Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Məhəmmədhəsən xan Müqəddəm (1843, Marağa, Şərqi Azərbaycan ostanı – 1896, Tehran)-İranda çap işinin yaradıcılarından biri, tərcüməçi
| Məhəmmədhəsən xan Müqəddəm | |
|---|---|
 | |
| Doğum tarixi | 1843 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1896 |
| Vəfat yeri | |
| Fəaliyyəti | yazıçı, coğrafiyaşünas |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Məhəmmədhəsən xan Hacı Əli xan oğlu 1843-cü ildə Marağa şəhərində andan olmuşdu. Tehran Darülfünunu bitirmişdi. O, Iran dövlətinin böyük şəxsiyyətlərindən biri idi. Cənubi Azərbaycanda və Iranda еlmi dərnəklərin təşkilində, rəsmi qəzеtlərin yaradılmasında, yayılmasında, maraqlı əsərlərin tərcüməsində, yеni əsərlərin yazılmasında onun böyük xidməti vardı. Iyirmi bеş il ərzində mətbuat və maarifin ağırlığı Məhəmmədhəsən xanın çiyninə düşmüşdü.
Məhəmmədhəsən xan Müqəddəm 1869-cu ildə Səniüddövlə ləqəbini almış, dövlət nəşiriyyat idarəsinə, еləcə də saray tərcümə idarəsinə başçılıq еtmişdi. 1871-ci ildə dövlət, milli və еlmi qəzеtlərin nəşri ona tapşırılmışdı. Məhəhəmmədhəsən xan sonralar Еtimadüssəltənə ləqəbini daşıyırdı.
XIX yüzilin 80-ci illərində İranda kitab nəşrinin yeni mərhələsi başladı. Ölkədə ziyalıların maarifçi fəaliyyətləri və Avropa ilə əlaqələrin qurulması nəticəsində bir çox sahələrə mütəxəssis kadrlar hazırlamaq üçün elmi biliklər tədris edən kitabların tərcüməsinə və nəşrinə böyük ehtiyac vardı. O dövrdə tərcümə və nəşriyyat naziri Məhəmmədhəsən xan Etimadüssəltənənin bu sahədə böyük xidmətləri oldu. Müqəddəm Məhəmmədhəsən xan Etimadüssəltənə dövrünün mütərəqqi şəxsiyyətlərindən idi. İctimai xadim adını qazanmış Məhəmmədhəsən xan tarixçi-alim kimi tanınırdı, Qacarların rəsmi tarixçisi olmuş, sonralar mətbuat və çap işləri naziri təyin edilmişdi. O, İranda və Cənubi Azərbaycanda maarifin, o cümlədən elmin, kitab çapı və qəzet nəşrinin inkişafında əvəzsiz xidmətlər göstərib. Layiqli qiymətini almamış, xalqı tərəfindən az tanınmış istedadlı, cəfakeş ziyalı Məhəmmədhəsən xan haqqında daha ətraflı məlumat vermək yəqin ki, yerinə düşərdi. Məhəmmədhəsən xan Cənubi Azərbaycanın qədim və sənət ocaqlarından olan Marağa şəhərində əsl-nəcabətli ziyalı ailəsində doğulub. Gənc yaşlarında orduda xidmət edib, sonra sarayda diplomat kimi çalışıb. Məhəmmədhəsən xan Müqəddəm Tehran darülfünunun ilk məzunlarından biri, istedadlı tələbə kimi qızıl medalla təltif olunub. 1863–67-ci illərdə Fransada təhsilini davam etdirməklə yanaşı, İran səfirliyində attaşe kimi çalışıb. Bir çox Şərq və Avropa dillərini yaxşı bildiyi üçün uzun illər Nasirəddin şah Qacarın (1831–1896) şəxsi mütərcimi, tərcümə və nəşriyyat naziri olub. Məhəmmədhəsən xan əvvəl "Sani-əd-daulə" (Dövlət sənətkarı), sonralar "Etimad-üs-səltənə" (ölkənin etimad yeri) ləqəblərini daşıyıb. 1871-ci ildə Nasirəddin şah Qacarın göstərişi ilə İranda çap və tərcümə işlərini mərkəzləşdirən (Darültəba və Darültərcümə) – Mətbuat və Tərcümə evinin əsası qoyulur və bu elmi müəssisəyə Məhəmmədhəsən xan rəhbərlik etməyə başlayır. Onun başçılığı ilə çalışan bütöv bir işçi heyəti elmi nəşriyyat işləri ilə məşğul olur, dövlət qəzetlərini, rəsmi sənəd və fərmanları çap edirdi. İdarədə Məhəmmədhəsən xanın əsərlərinin və hazırladığı, materialların qaydaya salınmasında, üzünün köçürülməsində ona yaxından kömək edən şəxslər olurdu. Bütün sadalanan bu işlərə, əsasən darülfunun əməkdaşları cəlb edilirdi. Elə buradan görünür ki, Asiyada II Darülfünun kimi məşhur olan bu ali təhsil ocağı (ilk darülfünunun əsası Türkiyədə qoyulub) tək maarif və tədrislə bağlı işlərlə kifayətlənmirdi. Bu elmi müəssisəni idarə etmək üçün Elmlər Nazirliyində xüsusi kitabxana, saraya məxsus teatr zalı və başqa mədəni-maarif müəssisələri də yaradılmışdı. Orada dərs deyən avropalı müəllimlərlə yanaşı Parisdə təhsil almış və Avropa inqilabının şahidi olmuş iranlı müəllimlər də vardı. Tanınmış Çex şərqşünası Yan Ripka qeyd edir ki, darülfünunun ilk müəllimləri dərs vəsaitinin tərtibi ədəbiyyatların tərcüməsi zamanı özləri də hiss etmədən müasir elmi fars dilinin terminologiyasının əsasını qoydular. Hərçənd ki, Qaimməqamın öncələr dildə apardığı bir sıra islahatlar onların işini xeyli yüngülləşdirmişdi. Avropa ədəbiyyatının xüsusilə o zaman hakim dil sayılan fransızcadan A.Düma (ata), Jül Vern, J.Molyerin əsərlərini çevirən mütərcimlər, orijinalın tələbinə uyğunlaşmaq üçün o zamankı fars dilinə xas olan köhnəlmiş şərtilikdən, ibarəli ifadələrdən, artıq sözlərdən vaz keçməyə məcbur olurdular. Bu çox əzablı iş idi. Amma məhz tərcüməçilər sadə və hər kəsin anladığı bir yazı üslubunun da təməlini qoyurdular. Məhəmmədhəsən xanın elmi irsinin araşdırıcısı, tədqiqatçı Tahirə Həsənzadə yazır ki, "Darültərcümədə Avropa dillərindən hərbi və diplomatik işə aid kitablar, coğrafiya, kimya, fizika, tarixə dair dərsliklər tərcümə olunurdu. İranda Avropa mədəniyyətinin yayılmasında bu idarənin rolu çox böyük idi". Məhəmmədhəsən xan Qacarların tarixinə, ictimai elmlərə, həmçinin İranın, eləcə də Azərbaycanın tarixi və coğrafiyasına aid 30-dan artıq kitabın müəllifidir. Avropa ədəbiyyatından etdiyi tərcümə kitablarının sayı 10-u keçir. Həmin əsərlərin çoxu İranın, eləcə də Cənubi Azərbaycanın mədəniyyət tarixindən və coğrafiyasından bəhs edən gözəl mənbələrdir. "Mənbələr göstərir ki, Məhəmmədhəsən xan böyük zəhmət bahasına irihəcmli elmi əsərlər yazmaqla bərabər, özü təşəbbüsçü olduğu halda digər alimləri də yazmağa cəlb etmişdir". Onun saraydakı rəqiblərinin canfəşanlığı nəticəsində, təəssüf ki, bəzi mənbələrdə onun əsərlərinin kollektiv əməyin məhsulu olduğu fikrini irəli sürənlər də tapılırdı. Məhəmmədhəsən xan Darültərcümə və Darültəba (Dövlət nəşriyyat və tərcümə idarələri) rəisi kimi 1881-ci ilədək çalışıb, 1882-ci ildən ömrünün axırınadək həmin idarənin naziri vəzifəsində qalaraq, İranda nəşriyyatın inkişafında əvəzsiz rol oynayıb. Bu görkəmli şəxsiyyət 10-a yaxın qəzetin çapında iştirak edir, bir çoxunun redaktoru olur. "Ruznameye milli", "Ruznameye dövləti", "Ruznameye elmi", "İran", "Mərrix" və başqaları belə qəzetlərdəndir. İlk nömrələrindən biri M.F.Axundovun əlinə yetən və böyük mütəfəkkirin ürək yanğısı ilə "xalqa və millətə heç bir faydası olmayan qəzet" adlandırdığı "Ruznameye milli" ("Millət qəzeti"), sonralar Məhəmmədhəsən xanın publisistik fəaliyyəti nəticəsində maraqlı və geniş oxucu kütləsi toplayan bir mətbuat nümunəsinə çevrilir. Səhifələrində rəsmi saray xəbərləri ilə yanaşı, elmi və ədəbi xarakterli yazılar görünməyə başlayır. "Ruznameye milli" 1866–67-ci illərdə çap olunmağa başlayıb. Məhəmmədhəsən xan 1871-ci ildən etibarən bu qəzetə nəzarət edib. Zəkaül-mülk bu qəzetin, ayda bir dəfə olmaqla, cəmi 33 nömrəsinin çıxdığını göstərir. Qəzetdə vaxtaşırı Məhəmmədhəsən xanın klassik fransız ədəbiyyatından etdiyi tərcümələr verilirdi. "Ruznameye elmi" ("Elm qəzeti") 1876-cı (1293 h.q.) ildən etibarən çap edilib. Redaktoru Məhəmmədhəsən xan idi. 1863–70-ci illərdə Elm naziri Əliqulu Mirzə Qacarın rəhbərliyi ilə çıxan, İranda ilk elmi orqan olan "Ruznameye-elmiyyə-dövləte-aliyyə-İran" qəzetinin bir növ davamı idi. Qəzetin 64 sayı işıq üzü görüb. E.Braun "Millət" və "Elm" qəzetləri haqda yazır ki, qədim məhkəmə xəbərləri, rütbə və vəzifələrə təyin olunma və çıxarılma, şah fərmanları, ov səfərləri, dini məsələlər və başqa dövlət funksiyalarını əks etdirirdi. Qəzetdə məhkəmə işləri, dövlətin tərəqqisi ölkənin təhlükəsizliyini təmin etməyi genişləndirmək və digər mövzuda yazılar da olurdu. Bu səbəbdən də qəzet daha çox İran liberallarının və nəşr olunan başqa qəzetlərin tənqidinə məruz qalırdı. İlk dövrlərdə bu qəzetin müasir elmlərdən bəhs edən şöbəsi də vardı. Səhifənin aşağı hissəsində Məhəmmədhəsən xanın tərcüməsində "Kapitan Hatterin macəraları" adlı bir rubrikası da vardı. "Ruznameye dövləti" ("Dövlət qəzeti") 1868-ci (1285 h.q.) ildən nəşr olunur, bu qəzetdə yerli, xarici və Məhkəmə ilə bağlı xəbərlərə geniş yer ayrılırdı. Əldə olan 622-ci sayının 1-ci səhifəsində bir çox rəsmi qəzetlərdə olduğu kimi "Şir və günəş" təsviri verilib, onun çap olunduğu yer "Darül xilafə, Darülfünun kolleci, mişkatül-xazar" kimi göstərilib. "İran" qəzeti dövlətin rəsmi orqanı olub, 1871-ci (1288 h.q.) ildə nəşrə başlayıb. Məşhur çex şərqşünası Yan Ripka bu qəzetin Məhəmmədhəsən xanın rəhbərliyi ilə həftədə 3 dəfə çıxdığını qeyd edir. Yazır ki, orada rəsmi dövlət və saray həyatı ilə bağlı xəbərlərlə bərabər ədəbi və elmi materiallar da çap olunub. Görkəmli İran alimi Məlik Sasan yazır ki, avropalılar Məhəmməd xanı o qədər də sevmirdilər. Çünki o, bacardıqca onların əlində oyuncaq deyildi və Qərbin Şərq ölkələrinə aid tədqiqatları ilə o qədər razılaşmırdı. M.Sasan göstərir ki, XX əsrin II yarısında İranda Məhəmmədhəsən xan Etümadülsəltənə qədər elm yolunda cəmiyyət üçün çalışan ikinci bir şəxs olmayıb. Məhəmmədhəsən xan fitnə-fəsadlara baxmayaraq, mühüm məsələlərdə öz düzgün mövqeyini saxlayıb, ictimai-siyasi mübarizədə iştirak edib. Xarici inhisarın ölkədə fəaliyyətinə etiraz ifadə edərək, Nasirəddin şaha yazdığı məktublarından birində çar Rusiyası və İngiltərə kimi imperialist dövlətlərin İran haqqında planlarını açmağa çalışırdı. O ingilispərəst baş nazirin yürütdüyü səhv xarici siyasəti tənqid edərək yazırdı: "Siz İranı ingilis və rusların arasında bölmək istəyirsiniz. Allah şahı və İranı cahil vəzirin şərlərindən qorusun". Qeyd edildiyi kimi, İranda ilk rəsmi qəzet Mirzə Tağı xanın təşəbbüsü və Nəsrəddin şahın "İran xalqının mədəniyyətinin inkişafı, daxili və xarici xəbərlərdən məlumatlandırılmasına" göstərdiyi sayğı sayəsində 1851-ci ildə işıq üzü görüb. Cənubi Azərbaycanda teleqrafın təsis olunması da həmin ilə təsadüf edir. Dövlət siyasətini təbliğ edən bu qəzet "Ruznameyi-Vaqayi-İttifaqiyyə" adlanırdı və oradakı siyasi məqalələri Mirzə Tağı Əmir Kəbir hazırlayırdı. Qəzetin redaktoru isə Xoylu Mirzə Cabbar Təzkirəçi idi. E.Braun qəzetin həftədə bir dəfə çıxdığını, 4–8 səhifədən ibarət olub müntəzəm çap edildiyini bildirir. Qəzetdə əsasən ənənəvi saray xəbərləri, şahın səfərləri və ova çıxması haqda məlumatlar, şahın fərmanları, dövlət tədbirləri ilə bağlı yazılar verilirdi. 1860–61-ci illərdə qəzet "Ruznameyi-doulate aliye-İran" adlanırdı. Qəzetin redaktoru Mirzə Əbülhəsən Nəqqaşbaşı idi. Təxəllüsündən göründüyü kimi, həm də gözəl rəssam kimi ad qazanmışdı. Onun qəzetdəki illüstrasiyalarında Avropa təsiri aydın duyulurdu. İranda ilk qəzetlər Mətbuat Nazirliyinin nəzdində olan xüsusi nəşriyyat idarəsi tərəfindən hazırlanıb, məqalə və məlumatlar əsasında tərtib olunurdu. Bu qəzetlərdə yenilik və həyati həqiqətlər az əks olunduğundan oxucuları cəlb edə bilmirdi. İranın tanınmış mətbuat tədqiqatçısı M.Barzin yazır: "Əhali çox nadir hallarda qəzet alıb oxuyurdu. Ona görə də dövlət onları rəsmi orqanlara göndərib, dövlət qulluqçularına zorla abunə etdirirdi. Elə bu səbəbdən o zaman qəzetləri "zornamə" (fars dilindəki ruznamə – qəzet sözünə eyhamlı qarşılıq olaraq) adlandırırdılar". 1858-ci ildə Təbrizdə "Azərbaycan" adlı ilk rəsmi qəzet nəşr olundu. Bununla, Cənubi Azərbaycanda dövrü mətbuatın əsası qoyuldu. "Əxbari-darülsəltəneyi-Azərbaycan" və başqa adlar altında çıxan bu qəzetin səhifələrində, o dövrün rəsmi qəzetlərinə xas olan saray xəbərləri, şahın və vəliəhdin səyahət və səfəri ilə bağlı məlumatlar, ölkə daxili və xaricində baş verən hadisələrin qısa xülasəsi verilirdi. Təbii ki, bu qəzet də digərləri kimi texniki tərtib və məzmun baxımından çox zəif olur, özünə oxucu toplaya bilmirdi. Nəşr olunan qəzetlərdə ölkədəki sosial-siyasi məsələlərə toxunmaq qadağan edilmişdi. Hətta xarici mətbuatı tərcümə zamanı, belə mövzulara toxunmaq olmazdı. Bəzən də tərcüməçiləri sözü dəyişdirməyə vadar edirdilər. İranda qanun haqda fikir yalnız XIX əsrin sonunda yaranmağa başlayır. Kəsrəvi yazır ki, bu tarixə qədər iranlılar arasında belə bir fikrin olması haqda heç bir məlumat və xəbər yox idi. Tanınmış alim Zəkaülmülkü məcbur etmişdilər ki, öz tərcümələrində, artıq qanun adını çəkməsin. O da qanun əvəzinə qayda kəlməsi işlətməyə məcbur olurdu. Məsələn, yazırdı ki, filan adam Londonda qayda üzrə üç il həbsə məhkum olunub. İnformasiyaların əksər hissəsi o vaxtlar "Röyter" agentliyinin Avropada hazırlanan, Şərq ölkələrindəki qəzetlər üçün nəzərdə tutulan "İctimai yeniliklər"indən götürülürdü. Rəsmi xarici teleqraf xəbərləri, Avropa ölkələrinin elmi nailiyyətləri, xarici ölkələrin mədəniyyət və tarixi ilə bağlı məsələlər ixtiyarsız olaraq, oxucuların maarifləndirilməsinə xidmət edirdi.
Mükafatları
Məhəmmədhəsən xan Müqəddəm II dərəcəli "Şiri-Xurşid" ordeni almışdı.
Mənbə
- Ənvər Çingizoğlu, Müqəddəm eli, "Soy" dərgisi, 5 (25), 2008.
- Ənvər Çingizoğlu, Marağa xanlığı, Bakı, "Şuşa", 2011,-səh.218.
Həmçinin bax
- MOḤAMMAD-ḤASAN KHAN MOQADDAM MARĀḠAʾĪ EʿTEMĀD-AL-SALṬANA // Encyclopædia Iranica (ing.). / N. Sims-Williams, A. Ashraf, H. Borjian, M. Ashtiany USA: Columbia University, 1982. ISSN 2330-4804
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Mehemmedhesen xan Muqeddem 1843 Maraga Serqi Azerbaycan ostani 1896 Tehran Iranda cap isinin yaradicilarindan biri tercumeciMehemmedhesen xan MuqeddemDogum tarixi 1843Dogum yeri Maraga Maraga sehristani Serqi Azerbaycan ostani IranVefat tarixi 1896Vefat yeri Tehran Tehran sehristani Tehran ostani IranFealiyyeti yazici cografiyasunas Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiMehemmedhesen xan Haci Eli xan oglu 1843 cu ilde Maraga seherinde andan olmusdu Tehran Darulfununu bitirmisdi O Iran dovletinin boyuk sexsiyyetlerinden biri idi Cenubi Azerbaycanda ve Iranda elmi derneklerin teskilinde resmi qezetlerin yaradilmasinda yayilmasinda maraqli eserlerin tercumesinde yeni eserlerin yazilmasinda onun boyuk xidmeti vardi Iyirmi bes il erzinde metbuat ve maarifin agirligi Mehemmedhesen xanin ciynine dusmusdu Mehemmedhesen xan Muqeddem 1869 cu ilde Seniuddovle leqebini almis dovlet nesiriyyat idaresine elece de saray tercume idaresine basciliq etmisdi 1871 ci ilde dovlet milli ve elmi qezetlerin nesri ona tapsirilmisdi Mehehemmedhesen xan sonralar Etimadusseltene leqebini dasiyirdi XIX yuzilin 80 ci illerinde Iranda kitab nesrinin yeni merhelesi basladi Olkede ziyalilarin maarifci fealiyyetleri ve Avropa ile elaqelerin qurulmasi neticesinde bir cox sahelere mutexessis kadrlar hazirlamaq ucun elmi bilikler tedris eden kitablarin tercumesine ve nesrine boyuk ehtiyac vardi O dovrde tercume ve nesriyyat naziri Mehemmedhesen xan Etimadusseltenenin bu sahede boyuk xidmetleri oldu Muqeddem Mehemmedhesen xan Etimadusseltene dovrunun mutereqqi sexsiyyetlerinden idi Ictimai xadim adini qazanmis Mehemmedhesen xan tarixci alim kimi taninirdi Qacarlarin resmi tarixcisi olmus sonralar metbuat ve cap isleri naziri teyin edilmisdi O Iranda ve Cenubi Azerbaycanda maarifin o cumleden elmin kitab capi ve qezet nesrinin inkisafinda evezsiz xidmetler gosterib Layiqli qiymetini almamis xalqi terefinden az taninmis istedadli cefakes ziyali Mehemmedhesen xan haqqinda daha etrafli melumat vermek yeqin ki yerine duserdi Mehemmedhesen xan Cenubi Azerbaycanin qedim ve senet ocaqlarindan olan Maraga seherinde esl necabetli ziyali ailesinde dogulub Genc yaslarinda orduda xidmet edib sonra sarayda diplomat kimi calisib Mehemmedhesen xan Muqeddem Tehran darulfununun ilk mezunlarindan biri istedadli telebe kimi qizil medalla teltif olunub 1863 67 ci illerde Fransada tehsilini davam etdirmekle yanasi Iran sefirliyinde attase kimi calisib Bir cox Serq ve Avropa dillerini yaxsi bildiyi ucun uzun iller Nasireddin sah Qacarin 1831 1896 sexsi mutercimi tercume ve nesriyyat naziri olub Mehemmedhesen xan evvel Sani ed daule Dovlet senetkari sonralar Etimad us seltene olkenin etimad yeri leqeblerini dasiyib 1871 ci ilde Nasireddin sah Qacarin gosterisi ile Iranda cap ve tercume islerini merkezlesdiren Darulteba ve Darultercume Metbuat ve Tercume evinin esasi qoyulur ve bu elmi muessiseye Mehemmedhesen xan rehberlik etmeye baslayir Onun basciligi ile calisan butov bir isci heyeti elmi nesriyyat isleri ile mesgul olur dovlet qezetlerini resmi sened ve fermanlari cap edirdi Idarede Mehemmedhesen xanin eserlerinin ve hazirladigi materiallarin qaydaya salinmasinda uzunun kocurulmesinde ona yaxindan komek eden sexsler olurdu Butun sadalanan bu islere esasen darulfunun emekdaslari celb edilirdi Ele buradan gorunur ki Asiyada II Darulfunun kimi meshur olan bu ali tehsil ocagi ilk darulfununun esasi Turkiyede qoyulub tek maarif ve tedrisle bagli islerle kifayetlenmirdi Bu elmi muessiseni idare etmek ucun Elmler Nazirliyinde xususi kitabxana saraya mexsus teatr zali ve basqa medeni maarif muessiseleri de yaradilmisdi Orada ders deyen avropali muellimlerle yanasi Parisde tehsil almis ve Avropa inqilabinin sahidi olmus iranli muellimler de vardi Taninmis Cex serqsunasi Yan Ripka qeyd edir ki darulfununun ilk muellimleri ders vesaitinin tertibi edebiyyatlarin tercumesi zamani ozleri de hiss etmeden muasir elmi fars dilinin terminologiyasinin esasini qoydular Hercend ki Qaimmeqamin onceler dilde apardigi bir sira islahatlar onlarin isini xeyli yungullesdirmisdi Avropa edebiyyatinin xususile o zaman hakim dil sayilan fransizcadan A Duma ata Jul Vern J Molyerin eserlerini ceviren mutercimler orijinalin telebine uygunlasmaq ucun o zamanki fars diline xas olan kohnelmis sertilikden ibareli ifadelerden artiq sozlerden vaz kecmeye mecbur olurdular Bu cox ezabli is idi Amma mehz tercumeciler sade ve her kesin anladigi bir yazi uslubunun da temelini qoyurdular Mehemmedhesen xanin elmi irsinin arasdiricisi tedqiqatci Tahire Hesenzade yazir ki Darultercumede Avropa dillerinden herbi ve diplomatik ise aid kitablar cografiya kimya fizika tarixe dair derslikler tercume olunurdu Iranda Avropa medeniyyetinin yayilmasinda bu idarenin rolu cox boyuk idi Mehemmedhesen xan Qacarlarin tarixine ictimai elmlere hemcinin Iranin elece de Azerbaycanin tarixi ve cografiyasina aid 30 dan artiq kitabin muellifidir Avropa edebiyyatindan etdiyi tercume kitablarinin sayi 10 u kecir Hemin eserlerin coxu Iranin elece de Cenubi Azerbaycanin medeniyyet tarixinden ve cografiyasindan behs eden gozel menbelerdir Menbeler gosterir ki Mehemmedhesen xan boyuk zehmet bahasina irihecmli elmi eserler yazmaqla beraber ozu tesebbuscu oldugu halda diger alimleri de yazmaga celb etmisdir Onun saraydaki reqiblerinin canfesanligi neticesinde teessuf ki bezi menbelerde onun eserlerinin kollektiv emeyin mehsulu oldugu fikrini ireli surenler de tapilirdi Mehemmedhesen xan Darultercume ve Darulteba Dovlet nesriyyat ve tercume idareleri reisi kimi 1881 ci iledek calisib 1882 ci ilden omrunun axirinadek hemin idarenin naziri vezifesinde qalaraq Iranda nesriyyatin inkisafinda evezsiz rol oynayib Bu gorkemli sexsiyyet 10 a yaxin qezetin capinda istirak edir bir coxunun redaktoru olur Ruznameye milli Ruznameye dovleti Ruznameye elmi Iran Merrix ve basqalari bele qezetlerdendir Ilk nomrelerinden biri M F Axundovun eline yeten ve boyuk mutefekkirin urek yangisi ile xalqa ve millete hec bir faydasi olmayan qezet adlandirdigi Ruznameye milli Millet qezeti sonralar Mehemmedhesen xanin publisistik fealiyyeti neticesinde maraqli ve genis oxucu kutlesi toplayan bir metbuat numunesine cevrilir Sehifelerinde resmi saray xeberleri ile yanasi elmi ve edebi xarakterli yazilar gorunmeye baslayir Ruznameye milli 1866 67 ci illerde cap olunmaga baslayib Mehemmedhesen xan 1871 ci ilden etibaren bu qezete nezaret edib Zekaul mulk bu qezetin ayda bir defe olmaqla cemi 33 nomresinin cixdigini gosterir Qezetde vaxtasiri Mehemmedhesen xanin klassik fransiz edebiyyatindan etdiyi tercumeler verilirdi Ruznameye elmi Elm qezeti 1876 ci 1293 h q ilden etibaren cap edilib Redaktoru Mehemmedhesen xan idi 1863 70 ci illerde Elm naziri Eliqulu Mirze Qacarin rehberliyi ile cixan Iranda ilk elmi orqan olan Ruznameye elmiyye dovlete aliyye Iran qezetinin bir nov davami idi Qezetin 64 sayi isiq uzu gorub E Braun Millet ve Elm qezetleri haqda yazir ki qedim mehkeme xeberleri rutbe ve vezifelere teyin olunma ve cixarilma sah fermanlari ov seferleri dini meseleler ve basqa dovlet funksiyalarini eks etdirirdi Qezetde mehkeme isleri dovletin tereqqisi olkenin tehlukesizliyini temin etmeyi genislendirmek ve diger movzuda yazilar da olurdu Bu sebebden de qezet daha cox Iran liberallarinin ve nesr olunan basqa qezetlerin tenqidine meruz qalirdi Ilk dovrlerde bu qezetin muasir elmlerden behs eden sobesi de vardi Sehifenin asagi hissesinde Mehemmedhesen xanin tercumesinde Kapitan Hatterin maceralari adli bir rubrikasi da vardi Ruznameye dovleti Dovlet qezeti 1868 ci 1285 h q ilden nesr olunur bu qezetde yerli xarici ve Mehkeme ile bagli xeberlere genis yer ayrilirdi Elde olan 622 ci sayinin 1 ci sehifesinde bir cox resmi qezetlerde oldugu kimi Sir ve gunes tesviri verilib onun cap olundugu yer Darul xilafe Darulfunun kolleci miskatul xazar kimi gosterilib Iran qezeti dovletin resmi orqani olub 1871 ci 1288 h q ilde nesre baslayib Meshur cex serqsunasi Yan Ripka bu qezetin Mehemmedhesen xanin rehberliyi ile heftede 3 defe cixdigini qeyd edir Yazir ki orada resmi dovlet ve saray heyati ile bagli xeberlerle beraber edebi ve elmi materiallar da cap olunub Gorkemli Iran alimi Melik Sasan yazir ki avropalilar Mehemmed xani o qeder de sevmirdiler Cunki o bacardiqca onlarin elinde oyuncaq deyildi ve Qerbin Serq olkelerine aid tedqiqatlari ile o qeder razilasmirdi M Sasan gosterir ki XX esrin II yarisinda Iranda Mehemmedhesen xan Etumadulseltene qeder elm yolunda cemiyyet ucun calisan ikinci bir sexs olmayib Mehemmedhesen xan fitne fesadlara baxmayaraq muhum meselelerde oz duzgun movqeyini saxlayib ictimai siyasi mubarizede istirak edib Xarici inhisarin olkede fealiyyetine etiraz ifade ederek Nasireddin saha yazdigi mektublarindan birinde car Rusiyasi ve Ingiltere kimi imperialist dovletlerin Iran haqqinda planlarini acmaga calisirdi O ingilisperest bas nazirin yurutduyu sehv xarici siyaseti tenqid ederek yazirdi Siz Irani ingilis ve ruslarin arasinda bolmek isteyirsiniz Allah sahi ve Irani cahil vezirin serlerinden qorusun Qeyd edildiyi kimi Iranda ilk resmi qezet Mirze Tagi xanin tesebbusu ve Nesreddin sahin Iran xalqinin medeniyyetinin inkisafi daxili ve xarici xeberlerden melumatlandirilmasina gosterdiyi saygi sayesinde 1851 ci ilde isiq uzu gorub Cenubi Azerbaycanda teleqrafin tesis olunmasi da hemin ile tesaduf edir Dovlet siyasetini teblig eden bu qezet Ruznameyi Vaqayi Ittifaqiyye adlanirdi ve oradaki siyasi meqaleleri Mirze Tagi Emir Kebir hazirlayirdi Qezetin redaktoru ise Xoylu Mirze Cabbar Tezkireci idi E Braun qezetin heftede bir defe cixdigini 4 8 sehifeden ibaret olub muntezem cap edildiyini bildirir Qezetde esasen enenevi saray xeberleri sahin seferleri ve ova cixmasi haqda melumatlar sahin fermanlari dovlet tedbirleri ile bagli yazilar verilirdi 1860 61 ci illerde qezet Ruznameyi doulate aliye Iran adlanirdi Qezetin redaktoru Mirze Ebulhesen Neqqasbasi idi Texellusunden gorunduyu kimi hem de gozel ressam kimi ad qazanmisdi Onun qezetdeki illustrasiyalarinda Avropa tesiri aydin duyulurdu Iranda ilk qezetler Metbuat Nazirliyinin nezdinde olan xususi nesriyyat idaresi terefinden hazirlanib meqale ve melumatlar esasinda tertib olunurdu Bu qezetlerde yenilik ve heyati heqiqetler az eks olundugundan oxuculari celb ede bilmirdi Iranin taninmis metbuat tedqiqatcisi M Barzin yazir Ehali cox nadir hallarda qezet alib oxuyurdu Ona gore de dovlet onlari resmi orqanlara gonderib dovlet qulluqcularina zorla abune etdirirdi Ele bu sebebden o zaman qezetleri zorname fars dilindeki ruzname qezet sozune eyhamli qarsiliq olaraq adlandirirdilar 1858 ci ilde Tebrizde Azerbaycan adli ilk resmi qezet nesr olundu Bununla Cenubi Azerbaycanda dovru metbuatin esasi qoyuldu Exbari darulselteneyi Azerbaycan ve basqa adlar altinda cixan bu qezetin sehifelerinde o dovrun resmi qezetlerine xas olan saray xeberleri sahin ve veliehdin seyahet ve seferi ile bagli melumatlar olke daxili ve xaricinde bas veren hadiselerin qisa xulasesi verilirdi Tebii ki bu qezet de digerleri kimi texniki tertib ve mezmun baximindan cox zeif olur ozune oxucu toplaya bilmirdi Nesr olunan qezetlerde olkedeki sosial siyasi meselelere toxunmaq qadagan edilmisdi Hetta xarici metbuati tercume zamani bele movzulara toxunmaq olmazdi Bezen de tercumecileri sozu deyisdirmeye vadar edirdiler Iranda qanun haqda fikir yalniz XIX esrin sonunda yaranmaga baslayir Kesrevi yazir ki bu tarixe qeder iranlilar arasinda bele bir fikrin olmasi haqda hec bir melumat ve xeber yox idi Taninmis alim Zekaulmulku mecbur etmisdiler ki oz tercumelerinde artiq qanun adini cekmesin O da qanun evezine qayda kelmesi isletmeye mecbur olurdu Meselen yazirdi ki filan adam Londonda qayda uzre uc il hebse mehkum olunub Informasiyalarin ekser hissesi o vaxtlar Royter agentliyinin Avropada hazirlanan Serq olkelerindeki qezetler ucun nezerde tutulan Ictimai yenilikler inden goturulurdu Resmi xarici teleqraf xeberleri Avropa olkelerinin elmi nailiyyetleri xarici olkelerin medeniyyet ve tarixi ile bagli meseleler ixtiyarsiz olaraq oxucularin maariflendirilmesine xidmet edirdi MukafatlariMehemmedhesen xan Muqeddem II dereceli Siri Xursid ordeni almisdi MenbeEnver Cingizoglu Muqeddem eli Soy dergisi 5 25 2008 Enver Cingizoglu Maraga xanligi Baki Susa 2011 seh 218 Hemcinin baxMuqeddem eli Haci Eli xan MuqeddemMOḤAMMAD ḤASAN KHAN MOQADDAM MARAḠAʾi EʿTEMAD AL SALṬANA Encyclopaedia Iranica ing N Sims Williams A Ashraf H Borjian M Ashtiany USA Columbia University 1982 ISSN 2330 4804