10 42 yasinda Vefat sebebi agciyer arteriyasinin tromboembolizmiElm saheleri riyaziyyatci fizika felsefe riyaziyyat Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiSatle Markizi Qabrielle Emili 1706 ci ilde Fransada anadan olub Kral XIV Ludovikin birinci katibesi Louis Nikolas le Tonnelier de Breteuilin qizi idi Atasinin movqeyi hem ailesine hormet qazandirmis hem de Emilinin heyati boyunca fransiz kubar cemiyyeti intellektual sexslerle elaqe qura bilmesine serait yaratmisdi Emilinin daha kicik yaslarindan parlaqligini ferq eden atasi qizina tehsille yanasi hemin dovrde genis yayilmis atciliq ve qilinc oynatma kimi fiziki fealiyyetlerle mesgul olmasina imkan yaratmisdi Emili bir az daha boyudukden sonra edebiyyat ve riyaziyyat tehsili almasi ucun xususi muellimler tutulur 12 yasina qeder yunan latin italyan alman dillerini mukemmel oyrenir Emili sadece elm ve edebiyyat oxumaqla kifayetlenmir eyni zamanda reqsle mesgul olur opera musiqileri oxuyur ve piano calirdi Emili 1725 ci ilde Satle Markizi Florent Klaude ile aile qurur Ailenin iki oglu ve bir qizi dunyaya gelir Lakin Emili heyat yoldasi ile hemin dovrun fransiz kubarligi arasinda yayilmis olan davranis debine gore aile elaqelerine son verir ve ayri yasamaq qerarina gelir Emili 1730 cu ilde 25 yasindayken Rikeleu Duku ile dostluq etmeye baslayir Duk Emilinin edebiyyata ve felsefeye olan boyuk hevesinden tesirlenir 1733 cu ilde ise Emili meshur maarifci yazar Volter ile dostlasir Volter Emilinin sevgilisi olur Fransa heyat terzine gore evli bir xanimin basqa bir kisini sevmesine Volter de ehemiyyet vermirdi Hetta Volterin siyasi gorusleri sebebinden Emilinin yoldasina mexsus evde qalmasina Emili serait yaratmisdi Belelikle onlar 15 il muddetinde sevgili olurlar Deyilene gore boyuk bir sevgi yasadilar ve bu sevgide fiziki yaxinliqdan cox bir birilerinin zekalarindan tesirlenme var imis Birlikde olduqlari muddetde fizika ve riyaziyyat kitablari yayimlayirlar bundan elave 21 000 kitabliq bir kolleksiya toplayirlar Hemin dovr ucun bu kolleksiya bir cox Avropa universitetlerinin kitabxanalarindan daha boyuk idi Volter Emiliye sonsuz bir heyranliqla asiq olmusdu Amma buna baxmayaraq Volter bir mektubunda Emilinin qadin olmaqdan basqa bir qusuru olmayan boyuk insan oldugunu soylemisdir Yeqin burda da qadinlar uzerinde kisi hegemonlugu fikri Volterin ulvi hisslerini mueyyen zamanlarda bogmaga mecbur edib Emili son asiqinden hamile qalir Dogusdan sonra yuksek heraret sebebinden korpesi ile birlikde 43 yasinda dunyasini deyisir O zamanki fransiz cemiyyetinin qadinlar uzerindeki tezyiqi sebebinden bir cox qadinlar tehsilsiz qalsalar da Emili atasinin desteyi ile bu tezyiqlerin ohdesinden gelerek tehsil eskikliklerini tamamlaya bilmisdi Emilinin uc usagi olduqda bele onlarin mesuliyyetini unutmayaraq sonradan yene de bilik ve xeyallarinin ardinca getmekde davam etmeye qerar vermisdi 1737 ci ilde isigin tebieti ile elaqeli infraqirmizi sua dediyimiz faktla bagli meqale yayimlayir 1738 ci ilde Volter ve Emili birge calismalarinin neticesini Nyuton felsefesinin elementleri adli eseri nesr etdirirler Bu ortaq calismadan sonra Volter xususile fizika sahesinde Emilinin yuksek intellektual qabiliyyeti ile tanis olur Kitabin nesrinden 10 il sonra Volter bunlari soyleyirdi Men senden oyrenmeye verdis etmisdim ancaq sen teqib ede bilmeyeceyim bir yere catdin Iki il sonra 1740 ci ilde Emili Fizika dersleri adli eserini yayimladi Bu kitabinda zamaninin boyuk dusunce sahibleri Leybniz hollandiyali Qravesande ve ingilis Nyuton kimi filosof ve riyaziyyatcilarin qarisiq dusuncelerini elaqelendirmeye calisib O hereket eden bir cismin enerjisinin daha evvel ferz edildiyi kimi cismin sureti ile deyil suretinin kvadrati ile mutenasib oldugunu gostermisdi Heyatinin son ilinde esas kitabi kimi gorulen Nyutonun Natural felsefenin riyazi baslangici adli eserinin fransiz diline tercumesi ve eser uzerindeki serhleri yayimlandi Satle Emili hem de maarifciliyin temel simalarindan biri kimi gorulmekdedir Eserleri yeni fizikanin riyaziyyatin ve zamaninin umumi felsefesinin yayilmasina komek etmisdir O elave olaraq enerjinin qorunmasi ve infraqirmizi sua kimi bir cox ehemiyyetli anlayisin kesf ve inkisaf etdirilmesine qatilmisdi Dovrunun en boyuk intellektuallarindan hormet gorse de yene de cinsiyyeti uzunden bezi kisi alimlerin lagedici sozleri ile qarsilasmisdi Alman filosofu Immanuel Kant Emilinin bilikli olmasina heyran idi amma Satle Markizi kimi mexanika uzre bu qeder melumatli bir qadinin saqqali da ola biler demisdi Emili ise her kese ozunu cinsiyyetine gore deyil ustunluklerine qabiliyyetine gore deyerlendirmesini tovsiye edirdi Xarici kecidler Elm xadimi ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Bibliotheque nationale de France BnF identifikatoru fr aciq melumat platformasi 2011 Bibliotheque nationale de France BnF identifikatoru fr aciq melumat platformasi 2011 Maktutor riyaziyyat tarixi arxivi 1994 https www estrepublicain fr actualite 2015 08 28 une mort pressentie