Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Buğa Uqulay Qorçi oğlu Cəlayır (XIII əsr – 16 yanvar 1289 və ya 1289) — Cəlayır elinin Elxanilər dövrünün sərkərdəsi. Sarayda mühüm vəzifəsi olan Buğa Arqun xanın taxta çıxarılmasında mühüm rol oynamışdır. 1284-cü ildə Arqun yeni xan olduqdan sonra Buğa onun əsas vəziri, məsləhətçisi olmuş, beləliklə də bu vəzifədə Şəmsəddin Cüveynini əvəzləmişdir. Cüveyni vəzifədən azad edildikdən sonra edam edilmişdi.
| Buğa | |
|---|---|
 | |
 | |
| Bilinmir – 1282 | |
Əhməd Təkudar xanın möhürdarı | |
| 1282 – 1284 | |
Arqun xanın baş vəziri və baş komandanı | |
| 1284 – 1289 | |
| Əvvəlki | Şəmsəddin Cüveyni |
| Sonrakı | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | XIII əsr |
| Vəfat tarixi | 16 yanvar 1289 və ya 1289 |
| Fəaliyyəti | hərbi qulluqçu |
| Atası | Uqulaq Qorçu |
Həyatı
Erkən illəri
Buğa Cəlair tayfasından idi və yetim idi. Atası olan Uqulaq Qorçu Hülakü xanın ordusunda kəşfiyyatçı kimi döyüşmüşdü. Ataları öldükdən sonra o və qardaşı Aruq yetim kimi Abaqa xanın sarayına verilmiş və orada böyümüşdülər.
Abaqa və Təkudar xan dövründə
O, Abaqa xana onun etibarlı məsləhətçisi kimi xidmət etmiş, xəzinədən və möhürdən cavabdeh şəxs olmuşdur. Bu zaman da onun oğlu Arqun ilə dostlaşmışdır. 1282-ci ildə Abaqa xanın ölümündə sonra o, Arqunun Əhməd Təkudara qarşı taxt iddiasını dəstəkləmişdir. Lakin Təkudarın hökmdar olmasından sonra da bir müddət ona möhürdar və inanılmış komandan kimi xidmət etmişdir. 1284-cü ildə Arqun xanın Təkudar xana qarşı üsyan başlatmasından sonra Arqun ona şahzadə Keyxatunu Arqundan girov kimi almağı tapşırmışdır. Arqun şərtlərlə razılaşmış və Novruz ağa Oyrot da daxil olmaqla, iki əmir ilə birlikdə qardaşı Keyxatunu ya 13, ya da 28 iyun tarixində Təkudarın komandanlarının ən nüfuzlusu olan Buğanın yanına göndərmişdir. Buğa Keyxatunu Təkudara təhvil verdikdən sonra da sonuncu onu Töday Xatunun düşərgəsinə göndərmişdir. Buna baxmayaraq, Təkudar Arquna qarşı düşmənliyini davam etdirib yürüşü daha da irəlilətdi. Onun bu addımı Buğanın ondan narazı qalmasına və Arquna daha rəğbətlə yanaşmağa başlamasına yol açdı. Bir digər tərəfdən Təkudar bir başqa Cəlair generalı, eyni zamanda da özünün qohumu olan Ağ Buğa adlı bir başqa əmirə daha çox güvənməyə başlamışdı.
Təkudarı devirmək üçün planlar qurmağa başlayan Buğa Arqunu azad etmək qərarına gəldi. O, Arqunu girov saxlayan və Təkudarın kürəkəni olan Alınaq Noyonun düşərgəsinə hücum edərək onu azad etdi. Döyüş zamanı Alınaq öldürüldü. Təkudar qərbə doğru irəlilədi və qisas məqsədilə Buğanın Sultaniyyə yaxınlığındakı ordasını yağmaladı. İyulun 17-də Dərbənddən keçərək Qızıl Ordaya qaçmağı planlaşdıran Təkudar Təxt-i Süleyman yaxınlığındakı otlaqlarına doğru yürüşünə davam etdi. Lakin Buğanın göndərdiyi Qaraunas çox keçmədən ona yetişdi və həbs etdi. O, iyulun 26-da Marağa yaxınlığındakı Ab-i Şur otlaqlarında Arquna təhvil verildi.
Arqun xan dövründə
Təkudarın yerinə Arqun xan Elxan titulunu əldə edib hökmdar olduqdan sonra Buğa da Şəmsəddin Cüveyninin yerinə sahib-i divan, yəni baş vəzir rütbəsinə yüksəldildi. Beləliklə də, o, dövlətin əsl idarə edən şəxsə çevrildi. O, Elxani dövlətində həm əmir-ül üməra, həm də sahib-i divan titullarını əldə edən ilk şəxs idi. Bu o demək idi ki, Buğa həm hərbi, həm də mülki məsələləri idarə edirdi. Lakin Buğaya dövlət işlərində köhnə dostu olan Cüveyni ilə məsləhətləşmələr aparmaq əmr edilmişdi. Lakin bu ikili məsləhətləşmə mühiti tezliklə ikisinin arasında qarşıdurma yaranmasına yol açdı. Qarşıdurma nəticəsində də Cüveyni edam edildi. Bundan sonra Buğa böyük qardaşı Aruqun da yardımı ilə imperiyasının fiskal və valyuta sistemində inqilabı islahatlar edən Buğa 1286-cı ildə Ali Monqol Xaqanı Xubilay xaqan tərəfindən çinqsanq titulu ilə mükafatlandırıldı. Mükafatlandırmanın bir səbəbi də onun Arqun xana sadiq xidmət etməsi idi. Öz mövqeyini daha da gücləndirmək üçün o, qardaşı Aruqu Bağdadın hakimi təyin etdirdi. Şahzadə Cumğurun oğlu Cuşkab isə onun kukla hakimi idi. Eyni zamanda Buğanın adamı olan İmaməddin Ələvi də Fars vilayətinin hakimi oldu. Buğaya yaxın olan bir başqa şəxs Tegüne Yarquçi isə şahzadə Hulaçı ilə birlikdə Anadoluya göndərildi. Arqunun körpə oğlu olan Qazan isə nominal olaraq Xorasanın hakimi təyin edildi. Ona köməkçi təyin edilən Novruz isə əslində vilayəti idarə etməkdə idi.
Onun və qardaşı Aruqun özündən razı davranışları qısa müddət ərzində onlara düşmən olan zümrənin ortaya çıxması ilə nəticələndi. Aruq Bağdadı mərkəzi hakimiyyətə heç bir vergi vermədən, özünə qarşı olan şəxsləri öldürməklə və şəhəri sankinin tam olaraq özününkü kimi idarə etməkdə idi. 30 dekabr 1284-cü ildə İmaməddin Ələvinin öldürülməsi Buanı o qədər hiddətləndirdi ki, o, Abiş Xatunun özünü saraya gətizdirdi. Qətlin təfərrüatlarını ilk açan onun xidmətçilərindən biri olan Cəlaləddin Ərqan idi, sonra isə o, yarıya bölündü. Abiş Xatun İmaməddinin övladlarına 700.000 dinar qan pulu verməyə məcbur edildi. Tuladay, Tağaçar və Toğan kimi əmirlər Arqun xan ilə birlikdə Buğanı devirmək üçün yollar axtarmağa başladılar. Onlar işə ilk öncə daha əvvəlki illərdə ödənilməyən Salqurlu vergilərini araşdırmaq ilə başladılar. Nəticədə Fars vilayətindən 1.5 milyon dinar pul əldə edildi. Növbəti addım isə 1287-ci ildə Buğanın xəstələnməsi zamanı gəldi. Arqun Bağdaddan mərkəzi göndərilməli olan vergiləri araşdırdı.Nəticədə oraya Ordo Qiya hakim olaraq təyin edildi. Təbrizin hakimi və Buğanın müttəfiqi olan Əmir Əli də vəzifəsindən uzaqlaşdırıldı.
Arqun xanın rəğbətini itirdiyini anlayan Buğa şahzadə Cuşkab və gürcülərin vassal kralı II Demetre ilə (II Demetrenin qızı olan Rusudan Buğanın oğlu ilə evli idi) hakimiyyət dəyişikliyi üçün hazırlıqlara başladı. Bu zaman Şirazda olan Buğanən üsyana hazırlaşması ilə bağlı planlar Arqun xana çatdırıldı. Plana görə Cuşkab yeni xan olmalı, o da bunun qarşılığında Buğanı özünün naibi elan etməli idi. Lakin Cuşkab onun bu planı barədə Arquna xəbər göndərdi. Cavab olaraq Arqun özünün yeni əmiri olan Qonqucbalı Buğanı həbs etmək üçün göndərdi. Rusudanın Arqun xan tərəfindən aparılan cəzalandırmalardan necə yayındığı bəlli olmasa da, atası II Demetre saraya çağırıldı və həbs edildi. Buğa 16 yanva 1289-cu ildə edam edildi. Onun yerinə yəhudi əsilli həkim olan gətirildi. Eyni zamanda onu izləyənlərdən də bəziləri edam edildi. Həmçinin qoşuna Buğaya aid mal-mülkü yağmalamaq üçün icazə verildi.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Spuler, 1989
- Wing, 2016. səh. 48–62
- Hope, 2016. səh. 118, 136–137
- Lane, 2018. səh. 60
- Fisher, 1991. səh. 364–368
- Kolbas, 2006. səh. 245, 273, 382
- Kamola, 2013
- Fisher, 1968. səh. 366-369
- Allsen, 2001. səh. 21
Mənbə
- Wing, Patrick. The Jalayirs and the Early Ilkhanate. The Jalayirids, Dynastic State Formation in the Mongol Middle East. Edinburgh University Press. 2016. ISBN .
- Hope, Michael. Power, Politics, and Tradition in the Mongol Empire and the Ilkhanate of Iran. Oxford University Press. 2016. ISBN .
- Lane, George. The Mongols in Iran: Qutb Al-Din Shirazi's Akhbar-i Moghulan. Routledge. 2018. ISBN .
- Fisher, W. B. (William Bayne). The Cambridge history of Iran. Cambridge: University Press. 1991. ISBN .
- Judith G. Kolbas. The Mongols in Iran: Chingiz Khan to Uljaytu 1220-13. Routledge. 2006. ISBN .
- Kamola, Stefan. Rashīd al-Dīn and the making of history in Mongol Iran (Thesis thesis). 2013.
- William Bayne Fisher. The Cambridge History of Iran. Cambridge University Press. 1968. ISBN .
- Thomas T. Allsen. Culture and Conquest in Mongol Eurasia. Cambridge University Press. 2001. ISBN .
- Bertold Spuler. BŪQĀ. Encyclopædia Iranica. 1989.
Xarici keçidlər
- BŪQĀ Encyclopaedia Iranica
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Buga Uqulay Qorci oglu Celayir XIII esr 16 yanvar 1289 ve ya 1289 Celayir elinin Elxaniler dovrunun serkerdesi Sarayda muhum vezifesi olan Buga Arqun xanin taxta cixarilmasinda muhum rol oynamisdir 1284 cu ilde Arqun yeni xan olduqdan sonra Buga onun esas veziri meslehetcisi olmus belelikle de bu vezifede Semseddin Cuveynini evezlemisdir Cuveyni vezifeden azad edildikden sonra edam edilmisdi BugaAbaqa xanin veziri ve mohurdariBilinmir 1282Ehmed Tekudar xanin mohurdari1282 1284Arqun xanin bas veziri ve bas komandani1284 1289EvvelkiSemseddin CuveyniSonrakiSexsi melumatlarDogum tarixi XIII esrVefat tarixi 16 yanvar 1289 ve ya 1289Fealiyyeti herbi qulluqcuAtasi Uqulaq QorcuHeyatiErken illeri Buga Celair tayfasindan idi ve yetim idi Atasi olan Uqulaq Qorcu Hulaku xanin ordusunda kesfiyyatci kimi doyusmusdu Atalari oldukden sonra o ve qardasi Aruq yetim kimi Abaqa xanin sarayina verilmis ve orada boyumusduler Abaqa ve Tekudar xan dovrunde O Abaqa xana onun etibarli meslehetcisi kimi xidmet etmis xezineden ve mohurden cavabdeh sexs olmusdur Bu zaman da onun oglu Arqun ile dostlasmisdir 1282 ci ilde Abaqa xanin olumunde sonra o Arqunun Ehmed Tekudara qarsi taxt iddiasini desteklemisdir Lakin Tekudarin hokmdar olmasindan sonra da bir muddet ona mohurdar ve inanilmis komandan kimi xidmet etmisdir 1284 cu ilde Arqun xanin Tekudar xana qarsi usyan baslatmasindan sonra Arqun ona sahzade Keyxatunu Arqundan girov kimi almagi tapsirmisdir Arqun sertlerle razilasmis ve Novruz aga Oyrot da daxil olmaqla iki emir ile birlikde qardasi Keyxatunu ya 13 ya da 28 iyun tarixinde Tekudarin komandanlarinin en nufuzlusu olan Buganin yanina gondermisdir Buga Keyxatunu Tekudara tehvil verdikden sonra da sonuncu onu Today Xatunun dusergesine gondermisdir Buna baxmayaraq Tekudar Arquna qarsi dusmenliyini davam etdirib yurusu daha da ireliletdi Onun bu addimi Buganin ondan narazi qalmasina ve Arquna daha regbetle yanasmaga baslamasina yol acdi Bir diger terefden Tekudar bir basqa Celair generali eyni zamanda da ozunun qohumu olan Ag Buga adli bir basqa emire daha cox guvenmeye baslamisdi Tekudari devirmek ucun planlar qurmaga baslayan Buga Arqunu azad etmek qerarina geldi O Arqunu girov saxlayan ve Tekudarin kurekeni olan Alinaq Noyonun dusergesine hucum ederek onu azad etdi Doyus zamani Alinaq olduruldu Tekudar qerbe dogru ireliledi ve qisas meqsedile Buganin Sultaniyye yaxinligindaki ordasini yagmaladi Iyulun 17 de Derbendden kecerek Qizil Ordaya qacmagi planlasdiran Tekudar Text i Suleyman yaxinligindaki otlaqlarina dogru yurusune davam etdi Lakin Buganin gonderdiyi Qaraunas cox kecmeden ona yetisdi ve hebs etdi O iyulun 26 da Maraga yaxinligindaki Ab i Sur otlaqlarinda Arquna tehvil verildi Arqun xan dovrunde Tekudarin yerine Arqun xan Elxan titulunu elde edib hokmdar olduqdan sonra Buga da Semseddin Cuveyninin yerine sahib i divan yeni bas vezir rutbesine yukseldildi Belelikle de o dovletin esl idare eden sexse cevrildi O Elxani dovletinde hem emir ul umera hem de sahib i divan titullarini elde eden ilk sexs idi Bu o demek idi ki Buga hem herbi hem de mulki meseleleri idare edirdi Lakin Bugaya dovlet islerinde kohne dostu olan Cuveyni ile meslehetlesmeler aparmaq emr edilmisdi Lakin bu ikili meslehetlesme muhiti tezlikle ikisinin arasinda qarsidurma yaranmasina yol acdi Qarsidurma neticesinde de Cuveyni edam edildi Bundan sonra Buga boyuk qardasi Aruqun da yardimi ile imperiyasinin fiskal ve valyuta sisteminde inqilabi islahatlar eden Buga 1286 ci ilde Ali Monqol Xaqani Xubilay xaqan terefinden cinqsanq titulu ile mukafatlandirildi Mukafatlandirmanin bir sebebi de onun Arqun xana sadiq xidmet etmesi idi Oz movqeyini daha da guclendirmek ucun o qardasi Aruqu Bagdadin hakimi teyin etdirdi Sahzade Cumgurun oglu Cuskab ise onun kukla hakimi idi Eyni zamanda Buganin adami olan Imameddin Elevi de Fars vilayetinin hakimi oldu Bugaya yaxin olan bir basqa sexs Tegune Yarquci ise sahzade Hulaci ile birlikde Anadoluya gonderildi Arqunun korpe oglu olan Qazan ise nominal olaraq Xorasanin hakimi teyin edildi Ona komekci teyin edilen Novruz ise eslinde vilayeti idare etmekde idi Onun ve qardasi Aruqun ozunden razi davranislari qisa muddet erzinde onlara dusmen olan zumrenin ortaya cixmasi ile neticelendi Aruq Bagdadi merkezi hakimiyyete hec bir vergi vermeden ozune qarsi olan sexsleri oldurmekle ve seheri sankinin tam olaraq ozununku kimi idare etmekde idi 30 dekabr 1284 cu ilde Imameddin Elevinin oldurulmesi Buani o qeder hiddetlendirdi ki o Abis Xatunun ozunu saraya getizdirdi Qetlin teferruatlarini ilk acan onun xidmetcilerinden biri olan Celaleddin Erqan idi sonra ise o yariya bolundu Abis Xatun Imameddinin ovladlarina 700 000 dinar qan pulu vermeye mecbur edildi Tuladay Tagacar ve Togan kimi emirler Arqun xan ile birlikde Bugani devirmek ucun yollar axtarmaga basladilar Onlar ise ilk once daha evvelki illerde odenilmeyen Salqurlu vergilerini arasdirmaq ile basladilar Neticede Fars vilayetinden 1 5 milyon dinar pul elde edildi Novbeti addim ise 1287 ci ilde Buganin xestelenmesi zamani geldi Arqun Bagdaddan merkezi gonderilmeli olan vergileri arasdirdi Neticede oraya Ordo Qiya hakim olaraq teyin edildi Tebrizin hakimi ve Buganin muttefiqi olan Emir Eli de vezifesinden uzaqlasdirildi Arqun xanin regbetini itirdiyini anlayan Buga sahzade Cuskab ve gurculerin vassal krali II Demetre ile II Demetrenin qizi olan Rusudan Buganin oglu ile evli idi hakimiyyet deyisikliyi ucun hazirliqlara basladi Bu zaman Sirazda olan Buganen usyana hazirlasmasi ile bagli planlar Arqun xana catdirildi Plana gore Cuskab yeni xan olmali o da bunun qarsiliginda Bugani ozunun naibi elan etmeli idi Lakin Cuskab onun bu plani barede Arquna xeber gonderdi Cavab olaraq Arqun ozunun yeni emiri olan Qonqucbali Bugani hebs etmek ucun gonderdi Rusudanin Arqun xan terefinden aparilan cezalandirmalardan nece yayindigi belli olmasa da atasi II Demetre saraya cagirildi ve hebs edildi Buga 16 yanva 1289 cu ilde edam edildi Onun yerine yehudi esilli hekim olan getirildi Eyni zamanda onu izleyenlerden de bezileri edam edildi Hemcinin qosuna Bugaya aid mal mulku yagmalamaq ucun icaze verildi Hemcinin baxCingiz xan Arqun xan Mukali qoyon CelayirIstinadlarSpuler 1989 Wing 2016 seh 48 62 Hope 2016 seh 118 136 137 Lane 2018 seh 60 Fisher 1991 seh 364 368 Kolbas 2006 seh 245 273 382 Kamola 2013 Fisher 1968 seh 366 369 Allsen 2001 seh 21MenbeWing Patrick The Jalayirs and the Early Ilkhanate The Jalayirids Dynastic State Formation in the Mongol Middle East Edinburgh University Press 2016 ISBN 978 1 4744 0225 5 Hope Michael Power Politics and Tradition in the Mongol Empire and the Ilkhanate of Iran Oxford University Press 2016 ISBN 978 0 19 876859 3 Lane George The Mongols in Iran Qutb Al Din Shirazi s Akhbar i Moghulan Routledge 2018 ISBN 978 1 351 38752 1 Fisher W B William Bayne The Cambridge history of Iran Cambridge University Press 1991 ISBN 0 521 06935 1 Judith G Kolbas The Mongols in Iran Chingiz Khan to Uljaytu 1220 13 Routledge 2006 ISBN 0 7007 0667 4 Kamola Stefan Rashid al Din and the making of history in Mongol Iran Thesis thesis 2013 William Bayne Fisher The Cambridge History of Iran Cambridge University Press 1968 ISBN 0 521 06936 X Thomas T Allsen Culture and Conquest in Mongol Eurasia Cambridge University Press 2001 ISBN 0 521 60270 X Bertold Spuler BuQA Encyclopaedia Iranica 1989 Xarici kecidlerBuQA Encyclopaedia Iranica