Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Delta — çayların mənsəblərində gətirilmə çöküntülərindən əmələ gəlmiş geniş düzənliklərdi. Çayın yatağı deltada bir çox qollara ayrılır.
Ümumi məlumat
Delataların meydana gəlməsində çay və dəniz suyunun hərəkətləri(qabarmalar), sahillərin forması, quru və dəniz dibinin hündürlük fərqi əsas rol oynayır. İlk mərhələdə sualtı deltalar əmələ gəlir (Hind, çaylarında). Sonra, çəküntülərin qalınlığı artdıqca körfəzin işçərilərinə yerləşmiş deltanın özü (Qanq və Brahmaputranın deltası) və dənizə irəliləmiş deltalar meydana gəlir ( Lenanın, Volqanın, Missisipi və digər bir çox çayların deltaları) Deltaların əmələgəlməsində və böyüməsində dəniz fəal iştirak edir. Axınlar və sahilə çarpan ləpələr mənsəbqabağı tirələri dəniz qumu ilə örtür, deltaların böyüməsinə səbəb olur. Bəzən deltalar (məsələn, Kamçatka çaylarının deltaları) dəniz axınlarının gətirdiyi çöküntülərdən ibarətdir, çayın rolu belə halda ancaq passiv olur. Nəhayət, bəzi çaylar (məsələn, Neva) saxta deltalı olur. Nevanın suyu olduqca təmizdir; gətirilmə çay çöküntüləri çox nazik lay — sualtı delta və deltaqabığı say əmələ gətirir. Sankt-Peterburqun salındığı adalar çay çöküntülərindən əmələ gəlməmişdir, onlar materikin Neva tərəfindən parçalanmış qədim ovalıq hissələridir. Bu, psevdodeltadır.
Deltalar arasıkəsilmədən böyüyür. Missisipinin deltası ildə 4-dən 100 m-dək, Sırdəryanınkı 97-dən 108 m-dək, Amudəryanınkı 2000 m-dək artır. Bəzi çayların deltaları (Dunay, Po) çox zəif artır. Deltaların böyük sürətlə artmasından allüvial düzənliklər əmələ gəlir. Dünyada ən böyük deltalardan biri Xuanxe çayının mənsəbində yaranmışdır. Hal hazırda bu delta Şandun yaramadası adlanılır. Onun sahəsi 445 min km²-dir. Benqal körfəzinə tökülən Qanq və Braxmaputrana çaylarının mənsəbindədə böyük sahə tutan delta var.
Adın etimologiyası
Delta termini əslində sami mənşəlidir və sonradan yunan əlifbasının dördüncü hərfinə verilən addır. Yazılış forması (Δ) üçbucaq şəklində olan bu hərfin adından Herodot Nilin mənsəbini təsvir edilərkən istifadə edilmiş. Nilin yuduğu sahə formasına görə "delta" hərfini xatırladır. Sonradan bu ad bütün məsnsəblərə aid olundu, baxmayaraq ki, delta həmişə yunan hərfinə oxşamır.
Delta tipləri
Asılı gətirmələrin toplanma formasına görə deltalar bir necə qrupa bölünür:
- Yelpikvari (Nil çayı)
- Saçağaoxşar (Missisipi çayı)
- Dimdiyəoxşar (Tibr çayı)
- Qövsvarı (Lena çayı)
Dünyanın ən böyük deltaları
| Çaylar | Deltasının sahəsi, km² ilə |
|---|---|
| Xuanxe | 445 000 |
| Qanq | 82 700 |
| Mekonq çayı | 70 000 |
| Niqer | 70 000 |
| 70 000 | |
| Lena | 45 000 |
| Missisipi | 36 000 |
| Volqa | 27 200 |
| Nil | 24 000 |
| Orinoko | 24 000 |
Mars planetində deltalar
Avropa Kosmik Agentliyinə məxsus olan Mars Express Avtomatik planetlərarası stansiyanın göndərdiyi fotolara əsasən məlum olmuşdur ki, vaxtilə Mars planetində su hövzələri mövcud olmuşdu. Vaxtilə mövcud olmuş göl sahilində ki, deltanın izləri bunu sübut edir. Uzunluğu 60 km, sahəsi 115 km² olan bu delta müasir Ebersvald kraterinin yaxınlığında yerləşir və təxminən 3.7 milyard il öncə formalaşmış.
Şəkillər
- perrow="3"
-
![image]()
-
![image]()
Qanq və Braxmaputra çaylarının deltası -
![image]()
Missisipi deltasının inkişafı -
![image]()
-
![image]()
Marsın səthində meydana gəlmiş delta. -
![image]()
Həmçinin bax
İstifadə olunmuş ədəbiyyat
- L.P.Şubayev. Ümumi Yerşünaslıq. "Maarif" Bakı. 1986.
- Geologiya. Ensiklopediya. "Şərq-Qərb" 2008.
- Coğrafiya ensiklopediyası. I kitab. Bakı.2012.
- Uşaqlar üçün ensiklopediya. Coğrafiya."Şərq-Qərb" 2012.
İstinadlar
- "Энциклопедия Кругосвет. Универсальная научно-популярная онлайн-энциклопедия. ДЕЛЬТА". 2022-05-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-05-15.
- "Rare martian lake delta spotted by Mars Express. "Mars Express"". 2019-09-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-05-17.
- . 2015-12-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-05-17.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Delta caylarin menseblerinde getirilme cokuntulerinden emele gelmis genis duzenliklerdi Cayin yatagi deltada bir cox qollara ayrilir Deltanin sxemi Umumi melumatDelatalarin meydana gelmesinde cay ve deniz suyunun hereketleri qabarmalar sahillerin formasi quru ve deniz dibinin hundurluk ferqi esas rol oynayir Ilk merhelede sualti deltalar emele gelir Hind caylarinda Sonra cekuntulerin qalinligi artdiqca korfezin iscerilerine yerlesmis deltanin ozu Qanq ve Brahmaputranin deltasi ve denize irelilemis deltalar meydana gelir Lenanin Volqanin Missisipi ve diger bir cox caylarin deltalari Deltalarin emelegelmesinde ve boyumesinde deniz feal istirak edir Axinlar ve sahile carpan lepeler mensebqabagi tireleri deniz qumu ile ortur deltalarin boyumesine sebeb olur Bezen deltalar meselen Kamcatka caylarinin deltalari deniz axinlarinin getirdiyi cokuntulerden ibaretdir cayin rolu bele halda ancaq passiv olur Nehayet bezi caylar meselen Neva saxta deltali olur Nevanin suyu olduqca temizdir getirilme cay cokuntuleri cox nazik lay sualti delta ve deltaqabigi say emele getirir Sankt Peterburqun salindigi adalar cay cokuntulerinden emele gelmemisdir onlar materikin Neva terefinden parcalanmis qedim ovaliq hisseleridir Bu psevdodeltadir Deltalar arasikesilmeden boyuyur Missisipinin deltasi ilde 4 den 100 m dek Sirderyaninki 97 den 108 m dek Amuderyaninki 2000 m dek artir Bezi caylarin deltalari Dunay Po cox zeif artir Deltalarin boyuk suretle artmasindan alluvial duzenlikler emele gelir Dunyada en boyuk deltalardan biri Xuanxe cayinin mensebinde yaranmisdir Hal hazirda bu delta Sandun yaramadasi adlanilir Onun sahesi 445 min km dir Benqal korfezine tokulen Qanq ve Braxmaputrana caylarinin mensebindede boyuk sahe tutan delta var Adin etimologiyasiDelta termini eslinde sami menselidir ve sonradan yunan elifbasinin dorduncu herfine verilen addir Yazilis formasi D ucbucaq seklinde olan bu herfin adindan Herodot Nilin mensebini tesvir edilerken istifade edilmis Nilin yudugu sahe formasina gore delta herfini xatirladir Sonradan bu ad butun mesnseblere aid olundu baxmayaraq ki delta hemise yunan herfine oxsamir Delta tipleriAsili getirmelerin toplanma formasina gore deltalar bir nece qrupa bolunur Yelpikvari Nil cayi Sacagaoxsar Missisipi cayi Dimdiyeoxsar Tibr cayi Qovsvari Lena cayi Dunyanin en boyuk deltalariCaylar Deltasinin sahesi km ileXuanxe 445 000Qanq 82 700Mekonq cayi 70 000Niqer 70 00070 000Lena 45 000Missisipi 36 000Volqa 27 200Nil 24 000Orinoko 24 000Mars planetinde deltalarAvropa Kosmik Agentliyine mexsus olan Mars Express Avtomatik planetlerarasi stansiyanin gonderdiyi fotolara esasen melum olmusdur ki vaxtile Mars planetinde su hovzeleri movcud olmusdu Vaxtile movcud olmus gol sahilinde ki deltanin izleri bunu subut edir Uzunlugu 60 km sahesi 115 km olan bu delta muasir Ebersvald kraterinin yaxinliginda yerlesir ve texminen 3 7 milyard il once formalasmis Sekillerperrow 3 Nil cayinin deltasi Qanq ve Braxmaputra caylarinin deltasi Missisipi deltasinin inkisafi Lena cayinin deltasi Marsin sethinde meydana gelmis delta Niger cayinin deltasiHemcinin baxDehne cografiya ManqrovIstifade olunmus edebiyyatL P Subayev Umumi Yersunasliq Maarif Baki 1986 Geologiya Ensiklopediya Serq Qerb 2008 Cografiya ensiklopediyasi I kitab Baki 2012 Usaqlar ucun ensiklopediya Cografiya Serq Qerb 2012 Istinadlar Enciklopediya Krugosvet Universalnaya nauchno populyarnaya onlajn enciklopediya DELTA 2022 05 09 tarixinde Istifade tarixi 2015 05 15 Rare martian lake delta spotted by Mars Express Mars Express 2019 09 12 tarixinde Istifade tarixi 2015 05 17 2015 12 02 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 05 17