Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Cəlaləddin Mənguberdi (1199, Xarəzm – 15 avqust 1231, Kiçik Asiya[d]) — Xarəzmşahlar dövlətinin sonuncu hökmdarı. Əlaəddin Məhəmmədin oğlu.
| Cəlaləddin Mənguberdi | |
|---|---|
 | |
| Doğum tarixi | 1199 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 15 avqust 1231 |
| Vəfat yeri |
|
| Atası | Əlaəddin Məhəmməd Xarəzmşah |
| Fəaliyyəti | suveren[d] |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Cəlaləddin Xarəzmşahın adı mənbələrdə "Manqburnu", bəzən də "Məngü-Bərti" şəklində keçir. Manqburnu qədim türkcədə "böyük burunlu" deməkdir. Məngü-Bərti isə "əbədi qurd" mənasına gəlir. Bu iki ad arasında mənbələrdə yer alan fərqin Cəlaləddinin adının tam oxunmamasından irəli gəlməkdədir. Həmçinin, "manq" türklərdə boy adı mənasını da verməkdədir.Xarəzmşahların sonuncu hökmdarı olan Cəlaləddin Xarəzmşah, Əlaəddin Məhəmmədin böyük övladıdır. Anası hind cariyəsi Ayçiçək xatundur. Xarəzmşah Mənguberdi atasının zamanında, Qəznə, Herat, Qarcistan və Sicistana məlik olaraq göndərilmiş, ancaq sultan Məhəmməd daha sonra onu öz yanına almış və onun yerinə Kərbər Məliki uyğun görmüşdür. Ölümündən bir müddət əvvəl Məhəmməd, Terkən xatunun sözləri ilə, anası qanqlı qadın olan Azlaq şahı vəliəhd təyin etdirmiş və ona Xarəzm, Xorasan, Mazandaran kimi mühüm əyalətləri vermişdi.
Azlaq şahdan daha qabiliyyətli olan və dövlət idarəetməsini anlayan Cəlaləddinlə onun qardaşı Rüknəddin Gursancdının yox, qanqlı qadının övladı Azlaqın vəliəhd təyin edilməsi Terkə xatunun dövlətdə olan iqtidarının göstəricisidir.Monqolların Xarəzmşahlar dövlətinə olan yürüşləri ərəfəsində Əlaəddin Xarəzmşah, Xəzər dənizində Abaskun adasına sığınmışdı. Bu vaxt Terkə xatunu da Monqollar əsir alınca, Cəlaləddinin vəliəhdliyində qarşındakı əngəl ortadan qalxdı. Atası Əlaəddin burada həyat yoldaşı, övladları Ağşah və Azlaqın yanında Cəlaləddini sultan elan edərək öz qılıncı ilə tacını ona verdi. Bir müddət sonra Əlaəddin Məhəmməd Xarəzmşah vəfat etdi.
Hakimiyyəti
Çingiz xanla mübarizə
Atasının vəfatından sonra Cəlaləddin qardaşları ilə birlikdə şəhərə dönərək xalqa öz sultanlığını elan etdi. Bir müddət sonra iki şahzadə əmirlərlə razılaşaraq Cəlaləddini öldürməyi planlaşdırdılar. Ancaq Cəlaləddin, sadiq əmirlərdən İnanc Hunun vəziyyəti ona bildirməsi ilə Xorasanın dağlıq ərazisinə üz tutdu. Monqol yürüşlərindən Xarəzmi tərk edən digər şahzadələr isə monqollarla döyüşdə öldürüldülər. Cəlaləddin daha sonra Pərvan yaxınlığında Monqolları məğlubiyyətə uğradaraq Nişapur, Zuzan və Bustdan Qəznəyə çatdı. O, Qəznədə xalq tərəfindən böyük bir sevinclə qarşılaşdı. Bəzi tarixçilər bu müharibədə kimin qalib gəldiyini tam olaraq bildirirlər. Əbdürrəhman Şərəf, Cəlaləddinin bu döyüşdə silah və əsgərlərinin çoxunu itirdiyini, dövlətin atəş içində olduğunu yazır. Şərəf bu döyüşdə Cəlaləddinin ordusunu "Böyük su tufanı",Çingiz xanın ordusunu isə "Atəş tufanı" adlandıraraq döyüşün vahimətini bildirir. Cəlaləddinin döyüş sonunda ordusu ilə arasındakı qəniməti bölüşdürmək zamanı yaranan qarışıqlıqdan istifadə edən Monqollar, yenidən hücuma keçdi. Bunu görən Mənguberdi, Sindi keçərək Hindistana sığındı.
Sindin sahilində Monqol əsgərlərinin yetişməsindən sonra Monqollarla mübarizə apardı. Gərgin keçən mübarizənin sonunda Cəlaləddin məcburiyyət qarşısında anasını ilə həyat yoldaşının Monqollara əsir düşməməsi üçün əsgərlərinə onları çaya atmağı əmr etdi və onların çayda boğulmalarını qəmli bir şəkildə izlədi. Daha sonra minik atı ilə çayın sahilinə keçmək istədi. Çayın sərt axıntısına baxmayaraq, Cəlaləddin çayı keçdi. Bunu görən Çingiz xan onun haqqında demişdir:
 | Belə bir atanın belə bir oğlu olmalıdır. Su və atəş kimi iki bəla girdabından özünü xilas edərək sahilə çatdı. |  |
İrana və Qafqaza yürüşü
Monqol hücumlarından qaçan Cəlaləddin 1225-ci ildə Azərbaycana yürüş təşkil edir. O əvvəlcə Marağanı tutur, daha sonra isə Təbrizə hücum edir. Bu zaman Təbrizdə olan Atabək Özbək qaçaraq Əlincə qalasında gizlənir və bir neçə gün sonra orda öldü. Beləliklə Eldənizlər dövləti süqut edir. Şirvanşahlar isə Cəlaləddinin hakimiyyətini qəbul edirlər. Cəlaləddinin qoşunları Arazı keçərək sıra ilə Gəncə, Bərdə və Şəmkiri işğal etdi. Ələ keçirilən bütün şəhərlər talanır və əhalinin üzərinə ağır vergilər qoyulurdu. Bu cür şəraitdə yaşamaqdan yorulan yerli əhali Cəlaləddinə qarşı üsyan edirdilər. Bunlardan ən güclüsü 1230-cu ildə Bəndərin rəhbərlik etdiyi Gəncə qiyamı idi. Üsyan amansızlıqla yatırıldı. Ancaq Xarəzmşahın hakmiyyətini sarsılda bildi.
Xarici mübarizə
Cəlaləddin Hindistana gəldikdən sonra, Dehli hökmdarından qala biləcəyi ərazi istədi. Burada Usakun hakimi Qabacın qızı ilə siyasi olaraq evləndi. Ancaq bir müddət sonra, Dehli hökmdarı, Usakun süvari ilə Fars İraqına getmək məcburiyyətində qaldı. Bu sırada Fars İraqında, Azərbaycanda və Arranda qardaşı Qiyasəddin Pirşah hökmdar idi. Farslardan isə Salqurlular hakimiyyətdə idi. Cəlaləddin burada isə Salqurlardan Zəngi adlı biri ilə siyasi olaraq evləndi və Gürcüstana qarşı hərəkətə keçdi. İlk öncə Tiflisi aldı, daha sonra isə Kirmana getdi. Gürcülərlə mübarizədə Lorinin fəthi ilə erməni, alan, sabir, laz və qıpçaqlarla yaradılan ordunu məğlubiyyətə uğratdı.
Cəlaləddin bu müvəffəqiyyətləri İslam dünyasında ona qarşı böyük ümid və hörmət hissi yaratdı. Belə ki, "Cəlaləddin atasının ölümündən sonra işğalçılara qarşı elə igidliklə mübarizə apardı ki, İranlılar və Türkistan dövləti qarşılarındakının, yurdlarında ki əfsanələrdə bilinən Rüstəm olduğuna inandılar".
Qeydlər
- Nuh Tufanı olaraq da bilinir.
- Qan tufanı kimi də bilinir.
İstinadlar
- Ziya Bünyadov.s.105–106.
- Mükremin Halil Yınaç.s.4
- Aydın Taneri.s.248.
- Hasan Geyikoğlu.s.396.
- Buket Yaşa Şahin.s.24.
- Yorulmaz.s.163.
- Aydın Taneri.s.249.
- Nəsəvi.s.55.
- Carl Brockelman.s.255–270.
- Hasan Geyikoğlu.s.917.
- Kafesoğlu.s.270.
- Stiven Runciman.s.211.
- Cüveyni.s.116.
- İbn-əl-Əsir.s.412.
- Nəsəvi.s.46–75.
- Cüveyni.s.128.
- Jorqa.s.101.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Celaleddin Menguberdi 1199 Xarezm 15 avqust 1231 Kicik Asiya d Xarezmsahlar dovletinin sonuncu hokmdari Elaeddin Mehemmedin oglu Celaleddin MenguberdiDogum tarixi 1199Dogum yeri XarezmVefat tarixi 15 avqust 1231Vefat yeri Kicik Asiya d TurkiyeAtasi Elaeddin Mehemmed XarezmsahFealiyyeti suveren d Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiCelaleddin Xarezmsahin adi menbelerde Manqburnu bezen de Mengu Berti seklinde kecir Manqburnu qedim turkcede boyuk burunlu demekdir Mengu Berti ise ebedi qurd menasina gelir Bu iki ad arasinda menbelerde yer alan ferqin Celaleddinin adinin tam oxunmamasindan ireli gelmekdedir Hemcinin manq turklerde boy adi menasini da vermekdedir Xarezmsahlarin sonuncu hokmdari olan Celaleddin Xarezmsah Elaeddin Mehemmedin boyuk ovladidir Anasi hind cariyesi Aycicek xatundur Xarezmsah Menguberdi atasinin zamaninda Qezne Herat Qarcistan ve Sicistana melik olaraq gonderilmis ancaq sultan Mehemmed daha sonra onu oz yanina almis ve onun yerine Kerber Meliki uygun gormusdur Olumunden bir muddet evvel Mehemmed Terken xatunun sozleri ile anasi qanqli qadin olan Azlaq sahi veliehd teyin etdirmis ve ona Xarezm Xorasan Mazandaran kimi muhum eyaletleri vermisdi Azlaq sahdan daha qabiliyyetli olan ve dovlet idareetmesini anlayan Celaleddinle onun qardasi Rukneddin Gursancdinin yox qanqli qadinin ovladi Azlaqin veliehd teyin edilmesi Terke xatunun dovletde olan iqtidarinin gostericisidir Monqollarin Xarezmsahlar dovletine olan yurusleri erefesinde Elaeddin Xarezmsah Xezer denizinde Abaskun adasina siginmisdi Bu vaxt Terke xatunu da Monqollar esir alinca Celaleddinin veliehdliyinde qarsindaki engel ortadan qalxdi Atasi Elaeddin burada heyat yoldasi ovladlari Agsah ve Azlaqin yaninda Celaleddini sultan elan ederek oz qilinci ile tacini ona verdi Bir muddet sonra Elaeddin Mehemmed Xarezmsah vefat etdi HakimiyyetiCingiz xanla mubarize Celaleddin Menguberdi Cingiz xan ve onun ordusu ile mubarizede Indus muharibesi 1221 ci il Atasinin vefatindan sonra Celaleddin qardaslari ile birlikde sehere donerek xalqa oz sultanligini elan etdi Bir muddet sonra iki sahzade emirlerle razilasaraq Celaleddini oldurmeyi planlasdirdilar Ancaq Celaleddin sadiq emirlerden Inanc Hunun veziyyeti ona bildirmesi ile Xorasanin dagliq erazisine uz tutdu Monqol yuruslerinden Xarezmi terk eden diger sahzadeler ise monqollarla doyusde oldurulduler Celaleddin daha sonra Pervan yaxinliginda Monqollari meglubiyyete ugradaraq Nisapur Zuzan ve Bustdan Qezneye catdi O Qeznede xalq terefinden boyuk bir sevincle qarsilasdi Bezi tarixciler bu muharibede kimin qalib geldiyini tam olaraq bildirirler Ebdurrehman Seref Celaleddinin bu doyusde silah ve esgerlerinin coxunu itirdiyini dovletin ates icinde oldugunu yazir Seref bu doyusde Celaleddinin ordusunu Boyuk su tufani Cingiz xanin ordusunu ise Ates tufani adlandiraraq doyusun vahimetini bildirir Celaleddinin doyus sonunda ordusu ile arasindaki qenimeti bolusdurmek zamani yaranan qarisiqliqdan istifade eden Monqollar yeniden hucuma kecdi Bunu goren Menguberdi Sindi kecerek Hindistana sigindi Sindin sahilinde Monqol esgerlerinin yetismesinden sonra Monqollarla mubarize apardi Gergin kecen mubarizenin sonunda Celaleddin mecburiyyet qarsisinda anasini ile heyat yoldasinin Monqollara esir dusmemesi ucun esgerlerine onlari caya atmagi emr etdi ve onlarin cayda bogulmalarini qemli bir sekilde izledi Daha sonra minik ati ile cayin sahiline kecmek istedi Cayin sert axintisina baxmayaraq Celaleddin cayi kecdi Bunu goren Cingiz xan onun haqqinda demisdir Bele bir atanin bele bir oglu olmalidir Su ve ates kimi iki bela girdabindan ozunu xilas ederek sahile catdi Irana ve Qafqaza yurusu Monqol hucumlarindan qacan Celaleddin 1225 ci ilde Azerbaycana yurus teskil edir O evvelce Maragani tutur daha sonra ise Tebrize hucum edir Bu zaman Tebrizde olan Atabek Ozbek qacaraq Elince qalasinda gizlenir ve bir nece gun sonra orda oldu Belelikle Eldenizler dovleti suqut edir Sirvansahlar ise Celaleddinin hakimiyyetini qebul edirler Celaleddinin qosunlari Arazi kecerek sira ile Gence Berde ve Semkiri isgal etdi Ele kecirilen butun seherler talanir ve ehalinin uzerine agir vergiler qoyulurdu Bu cur seraitde yasamaqdan yorulan yerli ehali Celaleddine qarsi usyan edirdiler Bunlardan en guclusu 1230 cu ilde Benderin rehberlik etdiyi Gence qiyami idi Usyan amansizliqla yatirildi Ancaq Xarezmsahin hakmiyyetini sarsilda bildi Xarici mubarize Celaleddin Hindistana geldikden sonra Dehli hokmdarindan qala bileceyi erazi istedi Burada Usakun hakimi Qabacin qizi ile siyasi olaraq evlendi Ancaq bir muddet sonra Dehli hokmdari Usakun suvari ile Fars Iraqina getmek mecburiyyetinde qaldi Bu sirada Fars Iraqinda Azerbaycanda ve Arranda qardasi Qiyaseddin Pirsah hokmdar idi Farslardan ise Salqurlular hakimiyyetde idi Celaleddin burada ise Salqurlardan Zengi adli biri ile siyasi olaraq evlendi ve Gurcustana qarsi herekete kecdi Ilk once Tiflisi aldi daha sonra ise Kirmana getdi Gurculerle mubarizede Lorinin fethi ile ermeni alan sabir laz ve qipcaqlarla yaradilan ordunu meglubiyyete ugratdi Celaleddin bu muveffeqiyyetleri Islam dunyasinda ona qarsi boyuk umid ve hormet hissi yaratdi Bele ki Celaleddin atasinin olumunden sonra isgalcilara qarsi ele igidlikle mubarize apardi ki Iranlilar ve Turkistan dovleti qarsilarindakinin yurdlarinda ki efsanelerde bilinen Rustem olduguna inandilar QeydlerNuh Tufani olaraq da bilinir Qan tufani kimi de bilinir IstinadlarZiya Bunyadov s 105 106 Mukremin Halil Yinac s 4 Aydin Taneri s 248 Hasan Geyikoglu s 396 Buket Yasa Sahin s 24 Yorulmaz s 163 Aydin Taneri s 249 Nesevi s 55 Carl Brockelman s 255 270 Hasan Geyikoglu s 917 Kafesoglu s 270 Stiven Runciman s 211 Cuveyni s 116 Ibn el Esir s 412 Nesevi s 46 75 Cuveyni s 128 Jorqa s 101 Hemcinin bax