Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bökey ordası — Rusiyanın tərkibində vassal qazax xanlığı.
Tarixi
XIX əsrin birinci yarısinda xan üsul-idarəsinin mövcud olduğu Xivə, Buxara və Kokandda siyasi cəhətdən qeyri-sabitlik mövcud idi, Buxara xanlığı ilə Kokand, Xivə ilə Buxara, Mərkəzi Asiya dövlətləri ilə İran arasında arası kəsilməyən müharibələr gedirdi. Xanlıqlar arasmda vaxtaşırı ərazi ugrunda gedən müharibələr, daxili ziddiyyətlər, ayrı-ayri bölgələrdə xalq üsyanları, bəzi qonşu dövlətlərlə münaqişələr xanliqları zəif salırdı [l,s.54], Eyni zamanda mövcud vəziyyət bəzi dövlətlərin Mərkəzi Asiya va Qazaxıstana marağını artırır, həm də bölgədə həmin dövlətlərin mənafeyi toqquşurdu [2,s.49],
Qazaxıstanın ərazisinin bir hissəsi - Kiçik jüz hələ 1731-ci ildə, isə 1740-ci ildə Rusiyanın təbəəliyini qəbul etmişdi. XVIII əsrin ortalarmda Rusiya imperiyasinin sərhədi Ural, Uy (Tobolun qolu) va İrtış «jaylan boyu keçirdi. Qazaxıstanın sərhədyanı rayonlarından uzaq olan ərazilərdə Rusiyanın təsiri hələ hiss olunmurdu. Cənubda isə qazaxlar Xivə və türkmənlərlə həmsərhəd idi. Qazax mülklərinin sərhədləri cənub-şərqdə Sırdəryanın cənubu, cənubda isə Zailiysk Alatausuna qədər uzanırdı.
Çinin hakimiyyəti Böyuk jüzün Şarq rayonlarında hələ qalırdı. Onun qərb rayonları faktiki olaraq müstəqil idi.
XVIII əsrin sonunda bu vəziyyət tamamilə dəyişdi. Qazax jüzlərinin xarici vəziyyətinin mürəkkəbliyi, həmçinin daxili çətinlik qonşularn onların torpaqlarını zəbt etməsini asanlaşdırdı. Ona görə də çar hökumətinə və feodal agalığınaa qarşı xalq kütlələrinin azadlıq hərəkati başlandı. XVIII əsrin 70-90-ci illərində qazax-rus münasibətləri kəskinləşmişdi. 1773-1775-ci illərdə Y.Puqaçovun başçılığı altinda olmuş kəndli müharibəsində Kiçik va Orta jüz qazaxları fəal iştirak etmişdilər [3,s.ll2], Bu hərəkatın iştirakçısı Srım Datovun başçılığı altında 1783-1797-ci illərda Kiçik jüz qazaxlarının üsyanı olmuşdu. Üsyanın əsas səbəbi qazaxların torpaqlannm zəbt olunmasi, aqrar məsələlərn kəskinləşməsi, köçərilərin həmişə istifadə etdikləri otlaqlara qadaga qoyulmasi, inzibati orqanla-rın, kazak qoşunlanmn soyğunçuluğu və yerli feodalların özbaşınalığı idi.
Sırım Datovun (1753-1802) başçılığı altında Kiçik jüzdə baş vermiş üsyan çar Rusiyasına qarşı ilk açıq çıxış idi. Üsyanın ilkin mərhələsində Sırım Datov Orsk qalası yaxınlığında Aşağı Ural xətti rayonunda Ural kazaklarina qarşı mübarizə aparmışdı. Üsyanın əsas mərkazi Saqız çayı yaxınlığında yerləşirdi. Sırım Datov 2700 nəfərlik dəstə toplamışdı. Üsyançıların ümumi sayı 6 min, bəzi məlumatlara görə 7 minə çatmışdı.
Üsyanın əsas xüsusiyyətlərindən biri də Nurəli xanın hakimiyyətinə qarşı çevrilməsi idi. Kiçik Jüzdən II Yekaterinaya göndərilmiş məktubda onun hakimiyyətdən uzaqlaşdırılması bildirilirdi [ 6, s. 159]. Sırım Datov Çar Rusiyasmin müstəmləkəçilik siyasəti ilə yanaşı, Nurəli xandan sonra hakimiyyətə qalan xanlara qarşı da mübarizə aparmışdı 1792-ci ildən sonra xalq hərəkatı partizan müharibəsi xarakteri almışdı. II Yekaterina Sırım Datovun tutulmasi haqqinda göstariş vermişdi. 1797-ci il oktyabrmda Ayşuakin xan seçilməsindən sonra onun tərəfdarları va Nurəli xanın oglanları tərəfindən təqib olunan Sırım Datovun Xivə xanlığına keçməsi onun 14 illik mübarizəsina son qoydu.
Çar Rusiyasi Qazaxıstana dogru iralilimək üçün möhkəm sərhəd xətti yaratmışdı. Mərkəzi Asiya Rusiya ilə İngiltərə arasmda rəqabət meydanına çevrilmişdi. Zəngin yeraltı va yerüstü sərvətləri və əlverişli strateji mövqeyi olan Mərkəzi Asiya və Qazaxıstanın alınmasını başa çatdırmaq Rusiyanın qarşısında duran asas vəzifələrdən biri idi. Lakin İngiltərə bu bölgəni zəbt edib öz müstəmləkəsinə çevirmək cəhdində, həm də Rusiyadan-az fəal deyildi. İngiltərənin Mərkazi Asiyaya iqtisadi va siyasi cəhətdən sirayət etməsi Rusiyanin Mərkəzi Asiya xanlıqları ilə yaxinlaşmaq marağını daha da artırmışdı [8, s. 242], İngiltərənin Hindistana sahib olduqdan sonra şərqi işğal etmək üçün ondan plasdarm kimi istifadə etmək istəyi də Rusiya imperiyasinm Mərkəzi Asiya xanlıqları ilə münasibətlərini müayyənləşdirməsində əsas və vacib məsələ idi [9, s. 201].
XIX əsrin əvvəlində Bökey Nurəliyev ordasinda yaxşı torpaq sahələri rus mülkədarları-knyazları, qazax xan, sultan və bəylərinə məxsus idi. 1830-1845-ci illərdə xan torpaq sahəsindən istifadə etməyə aid 1517 sənəd vermişdi [12, s.46]. Jangir xan 400 min desyatinə yaxin torpaq mənimsəmişdi. O, sultan Musaqali va Çinqali Urmanovlara 700 min desyatin, Babacanovlara 390 min desyatin, qardaşı Mendigerey (Menli-Girey) Bukeyxanova 400 min desyatin, Balki bay Kudayberqenova 300 min desyatin, sultan Beqaliyevbra 200 min desyatin torpaq vermişdi. Bu kimi 25-30 feodalın alinda xanliğın torpaqlarının 85 faizi cəmlənmişdi [3, s. 124]. Bununla yanaşı əhalinin üçdə biri torpaqsiz idi va onlardan çoxu, həm də aztorpaqlılar varlılardan torpaq icarəyə götürməyə məcbur olurdular [5, s. 104 ].
1837-ci ildən 1847-ci ilə qədər davam edən və Kiçik, Orta vs Böyük juzu bürüyən milli-azadlıq hərəkatının başında Kenesarı Kasımov dururdu. Kenesarının üsyanı məglub oldu. Lakin qazax xalqının milli-azadlıq mübarizəsində о mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Bu, XIX əsrdə üç juzun əhalisinin çox hissəsinin çarizmə qarşı mübarizədə ən iri üsyanı olmuşdu. Uzun müddət davam edən üsyanlardan biri olmaqla demək olar bütün Qazaxıstanı bürümüşdü. Ölkəsinin müstəqilliyi və azadlığı uğrunda mübarizə aparan Kenesarı siyasi talablər irəli sürmüşdü.
Ədəbiyyat
- 1.Халфин H.A. Присоединение Средней Азии к России ( 60-90-е годы XIX в.)- М., 1965
- 2.Халфин Н.А. Политика России в Средней Азии (1857-1868). М., 1960
- 3.Сулейменов Б.С., Басин В.Я. Казахстан в составе России в XVIII - начале XX века. Алма- Ата, 1981
- 4.Вся наша история, http:// karakesek. ru/content/ 0/ read 55.html
- 5.Кан Г.В. История Казахстана. Алматы, 2005
- 6.Казахстан в эпоху феодализма (Проблемы этнополитической истории). Алма-Ата, 1981
7.Гуревич Б.П.Международные отношения в Центральной Азии в XVII - первой половине XIXв. М.,1983
- 8.Киняпина Н.С. и др. Кавказ и Средняя Азия во внешней политике России ( вторая половина XVIII — 80-е годы XIX в.). М., 1984
- 9.Халфин Н.А. Россия и ханства Средней Азии (первая половина XIX в.). М., 1974
- 10.Mehdiyeva N.C. Türk xalqlarının tarixi. Yeni dövr (XIX-XX asrin əvvəlləri). Ali məktəblər üçün dərslik. B., 2010
- 11.Аспандияров Б. Образование Букеевской Орды и ее ликвидация. Алматы, 2007
- 12.Бекмаханов Е.Б, Очерки истории Казахстана XIX в. Алма-Ата, 1966
- 13.Зиманов С.З. Россия и Букеевское ханство. Алма-Ата, 1982
- 14.Зиманов С.З. Политический строй Казахстана конца XVIII и первой половины XIX веков. Алма-Ата, 1960
- 15.Казахско-русские отношения в XVIII-XIX веках (1771-1867). Сборник документов и материалов. Алма-Ата, 1964
- 16.Казахская ССР.4 томная краткая энциклопедия, Т.1. Алма-Ата, 1985
- 17.История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней. Алма-Ата, 1943
İstinadlar
- 4
- 5, s.97
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bokey ordasi Rusiyanin terkibinde vassal qazax xanligi TarixiXIX esrin birinci yarisinda xan usul idaresinin movcud oldugu Xive Buxara ve Kokandda siyasi cehetden qeyri sabitlik movcud idi Buxara xanligi ile Kokand Xive ile Buxara Merkezi Asiya dovletleri ile Iran arasinda arasi kesilmeyen muharibeler gedirdi Xanliqlar arasmda vaxtasiri erazi ugrunda geden muharibeler daxili ziddiyyetler ayri ayri bolgelerde xalq usyanlari bezi qonsu dovletlerle munaqiseler xanliqlari zeif salirdi l s 54 Eyni zamanda movcud veziyyet bezi dovletlerin Merkezi Asiya va Qazaxistana maragini artirir hem de bolgede hemin dovletlerin menafeyi toqqusurdu 2 s 49 Qazaxistanin erazisinin bir hissesi Kicik juz hele 1731 ci ilde ise 1740 ci ilde Rusiyanin tebeeliyini qebul etmisdi XVIII esrin ortalarmda Rusiya imperiyasinin serhedi Ural Uy Tobolun qolu va Irtis jaylan boyu kecirdi Qazaxistanin serhedyani rayonlarindan uzaq olan erazilerde Rusiyanin tesiri hele hiss olunmurdu Cenubda ise qazaxlar Xive ve turkmenlerle hemserhed idi Qazax mulklerinin serhedleri cenub serqde Sirderyanin cenubu cenubda ise Zailiysk Alatausuna qeder uzanirdi Cinin hakimiyyeti Boyuk juzun Sarq rayonlarinda hele qalirdi Onun qerb rayonlari faktiki olaraq musteqil idi XVIII esrin sonunda bu veziyyet tamamile deyisdi Qazax juzlerinin xarici veziyyetinin murekkebliyi hemcinin daxili cetinlik qonsularn onlarin torpaqlarini zebt etmesini asanlasdirdi Ona gore de car hokumetine ve feodal agaliginaa qarsi xalq kutlelerinin azadliq herekati baslandi XVIII esrin 70 90 ci illerinde qazax rus munasibetleri keskinlesmisdi 1773 1775 ci illerde Y Puqacovun basciligi altinda olmus kendli muharibesinde Kicik va Orta juz qazaxlari feal istirak etmisdiler 3 s ll2 Bu herekatin istirakcisi Srim Datovun basciligi altinda 1783 1797 ci illerda Kicik juz qazaxlarinin usyani olmusdu Usyanin esas sebebi qazaxlarin torpaqlannm zebt olunmasi aqrar meselelern keskinlesmesi kocerilerin hemise istifade etdikleri otlaqlara qadaga qoyulmasi inzibati orqanla rin kazak qosunlanmn soygunculugu ve yerli feodallarin ozbasinaligi idi Sirim Datovun 1753 1802 basciligi altinda Kicik juzde bas vermis usyan car Rusiyasina qarsi ilk aciq cixis idi Usyanin ilkin merhelesinde Sirim Datov Orsk qalasi yaxinliginda Asagi Ural xetti rayonunda Ural kazaklarina qarsi mubarize aparmisdi Usyanin esas merkazi Saqiz cayi yaxinliginda yerlesirdi Sirim Datov 2700 neferlik deste toplamisdi Usyancilarin umumi sayi 6 min bezi melumatlara gore 7 mine catmisdi Usyanin esas xususiyyetlerinden biri de Nureli xanin hakimiyyetine qarsi cevrilmesi idi Kicik Juzden II Yekaterinaya gonderilmis mektubda onun hakimiyyetden uzaqlasdirilmasi bildirilirdi 6 s 159 Sirim Datov Car Rusiyasmin mustemlekecilik siyaseti ile yanasi Nureli xandan sonra hakimiyyete qalan xanlara qarsi da mubarize aparmisdi 1792 ci ilden sonra xalq herekati partizan muharibesi xarakteri almisdi II Yekaterina Sirim Datovun tutulmasi haqqinda gostaris vermisdi 1797 ci il oktyabrmda Aysuakin xan secilmesinden sonra onun terefdarlari va Nureli xanin oglanlari terefinden teqib olunan Sirim Datovun Xive xanligina kecmesi onun 14 illik mubarizesina son qoydu Car Rusiyasi Qazaxistana dogru iralilimek ucun mohkem serhed xetti yaratmisdi Merkezi Asiya Rusiya ile Ingiltere arasmda reqabet meydanina cevrilmisdi Zengin yeralti va yerustu servetleri ve elverisli strateji movqeyi olan Merkezi Asiya ve Qazaxistanin alinmasini basa catdirmaq Rusiyanin qarsisinda duran asas vezifelerden biri idi Lakin Ingiltere bu bolgeni zebt edib oz mustemlekesine cevirmek cehdinde hem de Rusiyadan az feal deyildi Ingilterenin Merkazi Asiyaya iqtisadi va siyasi cehetden sirayet etmesi Rusiyanin Merkezi Asiya xanliqlari ile yaxinlasmaq maragini daha da artirmisdi 8 s 242 Ingilterenin Hindistana sahib olduqdan sonra serqi isgal etmek ucun ondan plasdarm kimi istifade etmek isteyi de Rusiya imperiyasinm Merkezi Asiya xanliqlari ile munasibetlerini muayyenlesdirmesinde esas ve vacib mesele idi 9 s 201 XIX esrin evvelinde Bokey Nureliyev ordasinda yaxsi torpaq saheleri rus mulkedarlari knyazlari qazax xan sultan ve beylerine mexsus idi 1830 1845 ci illerde xan torpaq sahesinden istifade etmeye aid 1517 sened vermisdi 12 s 46 Jangir xan 400 min desyatine yaxin torpaq menimsemisdi O sultan Musaqali va Cinqali Urmanovlara 700 min desyatin Babacanovlara 390 min desyatin qardasi Mendigerey Menli Girey Bukeyxanova 400 min desyatin Balki bay Kudayberqenova 300 min desyatin sultan Beqaliyevbra 200 min desyatin torpaq vermisdi Bu kimi 25 30 feodalin alinda xanligin torpaqlarinin 85 faizi cemlenmisdi 3 s 124 Bununla yanasi ehalinin ucde biri torpaqsiz idi va onlardan coxu hem de aztorpaqlilar varlilardan torpaq icareye goturmeye mecbur olurdular 5 s 104 1837 ci ilden 1847 ci ile qeder davam eden ve Kicik Orta vs Boyuk juzu buruyen milli azadliq herekatinin basinda Kenesari Kasimov dururdu Kenesarinin usyani meglub oldu Lakin qazax xalqinin milli azadliq mubarizesinde o muhum ehemiyyet kesb etmisdir Bu XIX esrde uc juzun ehalisinin cox hissesinin carizme qarsi mubarizede en iri usyani olmusdu Uzun muddet davam eden usyanlardan biri olmaqla demek olar butun Qazaxistani burumusdu Olkesinin musteqilliyi ve azadligi ugrunda mubarize aparan Kenesari siyasi talabler ireli surmusdu Edebiyyat1 Halfin H A Prisoedinenie Srednej Azii k Rossii 60 90 e gody XIX v M 1965 2 Halfin N A Politika Rossii v Srednej Azii 1857 1868 M 1960 3 Sulejmenov B S Basin V Ya Kazahstan v sostave Rossii v XVIII nachale XX veka Alma Ata 1981 4 Vsya nasha istoriya http karakesek ru content 0 read 55 html 5 Kan G V Istoriya Kazahstana Almaty 2005 6 Kazahstan v epohu feodalizma Problemy etnopoliticheskoj istorii Alma Ata 1981 7 Gurevich B P Mezhdunarodnye otnosheniya v Centralnoj Azii v XVII pervoj polovine XIXv M 1983 8 Kinyapina N S i dr Kavkaz i Srednyaya Aziya vo vneshnej politike Rossii vtoraya polovina XVIII 80 e gody XIX v M 1984 9 Halfin N A Rossiya i hanstva Srednej Azii pervaya polovina XIX v M 1974 10 Mehdiyeva N C Turk xalqlarinin tarixi Yeni dovr XIX XX asrin evvelleri Ali mektebler ucun derslik B 2010 11 Aspandiyarov B Obrazovanie Bukeevskoj Ordy i ee likvidaciya Almaty 2007 12 Bekmahanov E B Ocherki istorii Kazahstana XIX v Alma Ata 1966 13 Zimanov S Z Rossiya i Bukeevskoe hanstvo Alma Ata 1982 14 Zimanov S Z Politicheskij stroj Kazahstana konca XVIII i pervoj poloviny XIX vekov Alma Ata 1960 15 Kazahsko russkie otnosheniya v XVIII XIX vekah 1771 1867 Sbornik dokumentov i materialov Alma Ata 1964 16 Kazahskaya SSR 4 tomnaya kratkaya enciklopediya T 1 Alma Ata 1985 17 Istoriya Kazahskoj SSR s drevnejshih vremen do nashih dnej Alma Ata 1943Istinadlar4 5 s 97