Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Birinci Sason üsyanı, 1894-cü il Sason üsyanı və ya Talori üsyanı (erm. Սասնո առաջին ապստամբութիւն) 1894-cü ildə Sasonda baş vermiş erməni üsyanının adıdır. Sason bu gün Batman vilayətinin bir mahalı olub, Diyarbəkirlə Muş arasında yerləşən dağlıq bir ərazidir. Üsyan bir çox əsərdə “Sason üsyanı” kimi xatırlansa da, bəzi mənbələrdə ona “Talori üsyanı” deyilir. Bəzi mənbələrdə üsyanın Talori üsyanı adlandırılmasının səbəbi üsyanın başlanğıcının Sasondakı Talori vadisində olmasıdır. Talori vadisi isə Sason və Muş arasında dağlarla əhatə olunmuş geniş bir vadidir. Həmçinin sözügedən vadi Silvandan olan Bekran tayfasının yay aylarında yayla kimi istifadə etdiyi yaşayış məntəqəsidir. 1875-ci ildə bu ərazidə cəmi üç erməni kəndi mövcud olduğu halda, zaman keçdikcə bu kəndlərin sayı artaraq on dördə çatmış və bu regionda erməni əhalisinin sayında sürətli artım müşahidə olunmuşdur. Sürətlə artan erməni əhalisi bekranlıların ərazini tərk etmələrini istəyir və yerli tayfaların və monastır keşişlərinin dəstəyini də əldə edərək onlardan şikayətlənirdilər.Əslində bu ərazidə, uzun müddət ərzində, ermənilərlə kürdlər arasında qarşıdurma mövcud olmuşdur. Ermənilər öz təhlükəsizliklərini təmin etmək üçün hər il kürdlərə vermiş olduqları ənənəvi xəracı kürd tayfa başçılarına vermək istəmir və beləliklə də onlar kürd tayfalarına müqavimət göstərirdilər. Osmanlı İmperiyası isə öz növbəsində kürd tayfalarını ermənilərin qalası hesab olunan Sasona istiqamətləndirərək müqavimət göstərən erməniləri nəzarət altında saxlamaq istəyirdi. Bununla bərabər İstanbul Qumqapı hadisəslərindən sonra 1891-ci ildə bu işin təşkilatçılarından biri olan Mihran Damadyan Sasona gələrək yerli erməni xalqını təşkilatlandırmağa cəhd etmişdir. Sasonda “Damadyan dəstəsi” adı ilə yaradılmış olan erməni quldur dəstəsi Sasonda yaşayan kürdlərə qarşı hücumlar həyata keçirmişdir. Dəstənin başçısı olan Damadyanın ələ keçirilməsindən sonra 1894-cü ildə erməni daşnak təşkilatı regiondakı gərginlikdən məharətlə istifadə edərək Sason əhalisini Həmidiyyə təmizləmələrinə qarşı müdafiə etmək üçün yerli əhalini silah-sursatla təmin etmiş və Talori vadisində birinci Sason üsyanını başlatmışdırlar. Daha sonra Damadyan tutularaq həbs edildikdən sonra üsyançılar Hnçak icmasının üzvü olan Hamparsun Boyacıyanın rəhbərliyi altında Sason və Taloridə qanlı aksiyalar həyata keçirmiş və eyni zamanda da hnçaklar Zadyan və Behran tayfalarına hücum edərək talanlar etməyə başlamışdırlar. Boyaycıyanın Sason ərazisində xalqı təxribata çəkərək həyata keçirdiyi təbliğat ilə əlaqədarII Beynəlxalq Türk-Erməni münasibətləri və böyük dövlətlər simpoziumunda aşağıdakı bəyanatlar səsləndirilmişdir:
| Birinci Sason üsyanı | |||
|---|---|---|---|
 | |||
| Tarix | 1894 | ||
| Yeri | Sason Batman Osmanlı imperiyası | ||
| Nəticəsi | Osmanlı qələbəsi
| ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
| |||
| Komandan(lar) | |||
| | |||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
| |||
| İtkilər | |||
| |||
Boyacıyan həyata keçirmiş olduğu təbliğatda; “Avropadan gəldiyini, üsyan qaldıracaqları zaman, Avropa dövlətlərinin müdaxilə edərək bir Erməni dövləti yarada biləcəklərini” deyərək region xalqını üsyana təşviq etmişdir.
II Beynəlxalq Türk-Erməni münasibətləri və Böyük dövlətlər simpoziumu
1894-cü ildə muxtariyyət mübarizəsi adı altında kürdlərə qarşı edilmiş olan hücumlar elə həmin ildə, yəni 1894-cü ildə Osmanlı Qoşunları və Zilan Şeyxi də daxil olmaqla kürd tayfalarının hücumlara cavab verməsi ilə minlərlə erməninin ölümünə səbəb olmuşdur. Sasona gələn vergi məmurlarının erməni dəstə üzvləri tərəfindən döyülməsi və regionda kürdlərlə ermənilər arasında baş vermiş olan şiddətli toqquşmalardan sonra IV Ordu Korpusunun da iştirak etdiyi Bitlis və Muş vilayətlərindən Həmidiyyə alayları və Osmanlı nizami birlikləri Sason ətrafındakı erməni ərazilərinə cəlb edilmişdir. Daha sonra avqustun 18-də başlayıb sentyabr ayının 10-dək davam etmiş olan 23 günlük əməliyyat başlanılmışdır. Bu əməliyyat nəticəsində ən azı 8000 erməni həlak olmuşdur. Hamparsun Boyacıyan regiondan Bekran tayfasının çıxarılması üçün erməni xalqını bu işə təhrik etmiş və beləliklə də kürdlərlə ermənilər arasında qarşıdurmalara səbəb olmuşdur. Onun bu işdə əsas məqsədi Avropa dövlətlərinin diqqətini buraya cəlb etmək idi. Boyacıyan bu məqsədinə üç min ermənini səfərbər etməklə də nail olmuşdur. Üsyan 23 avqust 1894-cü ildə üsyanın lideri hesab edilən Hamparsun Boyacıyanın həbs olunmasından sonra sona çatmışdır. Məhkəmədəki mühakiməsi nəticəsində Boyacıyan ölüm cəzasına məhkum edilmiş, lakin Avropa dövlətlərinin müdaxiləsi ilə onun ölüm cəzası Tripolidə ömürlük həbslə əvəz olunmuşdur. Lakin Boyacıyan doqquz ildən sonra qaçaraq yenidən komitə fəaliyyəti ilə məşğul olmağa başlamışdır. 1894-cü ildə baş vermiş olan Sason üsyanı Avropada böyük əks-səda yaratmışdır. Bu üsyandan sonra Fransa nümayəndəsi Vilbert, Rusiya nümayəndəsi Jevaski, İngiltərə nümayəndəsi Şipley, Şefik bəy, Ömər bəy, Cəlaləddin bəy və Məcid bəydən ibarət olan Beynəlxalq Təhqiqat Komissiyası yaradılmışdır. 1895-ci il iyulun 20-də yaradılmış olan komissiyanın hazırladığı hesabatda ermənilərin günahsız olmadığı bildirilmiş; İstintaq komissiyasının 7 aylıq təhqiqatı nəticəsində hadisələri ermənilərin başlatdığı və əldə etdikləri silahlarla hadisələri yatırtmaq üçün regiona gəlmiş olan təhlükəsizlik qüvvələrinə hücum etdikləri açıqlanmışdır.
İstinadlar
- A Crime of Silence: The Armenian Genocide , p 133
- Nurettin Birol, “1890-1901 Ermeni Olayları ve Halil Rıfat Paşa 2016-08-19 at the Wayback Machine”, Yeni Türkiye, S. 60 C. 3, Ankara 2014, s.11
- BOA., Y.A.HUS., 276/35, 07/Z/1310 (H), (22 iyun 1893).
- BOA., Y.EE., 96/1, 09/C/1312 (H), (8 noyabr 1894).
- Kurdoghlian, Mihran (1996). Hayots Badmoutioun (Armenian History) (in Armenian). Hradaragutiun Azkayin Oosoomnagan Khorhoortee, Athens Greece. pp. 42–48.
- Hamdi Doğan, Niğde Üniversitesi Doktora Tezi, "Sason Ermeni İsyanları", s.29-30
- BOA., A.MKT.MHM., 751/1, 24/B/1312 (H), (21 yanvar 1895)
- Taha Niyazi Karaca, “19. Yüzyılda İngiltere’nin Ermeni Politikaları”, Tarihte Türkler ve Ermeniler (Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı ve Yabancı Devletler), S. 1,C. 10,TTK Yayınları, Ankara 2014, s. 221-262.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Sason usyani deqiqlesdirme Birinci Sason usyani 1894 cu il Sason usyani ve ya Talori usyani erm Սասնո առաջին ապստամբութիւն 1894 cu ilde Sasonda bas vermis ermeni usyaninin adidir Sason bu gun Batman vilayetinin bir mahali olub Diyarbekirle Mus arasinda yerlesen dagliq bir erazidir Usyan bir cox eserde Sason usyani kimi xatirlansa da bezi menbelerde ona Talori usyani deyilir Bezi menbelerde usyanin Talori usyani adlandirilmasinin sebebi usyanin baslangicinin Sasondaki Talori vadisinde olmasidir Talori vadisi ise Sason ve Mus arasinda daglarla ehate olunmus genis bir vadidir Hemcinin sozugeden vadi Silvandan olan Bekran tayfasinin yay aylarinda yayla kimi istifade etdiyi yasayis menteqesidir 1875 ci ilde bu erazide cemi uc ermeni kendi movcud oldugu halda zaman kecdikce bu kendlerin sayi artaraq on dorde catmis ve bu regionda ermeni ehalisinin sayinda suretli artim musahide olunmusdur Suretle artan ermeni ehalisi bekranlilarin erazini terk etmelerini isteyir ve yerli tayfalarin ve monastir kesislerinin desteyini de elde ederek onlardan sikayetlenirdiler Eslinde bu erazide uzun muddet erzinde ermenilerle kurdler arasinda qarsidurma movcud olmusdur Ermeniler oz tehlukesizliklerini temin etmek ucun her il kurdlere vermis olduqlari enenevi xeraci kurd tayfa bascilarina vermek istemir ve belelikle de onlar kurd tayfalarina muqavimet gosterirdiler Osmanli Imperiyasi ise oz novbesinde kurd tayfalarini ermenilerin qalasi hesab olunan Sasona istiqametlendirerek muqavimet gosteren ermenileri nezaret altinda saxlamaq isteyirdi Bununla beraber Istanbul Qumqapi hadiseslerinden sonra 1891 ci ilde bu isin teskilatcilarindan biri olan Mihran Damadyan Sasona gelerek yerli ermeni xalqini teskilatlandirmaga cehd etmisdir Sasonda Damadyan destesi adi ile yaradilmis olan ermeni quldur destesi Sasonda yasayan kurdlere qarsi hucumlar heyata kecirmisdir Destenin bascisi olan Damadyanin ele kecirilmesinden sonra 1894 cu ilde ermeni dasnak teskilati regiondaki gerginlikden meharetle istifade ederek Sason ehalisini Hemidiyye temizlemelerine qarsi mudafie etmek ucun yerli ehalini silah sursatla temin etmis ve Talori vadisinde birinci Sason usyanini baslatmisdirlar Daha sonra Damadyan tutularaq hebs edildikden sonra usyancilar Hncak icmasinin uzvu olan Hamparsun Boyaciyanin rehberliyi altinda Sason ve Taloride qanli aksiyalar heyata kecirmis ve eyni zamanda da hncaklar Zadyan ve Behran tayfalarina hucum ederek talanlar etmeye baslamisdirlar Boyayciyanin Sason erazisinde xalqi texribata cekerek heyata kecirdiyi tebligat ile elaqedarII Beynelxalq Turk Ermeni munasibetleri ve boyuk dovletler simpoziumunda asagidaki beyanatlar seslendirilmisdir Birinci Sason usyaniTarix 1894Yeri Sason Batman Osmanli imperiyasiNeticesi Osmanli qelebesi Ermeni usyaninin yatirilmasi daha sonra ermeni mulki ehalisinin kutlevi qirginlariMunaqise terefleriHncak partiyasi Osmanli imperiyasi HemidiyyeKomandan lar Mihran Damadian Hampartsoum Boyadjian Hrayr Dzhoghk II EbdulhemidTereflerin quvvesi8 000 10 000Itkiler20 000 usyanci ve mulki ehali 550Ermeni komitesinin uzvlerinden biri olan Hampartsum BoyaciyanBoyaciyan heyata kecirmis oldugu tebligatda Avropadan geldiyini usyan qaldiracaqlari zaman Avropa dovletlerinin mudaxile ederek bir Ermeni dovleti yarada bileceklerini deyerek region xalqini usyana tesviq etmisdir II Beynelxalq Turk Ermeni munasibetleri ve Boyuk dovletler simpoziumu 1894 cu ilde muxtariyyet mubarizesi adi altinda kurdlere qarsi edilmis olan hucumlar ele hemin ilde yeni 1894 cu ilde Osmanli Qosunlari ve Zilan Seyxi de daxil olmaqla kurd tayfalarinin hucumlara cavab vermesi ile minlerle ermeninin olumune sebeb olmusdur Sasona gelen vergi memurlarinin ermeni deste uzvleri terefinden doyulmesi ve regionda kurdlerle ermeniler arasinda bas vermis olan siddetli toqqusmalardan sonra IV Ordu Korpusunun da istirak etdiyi Bitlis ve Mus vilayetlerinden Hemidiyye alaylari ve Osmanli nizami birlikleri Sason etrafindaki ermeni erazilerine celb edilmisdir Daha sonra avqustun 18 de baslayib sentyabr ayinin 10 dek davam etmis olan 23 gunluk emeliyyat baslanilmisdir Bu emeliyyat neticesinde en azi 8000 ermeni helak olmusdur Hamparsun Boyaciyan regiondan Bekran tayfasinin cixarilmasi ucun ermeni xalqini bu ise tehrik etmis ve belelikle de kurdlerle ermeniler arasinda qarsidurmalara sebeb olmusdur Onun bu isde esas meqsedi Avropa dovletlerinin diqqetini buraya celb etmek idi Boyaciyan bu meqsedine uc min ermenini seferber etmekle de nail olmusdur Usyan 23 avqust 1894 cu ilde usyanin lideri hesab edilen Hamparsun Boyaciyanin hebs olunmasindan sonra sona catmisdir Mehkemedeki muhakimesi neticesinde Boyaciyan olum cezasina mehkum edilmis lakin Avropa dovletlerinin mudaxilesi ile onun olum cezasi Tripolide omurluk hebsle evez olunmusdur Lakin Boyaciyan doqquz ilden sonra qacaraq yeniden komite fealiyyeti ile mesgul olmaga baslamisdir 1894 cu ilde bas vermis olan Sason usyani Avropada boyuk eks seda yaratmisdir Bu usyandan sonra Fransa numayendesi Vilbert Rusiya numayendesi Jevaski Ingiltere numayendesi Sipley Sefik bey Omer bey Celaleddin bey ve Mecid beyden ibaret olan Beynelxalq Tehqiqat Komissiyasi yaradilmisdir 1895 ci il iyulun 20 de yaradilmis olan komissiyanin hazirladigi hesabatda ermenilerin gunahsiz olmadigi bildirilmis Istintaq komissiyasinin 7 ayliq tehqiqati neticesinde hadiseleri ermenilerin baslatdigi ve elde etdikleri silahlarla hadiseleri yatirtmaq ucun regiona gelmis olan tehlukesizlik quvvelerine hucum etdikleri aciqlanmisdir IstinadlarA Crime of Silence The Armenian Genocide p 133 Nurettin Birol 1890 1901 Ermeni Olaylari ve Halil Rifat Pasa 2016 08 19 at the Wayback Machine Yeni Turkiye S 60 C 3 Ankara 2014 s 11 BOA Y A HUS 276 35 07 Z 1310 H 22 iyun 1893 BOA Y EE 96 1 09 C 1312 H 8 noyabr 1894 Kurdoghlian Mihran 1996 Hayots Badmoutioun Armenian History in Armenian Hradaragutiun Azkayin Oosoomnagan Khorhoortee Athens Greece pp 42 48 Hamdi Dogan Nigde Universitesi Doktora Tezi Sason Ermeni Isyanlari s 29 30 BOA A MKT MHM 751 1 24 B 1312 H 21 yanvar 1895 Taha Niyazi Karaca 19 Yuzyilda Ingiltere nin Ermeni Politikalari Tarihte Turkler ve Ermeniler Ermeni Meselesinin Ortaya Cikisi ve Yabanci Devletler S 1 C 10 TTK Yayinlari Ankara 2014 s 221 262