Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Heyva (lat. Cydonia) — bitkilər aləminin gülçiçəklilər dəstəsinin gülçiçəyikimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.
| Heyva | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Triba: Yarımtriba: Cins: Heyva | ||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||
| ||||||||
Təsviri
Kiçik ağac və ya koldur, hündürlüyü 1,5-5 m-dir. Yarpaqları yumurtavari-oval və ya oval, tam kənarlı, üst tərəfdən tünd yaşıl, (2) 4-5 (14) sm uzunluğunda, (2) 3-5 (11) sm enində, qısa saplaqlıdır. Kasayarpaqları oval, sıx tükcüklüdür. Çiçəkləri iri, tək, diametri 5 sm-ə qədərdir. Ləçəkləri çəhrayı, və ya demək olar ki, ağ rəngli, tərsyumurtavari, uzunluğu 2-3 sm-dir. Yetişməmiş meyvələri sıx keçə tükcüklü, yetişmiş meyvələr çılpaq, sarı rəngli, ətirli, armudvari və ya yumurtavari-şarvaridir.
Tarixi
Meyvə onu "supurgillu" adlandıran akkadlılara məlum idi. Heyva almanın yetişmədiyi Mesopotamiya düzənliyində çiçəkləyir, Aralıq dənizi ətrafında qədim dövrlərdən becərilirdi. Bu dövrdə meyvə "" olaraq tanınırdı.
Yayılması
Heyvanın müxtəlif iqlimlərdə inkişaf etməsi və Şotlandiyaya qədərki şimal enliklərində də uğurla yetişdirilə bilməsinə baxmayaraq, bitkinin əsl vətəni Xəzər dənizinin cənubundakı Hirkan meşələridir. Heyva həmçinin Böyük Qafqazın qərbi və şərqi, Samur-Dəvəçi və Xəzər sahili ovalığının rayonlarında arandan orta dağ qurşağına kimi yayılmışdır. Meşədə, kollu cəngəlliklərin arasında, meşə kənarlarında bitir. Tək-tək və ya qrup şəklində rast gəlinir.
O, çox qədimdən şərq ölkələrində becərilən və istifadə olunan qiymətli bitkilərdən biridir. Heyvanın elmi adı "Sidoniya"dır. Bu Yunan sözüdür – deməli heyvaya bu adı verən yunanlar olmuşdur. Ədəbiyyatdan məlumdur ki, hələ b.e.ə VII əsrdə yunanlar heyvanı "Krit" adasında becərmişlər. Heyvanın meyvələrinin dadı və gözəlliyi xoşlarına gəldiyi üçün yunanlılar ona şəhərləri "Sidoniyanın" adını vermişlər.
Tarixi məlumata görə, qədim yunanlarda belə bir adət varmış ki, qızlarının xeyir işində, daha doğrusu qızlarını köçürən məqamda onlara heyva yedirdərmişlər ki, "Afrodit" kimi sevgidə xoşbəxt olsunlar.
Heyva məlum olduğu kimi, 1,5-5 m-ə qədər hündürlüyü olan ağacdır. Onun yumurtavarı, yaxud girdə şəkildə yarpaqları və solğun-çəhrayı çiçəkləri var. Yarpaqlarının alt hissəsi yumşaq tüklərlə örtülüdür. Xoşagələn ətirli və dadlı, yetişəndə sarı rəngə boyanan meyvələri olur.
Bitki aprel-may aylarında çiçəkləyir, meyvələri sentyabr-oktyabrda yetişir. Heyva çox faydalı bitki kimi respublikamızın əksər rayonlarında çox qədimdən becərilir.
Heyva meyvələrində bir çox faydalı və müalicə əhəmiyyətli maddələr vardır: onlardan 4-5 %-ə qədər şəkər, 2 %-ə qədər üzvi turşular (alma, limon turşuları), karotin və C vitaminləri, peyvənd maddələri, efir yağı, dəmir duzları və s. göstərmək olar.
Heyva toxumlarında isə 14-18 % selikli maddələr, 16-20 % piyli yağ, 1-2 % qatran və çoxlu miqdarda zülal vardır. Xalq təbabətində heyvanın yarpaqlarını qurudub, çay kimi dəmləyərək, ürək ağrısında sakitləşdirici dərman kimi içirlər. Meyvəsinin mürəbbəsi ürək zəifliyində qüvvətverici kimi və həzm prosesini yaxşılaşdırıcı kimi çox xeyirlidir.
Hasilat
2020-ci ildə heyvanın dünyadakı hasilatı 696 861 ton təşkil etmiş və bunun 43%-i Türkiyə və Çinin payına düşmüşdür.
| Heyva hasilatı – 2020 | |
|---|---|
| Ölkə | Ton |
 Türkiyə | 189 251 |
 ÇXR | 111 982 |
 Özbəkistan | 96 242 |
 İran | 87 799 |
 Mərakeş | 57 700 |
 Azərbaycan | 39 365 |
| Dünya | 696 861 |
| Mənbə: UN FAOSTAT | |
İstinadlar
- Validə M. Əlizadə, Naibə P. Mehdiyeva,Vüqar N. Kərimov, Aidə Q. İbrahimova BÖYÜK QAFQAZIN BİTKİLƏRİ (Azərbaycan) Bakı 2019
- Lauffenburger. "supurgillu". The Hittite Grammar Homepage, Akkadian Dictionary. 2007-09-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-12-23.
- Lyle, Katie Letcher. The Complete Guide to Edible Wild Plants, Mushrooms, Fruits, and Nuts: How to Find, Identify, and Cook Them (2nd). Guilford, Conn.: . 2010 [first published 2004]. 110. ISBN . OCLC 560560606.
- Zohary, Daniel; Hopf, Maria; Weiss, Ehud. Domestication of Plants in the Old World: The Origin and Spread of Domesticated Plants in Southwest Asia, Europe, and the Mediterranean Basin. OUP Oxford. 2012. səh. 144. ISBN .
- Brickell, Christopher. A-Z encyclopedia of garden plants. London: Dorling Kindersley. 2008. səh. 1136. ISBN .
- Флора Азербайджана. Баку: Изд. АН Азерб.ССР, 1950-1961, Т. I-VIII.
- "Quince production in 2017; Crops/World regions/Production total from picklists" (ingilis). UN . 2018. 11 May 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 19 may 2019.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Heyva lat Cydonia bitkiler aleminin gulcicekliler destesinin gulciceyikimiler fesilesine aid bitki cinsi HeyvaElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad Klad Klad Klad RosidsKlad Deste GulciceklilerFesile GulciceyikimilerYarimfesile GavalikimilerTriba Yarimtriba Cins HeyvaBeynelxalq elmi adiCydonia Mill 1754Sekil axtarisiITIS 25158NCBI 36609TesviriKicik agac ve ya koldur hundurluyu 1 5 5 m dir Yarpaqlari yumurtavari oval ve ya oval tam kenarli ust terefden tund yasil 2 4 5 14 sm uzunlugunda 2 3 5 11 sm eninde qisa saplaqlidir Kasayarpaqlari oval six tukcukludur Cicekleri iri tek diametri 5 sm e qederdir Lecekleri cehrayi ve ya demek olar ki ag rengli tersyumurtavari uzunlugu 2 3 sm dir Yetismemis meyveleri six kece tukcuklu yetismis meyveler cilpaq sari rengli etirli armudvari ve ya yumurtavari sarvaridir TarixiMeyve onu supurgillu adlandiran akkadlilara melum idi Heyva almanin yetismediyi Mesopotamiya duzenliyinde cicekleyir Araliq denizi etrafinda qedim dovrlerden becerilirdi Bu dovrde meyve olaraq taninirdi YayilmasiHeyvanin muxtelif iqlimlerde inkisaf etmesi ve Sotlandiyaya qederki simal enliklerinde de ugurla yetisdirile bilmesine baxmayaraq bitkinin esl veteni Xezer denizinin cenubundaki Hirkan meseleridir Heyva hemcinin Boyuk Qafqazin qerbi ve serqi Samur Deveci ve Xezer sahili ovaliginin rayonlarinda arandan orta dag qursagina kimi yayilmisdir Mesede kollu cengelliklerin arasinda mese kenarlarinda bitir Tek tek ve ya qrup seklinde rast gelinir O cox qedimden serq olkelerinde becerilen ve istifade olunan qiymetli bitkilerden biridir Heyvanin elmi adi Sidoniya dir Bu Yunan sozudur demeli heyvaya bu adi veren yunanlar olmusdur Edebiyyatdan melumdur ki hele b e e VII esrde yunanlar heyvani Krit adasinda becermisler Heyvanin meyvelerinin dadi ve gozelliyi xoslarina geldiyi ucun yunanlilar ona seherleri Sidoniyanin adini vermisler Tarixi melumata gore qedim yunanlarda bele bir adet varmis ki qizlarinin xeyir isinde daha dogrusu qizlarini kocuren meqamda onlara heyva yedirdermisler ki Afrodit kimi sevgide xosbext olsunlar Heyva melum oldugu kimi 1 5 5 m e qeder hundurluyu olan agacdir Onun yumurtavari yaxud girde sekilde yarpaqlari ve solgun cehrayi cicekleri var Yarpaqlarinin alt hissesi yumsaq tuklerle ortuludur Xosagelen etirli ve dadli yetisende sari renge boyanan meyveleri olur Bitki aprel may aylarinda cicekleyir meyveleri sentyabr oktyabrda yetisir Heyva cox faydali bitki kimi respublikamizin ekser rayonlarinda cox qedimden becerilir Heyva meyvelerinde bir cox faydali ve mualice ehemiyyetli maddeler vardir onlardan 4 5 e qeder seker 2 e qeder uzvi tursular alma limon tursulari karotin ve C vitaminleri peyvend maddeleri efir yagi demir duzlari ve s gostermek olar Heyva toxumlarinda ise 14 18 selikli maddeler 16 20 piyli yag 1 2 qatran ve coxlu miqdarda zulal vardir Xalq tebabetinde heyvanin yarpaqlarini qurudub cay kimi demleyerek urek agrisinda sakitlesdirici derman kimi icirler Meyvesinin murebbesi urek zeifliyinde quvvetverici kimi ve hezm prosesini yaxsilasdirici kimi cox xeyirlidir Hasilat2020 ci ilde heyvanin dunyadaki hasilati 696 861 ton teskil etmis ve bunun 43 i Turkiye ve Cinin payina dusmusdur Heyva hasilati 2020Olke TonTurkiye 189 251CXR 111 982Ozbekistan 96 242Iran 87 799Merakes 57 700Azerbaycan 39 365Dunya 696 861Menbe UN FAOSTATIstinadlarValide M Elizade Naibe P Mehdiyeva Vuqar N Kerimov Aide Q Ibrahimova BOYUK QAFQAZIN BITKILERI Azerbaycan Baki 2019 Lauffenburger supurgillu The Hittite Grammar Homepage Akkadian Dictionary 2007 09 27 tarixinde Istifade tarixi 2022 12 23 Lyle Katie Letcher The Complete Guide to Edible Wild Plants Mushrooms Fruits and Nuts How to Find Identify and Cook Them 2nd Guilford Conn 2010 first published 2004 110 ISBN 978 1 59921 887 8 OCLC 560560606 Zohary Daniel Hopf Maria Weiss Ehud Domestication of Plants in the Old World The Origin and Spread of Domesticated Plants in Southwest Asia Europe and the Mediterranean Basin OUP Oxford 2012 seh 144 ISBN 978 0 19 954906 1 Brickell Christopher A Z encyclopedia of garden plants London Dorling Kindersley 2008 seh 1136 ISBN 978 1405332965 Flora Azerbajdzhana Baku Izd AN Azerb SSR 1950 1961 T I VIII Quince production in 2017 Crops World regions Production total from picklists ingilis UN 2018 11 May 2017 tarixinde Istifade tarixi 19 may 2019 Hemcinin bax