Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Cümlə üzvləri – bir-biri ilə məna və qrammatik cəhətdən bağlı olan, müstəqil sintaktik vəzifə daşıyan sözlər və birləşmələr.
Mahiyyəti
Sadə cümlənin əsasını bir-biri ilə məna və qrammatik cəhətdən bağlı olan, müstəqil sintaktik vəzifə daşıyan sözlər və birləşmələr təşkil edir. Bu cür söz və birləşmələr sintaktik səviyyədə cümlə üzvü adlandırılır. Azərbaycan dilindəki əksər cümlələr tərkib hissələrinə ayrılır, yəni üzvlənir. Cümlə üzvlərini öyrənmək üçün: onların sintaktik vəzifəsini; ifadə vasitələrini; aralarındakı sintaktik əlaqə üsullarını; quruluşunu; sintaktik suallarını; daxili növlərini müəyyənləşdirmək vacibdir.
İfadə vasitələri
Cümlə üzvləri əsas nitq hissələri və söz birləşmələri ilə ifadə olunur. Nitq hissələri cümlə üzvü vəzifəsində iki cür çıxış edir: öz əsas funksiyasında; əlavə funksiyalarda. Nitq hissələrinin əsas funksiyası o deməkdir ki, əsas nitq hissələrinin hər biri sanki təbiət etibarilə bu və ya digər bir cümlə üzvünə təhkim olunmuşdur və əksərən həmin vəzifədə çıxış edir. Məsələn, mübtəda üçün adlıq halda, tamamlıq üçün yönlük, təsirlik, yerlik və çıxışlıq hallarında isim və əvəzliklər səciyyəvi ifadə vasitəsidir.
Xitab və ara sözlərin sintaktik vəzifəsi olsa da, cümlə üzvü ola bilmir. Cümlədə işlənən bütün sözləri cümlə üzvü hesab etmək olmaz. Cümlədəki sözləri dörd qrupa ayırmaq olar:
- Cümlə üzvü olanlar
- Cümlədəki söz birləşmələrinə daxil olan sözlər
- Qrammatik cəhətdən cümlə üzvləri ilə əlaqədar olmayan sözlər
- Köməkçi nitq hissələri
Var, yox, gərək, lazım, mümkün, bəs tipli predikativ sözlər suala cavab vermədən cümlənin ismi xəbəri, sual əvəzlikləri isə suala cavab vermədən cümlənin istənilən üzvü olar. Cümlə üzvü adətən bir sintaktik suala cavab verir. Morfoloji sualla sintaktik sualı eyniləşdirmək olmaz. Nitq hissələri əsas sintaktik vəzifələrində işləndikdə onların morfoloji və sintaktik sualları uyğun gəlir. Söz birləşmələrinin komponentləri də ayrılıqda morfoloji suala, birlikdə bir sintaktik suala cavab verir.
Cümlə üzvlərinə həmişə sual vermək mümkün deyil. vasitələrindən asılı olaraq, bəzi üzvlərə sual vermək olmur. Var, yox, bəs, istər, mümkün, gərək sözləri müstəqil xəbər vəzifəsində işləndikdə sintaktik suala cavab vermir. Cümlə üzvləri sual əvəzlikləri ilə ifadə olunduqda da suala ehtiyac olmur.
Quruluşca növləri
Cümlə üzvləri quruluşca sadə və mürəkkəb olur. Nitq hissələri ilə (sadə, düzəltmə və mürəkkəb sözlərlə) və frazeoloji vahidlərlə ifadə olunan üzvlər sadə, ismi və feili birləşmələrlə ifadə olunan üzvlər mürəkkəb olur. Sözün quruluşu ilə cümlə üzvünün quruluşunu eyniləşdirmək olmaz.
Müasir dilçilikdə növləri
Hazırkı dövr dilçiliyimizdə beş üzv sabitləşmişdir. Bunlardan mübtəda və xəbər baş (təşkiledici), tamamlıq, təyin və zərflik ikinci dərəcəli (təyinedici, tamamlayıcı) üzvlərdir. Baş üzvlərdən mübtəda ən müstəqil (heç bir üzvdən asılı olmayan) üzv hesab olunur. Beş cümlə üzvü vardır: mübtəda, xəbər, tamamlıq, zərflik, təyin. Cümlə üzvləri cümlənin təşkilindəki roluna görə iki yerə bölünür:
1.Baş üzvlər: mübtəda, xəbər
2.İkinci dərəcəli üzvlər: tamamlıq, təyin, zərflik
Baş üzvlər cümlənin struktur əsasını təşkil edir. Mübtəda-xəbər əlaqəsi nəticəsində cümlədə predikativlik və fikir bitkinliyi yaranır. İkinci dərəcəli üzvlərin sintaktik-semantik funksiyası da yalnız baş üzvlərə əsasən müəyyənləşir. Lakin onu da nəzərə almaq lazımdır ki, baş üzvlər cümlədə mərkəzi mövqe tutsa da, heç də həmişə informasiyanın əsas daşıyıcıları olmur. Semantik yük daşımaq baxımından baş və ikinci dərəcəli üzvlər arasında ciddi sərhəd qoymaq qeyri-mümkündür. Hətta bəzən əsas semantik yük baş üzvlərin deyil, ikinci dərəcəli üzvlərin üzərinə düşür. Buna baxmayaraq, baş üzvlər cümlənin bel sütununu, nüvəsini təşkil edir. "Məlum olan" və "yeni" adətən baş üzvlər vasitəsilə verilir. Çox zaman məntiqi subyekt mübtəda, məntiqi predikat isə xəbər şəklində öz ifadəsini tapır. İş görən – subyekt bəzən ikinci dərəcəli üzvlərlə ifadə olunur.
Mübtəda ona görə dominant sayılır ki, cümlədə xəbər zonası vasitəsilə söylənən fikir, iş, hadisə və əlamətin daşıyıcısı olur. Hətta mübtəda cümlədə işlənmədikdə, buraxıldıqda da nəzərdə tutulur və söylənilən əlamət onun səciyyəsinə xidmət edir. Təktərkibli cümlələrdə isə fikir predmeti ismin başqa hallarında ola bilir, başqa sintaktik vəzifə daşıyır, başqa cür təsəvvür olunur.
İkinci dərəcəli üzvlər baş üzləri müxtəlif cəhətdən izah edir, aydınlaşdırır, tamamlayır, cümləni genişləndirir. Əlamətin daşıyıcısının hərəkəti və bu hərəkətin obyekti, yeri, zamanı, tərzi, səbəbi, məqsədi, dərəcəsi və s. haqqında zəruri məlumat ikinci dərəcəli üzlərin iştirakı ilə ifadə olunur. Bəzən baş üzvlərdən — predikativ mərkəzdən yalnız biri sözlə ifadə olunur (təktərkibli cümlələr), belə hallarda fikir predmetinin izahında ikinci dərəcəli üzvlərin rolu böyükdür.
Bütün cümlə üzvlərindən ibarət 3 cümlə
Ədəbi normalara uyğun olaraq, sadə müxtəsər cümlələrdə əvvəl mübtəda, sonra xəbər, geniş cümlələrdə isə əvvəl mübtəda zonası (təyin və mübtəda), sonra xəbər zonası (tamamlıq, zərflik və xəbər) işlənir. Xüsusiləşmiş tərkiblərlə ifadə olunan üzvlər, yer və zaman zərflikləri əksərən cümlənin əvvəlinə meyl edir. Bəzən mübtəda xə xəbər yerini dəyişdiyi kimi, tamamlıq və zərflik də yerini dəyişib xəbərdən sonra işlənə bilir. Təyin aid olduğu üzvdən əvvəl işlənir.
Əlaqələnməsi
Hər hansı söz cümlə üzvü olmaq üçün, ilk növbədə, müstəqil leksik mənaya malik olmalı və cümlədəki başqa üzvlərlə sintaktik əlaqəyə girməlidir. Sözün, söz birləşməsinin cümlə üzvü olması üçün onun cümlənin digər üzvləri ilə əlaqələnməsi vacibdir. Cümlə üzvləri bir- birləri ilə qrammatik(sintaktik) əlaqədə olur. Həmcins üzvlər tabesizlik əlaqəsi ilə, mübtəda və xəbər uzlaşma əlaqəsi ilə, təyin təyin olunanla yanaşma əlaqəsi ilə, tamamlıq xəbərlə idarə əlaqəsi ilə, zərflik xəbərlə idarə və ya yanaşma əlaqəsi ilə əlaqələnir.
İstinadlar
- Ə. Abdullayev, Y. Seyidov, A.Həsənov, "Müasir Azərbaycan dili IV hissə (sintaksis)"
- Qəzənfər Kazımov, "Müasir azərbaycan dili (sintaksis)"
- DİM, "Azərbaycan dili"(2019)
- Buludxan Xəlilov, "Müasir Azərbaycan dili (sintaksis)"Bakı-2017, səh. 94–95
Xarici keçidlər
- Cümlə üzvləri
- Cümlə üzvləri, cümlənin baş üzvləri. Mübtəda
- MÜASİR AZƏRBAYCAN DİLİ 2019-11-26 at the Wayback Machine
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Cumle uzvleri bir biri ile mena ve qrammatik cehetden bagli olan musteqil sintaktik vezife dasiyan sozler ve birlesmeler MahiyyetiSade cumlenin esasini bir biri ile mena ve qrammatik cehetden bagli olan musteqil sintaktik vezife dasiyan sozler ve birlesmeler teskil edir Bu cur soz ve birlesmeler sintaktik seviyyede cumle uzvu adlandirilir Azerbaycan dilindeki ekser cumleler terkib hisselerine ayrilir yeni uzvlenir Cumle uzvlerini oyrenmek ucun onlarin sintaktik vezifesini ifade vasitelerini aralarindaki sintaktik elaqe usullarini qurulusunu sintaktik suallarini daxili novlerini mueyyenlesdirmek vacibdir Ifade vasiteleriCumle uzvleri esas nitq hisseleri ve soz birlesmeleri ile ifade olunur Nitq hisseleri cumle uzvu vezifesinde iki cur cixis edir oz esas funksiyasinda elave funksiyalarda Nitq hisselerinin esas funksiyasi o demekdir ki esas nitq hisselerinin her biri sanki tebiet etibarile bu ve ya diger bir cumle uzvune tehkim olunmusdur ve ekseren hemin vezifede cixis edir Meselen mubteda ucun adliq halda tamamliq ucun yonluk tesirlik yerlik ve cixisliq hallarinda isim ve evezlikler seciyyevi ifade vasitesidir Xitab ve ara sozlerin sintaktik vezifesi olsa da cumle uzvu ola bilmir Cumlede islenen butun sozleri cumle uzvu hesab etmek olmaz Cumledeki sozleri dord qrupa ayirmaq olar Cumle uzvu olanlar Cumledeki soz birlesmelerine daxil olan sozler Qrammatik cehetden cumle uzvleri ile elaqedar olmayan sozler Komekci nitq hisseleri Var yox gerek lazim mumkun bes tipli predikativ sozler suala cavab vermeden cumlenin ismi xeberi sual evezlikleri ise suala cavab vermeden cumlenin istenilen uzvu olar Cumle uzvu adeten bir sintaktik suala cavab verir Morfoloji sualla sintaktik suali eynilesdirmek olmaz Nitq hisseleri esas sintaktik vezifelerinde islendikde onlarin morfoloji ve sintaktik suallari uygun gelir Soz birlesmelerinin komponentleri de ayriliqda morfoloji suala birlikde bir sintaktik suala cavab verir Cumle uzvlerine hemise sual vermek mumkun deyil vasitelerinden asili olaraq bezi uzvlere sual vermek olmur Var yox bes ister mumkun gerek sozleri musteqil xeber vezifesinde islendikde sintaktik suala cavab vermir Cumle uzvleri sual evezlikleri ile ifade olunduqda da suala ehtiyac olmur Qurulusca novleriCumle uzvleri qurulusca sade ve murekkeb olur Nitq hisseleri ile sade duzeltme ve murekkeb sozlerle ve frazeoloji vahidlerle ifade olunan uzvler sade ismi ve feili birlesmelerle ifade olunan uzvler murekkeb olur Sozun qurulusu ile cumle uzvunun qurulusunu eynilesdirmek olmaz Muasir dilcilikde novleriHazirki dovr dilciliyimizde bes uzv sabitlesmisdir Bunlardan mubteda ve xeber bas teskiledici tamamliq teyin ve zerflik ikinci dereceli teyinedici tamamlayici uzvlerdir Bas uzvlerden mubteda en musteqil hec bir uzvden asili olmayan uzv hesab olunur Bes cumle uzvu vardir mubteda xeber tamamliq zerflik teyin Cumle uzvleri cumlenin teskilindeki roluna gore iki yere bolunur 1 Bas uzvler mubteda xeber 2 Ikinci dereceli uzvler tamamliq teyin zerflik Bas uzvler cumlenin struktur esasini teskil edir Mubteda xeber elaqesi neticesinde cumlede predikativlik ve fikir bitkinliyi yaranir Ikinci dereceli uzvlerin sintaktik semantik funksiyasi da yalniz bas uzvlere esasen mueyyenlesir Lakin onu da nezere almaq lazimdir ki bas uzvler cumlede merkezi movqe tutsa da hec de hemise informasiyanin esas dasiyicilari olmur Semantik yuk dasimaq baximindan bas ve ikinci dereceli uzvler arasinda ciddi serhed qoymaq qeyri mumkundur Hetta bezen esas semantik yuk bas uzvlerin deyil ikinci dereceli uzvlerin uzerine dusur Buna baxmayaraq bas uzvler cumlenin bel sutununu nuvesini teskil edir Melum olan ve yeni adeten bas uzvler vasitesile verilir Cox zaman mentiqi subyekt mubteda mentiqi predikat ise xeber seklinde oz ifadesini tapir Is goren subyekt bezen ikinci dereceli uzvlerle ifade olunur Mubteda ona gore dominant sayilir ki cumlede xeber zonasi vasitesile soylenen fikir is hadise ve elametin dasiyicisi olur Hetta mubteda cumlede islenmedikde buraxildiqda da nezerde tutulur ve soylenilen elamet onun seciyyesine xidmet edir Tekterkibli cumlelerde ise fikir predmeti ismin basqa hallarinda ola bilir basqa sintaktik vezife dasiyir basqa cur tesevvur olunur Ikinci dereceli uzvler bas uzleri muxtelif cehetden izah edir aydinlasdirir tamamlayir cumleni genislendirir Elametin dasiyicisinin hereketi ve bu hereketin obyekti yeri zamani terzi sebebi meqsedi derecesi ve s haqqinda zeruri melumat ikinci dereceli uzlerin istiraki ile ifade olunur Bezen bas uzvlerden predikativ merkezden yalniz biri sozle ifade olunur tekterkibli cumleler bele hallarda fikir predmetinin izahinda ikinci dereceli uzvlerin rolu boyukdur Butun cumle uzvlerinden ibaret 3 cumleEdebi normalara uygun olaraq sade muxteser cumlelerde evvel mubteda sonra xeber genis cumlelerde ise evvel mubteda zonasi teyin ve mubteda sonra xeber zonasi tamamliq zerflik ve xeber islenir Xususilesmis terkiblerle ifade olunan uzvler yer ve zaman zerflikleri ekseren cumlenin evveline meyl edir Bezen mubteda xe xeber yerini deyisdiyi kimi tamamliq ve zerflik de yerini deyisib xeberden sonra islene bilir Teyin aid oldugu uzvden evvel islenir ElaqelenmesiHer hansi soz cumle uzvu olmaq ucun ilk novbede musteqil leksik menaya malik olmali ve cumledeki basqa uzvlerle sintaktik elaqeye girmelidir Sozun soz birlesmesinin cumle uzvu olmasi ucun onun cumlenin diger uzvleri ile elaqelenmesi vacibdir Cumle uzvleri bir birleri ile qrammatik sintaktik elaqede olur Hemcins uzvler tabesizlik elaqesi ile mubteda ve xeber uzlasma elaqesi ile teyin teyin olunanla yanasma elaqesi ile tamamliq xeberle idare elaqesi ile zerflik xeberle idare ve ya yanasma elaqesi ile elaqelenir IstinadlarE Abdullayev Y Seyidov A Hesenov Muasir Azerbaycan dili IV hisse sintaksis Qezenfer Kazimov Muasir azerbaycan dili sintaksis DIM Azerbaycan dili 2019 Buludxan Xelilov Muasir Azerbaycan dili sintaksis Baki 2017 seh 94 95Xarici kecidlerCumle uzvleri Cumle uzvleri cumlenin bas uzvleri Mubteda MUASIR AZERBAYCAN DILI 2019 11 26 at the Wayback MachineHemcinin baxSintaksis Cumle Mubteda Xeber Soz birlesmesi Teyin Tamamliq Zerf