Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bakı orta əsr ticarət kompleksi — İçərişəhər ərazisində dövrümüzə tam şəkildə çatmamış iri ticarət kompleksi. Kompleks Bakı qalasının dəniz sahili boyunca uzanırdı. Şəhər tərəfdən kompleksə daxil olan bütün tikililər əsas ticarət küçəsi (Asəf Zeynallı küçəsi hissəsində) boyunca sıralanmışdı.
| Bakı orta əsr ticarət kompleksi | |
|---|---|
 | |
| Ölkə |  Azərbaycan |
| Şəhər |  Bakı |
| Yerləşir | İçərişəhər, Asəf Zeynallı küçəsi |
| Aidiyyatı | İçərişəhər Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu |
| Tikilmə tarixi | XVI-XVII əsrlər |
| Üslubu | Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbi |
| Vəziyyəti | qismən dağıdılıb |
 Kompleksin dövrümüzə çatmış yeganə planı. | |
Şirvanşahlar sarayı və Bakı xan sarayı ilə yanaşı, Orta əsr ticarət kompleksi feodal dövrü Bakısının ən böyük memarlıq komplekslərindən biri olmuşdur. Orta əsr Bakısında kompleks həm funksional, həm də şəhərsalma baxımından böyük olmuşdur. Yalnız XIX əsrin II yarısında kapitalizmin inkişafı ilə kompleks əhəmiyyətini itirmiş, Xan karvansarayı və Seyid Yəhya Murtuza məscidi istisna olmaqla kompleksə daxil olan digər tikililər sökülmüşdür.
Təsviri
İçərişəhərin mərkəzi ticarət küçəsi başlayıb bazar meydanı və ilə keçərək Asəf Zeynallı küçəsinə çatır, əvvəlcə cənub-şərq, daha sonra isə cənub-qərb istiqamətində irəliləyərək Salyan qapısına kimi çatırdı.
Ümumilikdə kompleks altı tikilidən təşkil olunmuşdu ki, onlardan da dördü karvansara, biri məscid, biri isə ticarət sırası idi. Xəritədə karvansaraylar 1,2,5 və 6, ticarət sırası 3, məscid isə 4 nömrəsi ilə qeyd edilmişdir.
Bakı qala divarlarının dənizə baxan hissəsinin mərkəzində yerləşən Ticarət kompleksi dənizdən baxarkən çox yaxşı görünürdü. Dəniz yolu ilə gətirilən mallar kompleksin qarşısında boşaldılır və daha sonra müvafiq kavansaralara aparılırdı. Şəhər tərəfdən isə kompleks, şəhərin baş planına əsas mmühüm əhəmiyyət daşımaqla, onun iş və ticaarət mərkəzinin əsasını təşkil edirdi. Kompleksin düz qarşısında isə böyük Cümə məscidi yerləşir.
Tarixi
Kompleksə daxil olan bütün tikililərin inşaat tarixi haqqında məlumat dövrümüzə çatmamışdır. Kompleksin aid olduğu tarixi dövrün müəyyənləşdirilməsi üçün, ona daxil olan tikililərdən ən böyüyü olan Xan karvansarası baza rolunu oynayır. Müvafiq otaq-eyvanlı karvansara tipi XVI əsrin sonu – XVII əsrin əvvəlləri üçün xarakterikdir. Ə. Salamzadənin fikrincə, kompleksə daxil olan digər karvansarayları da XVII əsrin I yarısına aid etmək mümkündür. Buna baxmayaraq, ehtimal ki, kompleks tikililəri XVII əsrin II yarısı və XVIII əsr ərzində də bərpa edilmiş və genişləndirilmişdir.
Kompleksə daxil olan binaların hansı funksiyaları yerinə yetirmələrinin müəyyən edilməsi üçün onların şəhərin qədim xəritələrində hansı adla qeyd edilməsi elmi maraq kəsb edir. Kompleksin dövrmüzə çatmış yeganə çertyojunda (Rusiya Dövlət Hərbi-Tarixi Arxivində (ф. 349, ед.хр. 3, дело 3318) aşkarlanmış həmin plan/çertyoj ilk dəfə Ə. Salamzadə tərəfindən 1956-cı ildə nəşr edilmişdir) kompleksə daxil olan karvansaraylar yalnız "karvansara" kimi qeyd edilirlər. Şəhərin 1796-cı ilə aid baş planında isə "mal karvansarası", ən böyük kavansaray isə "yerləşdirmə karvansarası" adlandırılır. Ə. Salamzadə qeyd edir ki, bu dəqiqləşdirmələr və tikililərin birbaşa dəniz kənarında yerləşməsi, Bakı orta əsr ticarət kompleksinin ilk növbədə dəniz ticarəti ilə əlaqəli olduğunu deməyə əsas verir. Kompleksə daxil olan karvansaralarda geniş anbar yerlərinin olmasına baxmayaraq heyvanlar üçün nəzərdə tutulmuş yerlərin olmaması da bununla izah edilir. Kompleksə daxil olan karvansaralar ticari-anbar və yaşayış yeri xarakteri daşıyırdı.
Feodal dövrü Bakısının şəhərsalma sistemində kompleks mühüm rol oynayırdı. Kompleksin dövrümüzə çatmış planından aydın görünür ki, onun inşası bir dəfəyə həyata keçirilməmişdir.
Şirvanşahlar sarayı və Bakı xan sarayı ilə yanaşı, Orta əsr ticarət kompleksi feodal dövrü Bakısının ən böyük memarlıq komplekslərindən biri olmuşdur. Orta əsr Bakısında kompleks həm funksional, həm də şəhərsalma baxımından böyük olmuşdur. Yalnız XIX əsrin II yarısında kapitalizmin inkişafı ilə kompleks əhəmiyyətini itirmiş, Xan karvansarayı və Seyid Yəhya Murtuza məscidi istisna olmaqla kompleksə daxil olan digər tikililər sökülmüşdür.
Dövrümüzə çatmış tikililər
Xan karvansarası
1796-cı ilin baş planında "Xan karvansarası" adlandırılan və saxlanan çertyojda 1 nömrə ilə qeyd edilmiş bina, Azərbaycan ərazisində dövrümüzə çatmış karvansaraların ümumi xüsusiyyətlərini özündə cəmləşdirir. Karvansara planda kvadrat formaya malikdir. Karvansarayın iki qapısından biri dəniz sahilinə, digəri isə şəhərin əsas ticarət küçəsinə açılır. Buna görə də karvansarayın daxili həyəti bir növ, şəhərdən dənizəə keçid yolunu oynayırdı.
Bakıya səfərindən bəhs edərkən Xan karvansarasını da xatırlayaraq yazır: "Karvansara həqiqətən də, haqqında bəhs edilməyə layiqdir; o, düz dənizin kənarında yerləşir və buna görə də gəmilərdən malların onun vasitəsiylə şəhərə keçirilməsi rahatdır."
Karvansarayın inaşası zamanı memar, şəhər bazarı və dəniz sahilini əlaqələndirməklə, tikilinin şəhər orqanizmindəki rolunu artırmağa müvəffəq olmuşdur. Xan karvansarayının dənizə açılan qapıları Bakı qalasına dənizdən girişi təşkil edən beş qapıdan biri olmuşdur.
Karvansaranın həyəti və otaqlarının yerləşməsi o düvrün oxşar tikililəri üçün xarakterik olan sxemi təkrarlayır. Xan karvansarasının əsas fərqli cəhəti, binanın künclərinin özünəməxsus şəkildə həll edilməsidir. Belə ki, künc otaqlarının düzgün olmayan beşbucaqlı və trapesiodal formalarını daşdan olan tavan örtüyü üçün məqsədyönlü hesab etmək olmaz, həmçinin memarlıq xüsusiyyətləri baxımından da bu cür yanaşma arzuedilən deyildir. Karvansarayın ümumilikdə yaxşı işlənilmiş memarlıq-planlaşdırma xüsusiyyətləri fonunda, künc hissələri axıra qədər işlənilməmiş element təəssüratını yaradır. Həmçinin künc divarlarının qalınlığının xaricdən iki dəfə artırılmasının da nəyə əsaslanması məlum deyildir.
Karvansarayın birinci mərtəbəsində anbarlar yerləşdirilmişdi. Şəhər bazarı tərəfdən binanın fasadında kiçik otaq formalı yerlər göstərilmişdir ki, onlar da mağaza (dükan) xarakteri daşımaqla, binanın daxili həyəti ilə əlaqələndirilməmişdir. Bu cür memarlıq həlli, Xan karvansarasından sağda yerləşən və məscidə kimi uzanan bütün kompleks tikililərinin fasadında təkrarlanmışdır.
Seyid Yəhya Murtuza məscidi
Seyid Yəhya Murtuza məscidi XVII əsrin əvvəllərində dövrünün görkəmli ictimai xadimlərindən biri olan Seyid Yəhya Murtuzanın sifarişi əsasında, onun maddi dəstəyi ilə inşa edilmişdir. Seyid həm də ömrünün sonuna kimi bu məsciddə axund olaraq fəaliyyət göstərmişdir.
Seyid Yəhyanın vəsiyyətinə görə, ölümündən sonra onu məscidin həyətində dəfn etmişlər. Hal hazırda məscidin ilk axundu olmuş bu şəxsin məzarı məscidin giriş qapısının yanında yerləşir.
Daha çox Bakıya dəniz yolu ilə gələ tacirlər tərəfindən istifadə edilən bu məscid planda kvadrat formasına malikdir. Böyük zalın üzəri hündür olmayan baraban üzərində ucaldılmış günbəzlə örtülmüşdür. Məscidin cənub divarında stalaktit yaruslu daş mehrab yerləşdirilmişdir.
İstinadlar
- Саламзаде, А. В. Торговый комплекс в Баку (ДАН Азерб. ССР, т. XII, № 1). Баку. 1956.
- Саламзаде, 1964. səh. 67
- Саламзаде, 1964. səh. 69
- Саламзаде, 1964. səh. 68
- Гмелин, С. Г. Путешествие по России, ч. III. СПб. 1785. 81.
- Fərhadoğlu, 2006. səh. 140
Ədəbiyyat
- Саламзаде, А. В. Торговый комплекс в Баку (ДАН Азерб. ССР, т. XII, № 1). Баку. 1956.
- Саламзаде, А. В. Архитектура Азербайджана XVI-XIX вв. Баку: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР. 1964.
- Fərhadoğlu, Kamil. İçərişəhər. Bakı: Şərq-Qərb nəşriyyatı, AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu. 2006. səh. 256.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Baki orta esr ticaret kompleksi Iceriseher erazisinde dovrumuze tam sekilde catmamis iri ticaret kompleksi Kompleks Baki qalasinin deniz sahili boyunca uzanirdi Seher terefden komplekse daxil olan butun tikililer esas ticaret kucesi Asef Zeynalli kucesi hissesinde boyunca siralanmisdi Baki orta esr ticaret kompleksiOlke AzerbaycanSeher BakiYerlesir Iceriseher Asef Zeynalli kucesiAidiyyati Iceriseher Dovlet Tarix Memarliq QoruguTikilme tarixi XVI XVII esrlerUslubu Sirvan Abseron memarliq mektebiVeziyyeti qismen dagidilibKompleksin dovrumuze catmis yegane plani Sirvansahlar sarayi ve Baki xan sarayi ile yanasi Orta esr ticaret kompleksi feodal dovru Bakisinin en boyuk memarliq komplekslerinden biri olmusdur Orta esr Bakisinda kompleks hem funksional hem de sehersalma baximindan boyuk olmusdur Yalniz XIX esrin II yarisinda kapitalizmin inkisafi ile kompleks ehemiyyetini itirmis Xan karvansarayi ve Seyid Yehya Murtuza mescidi istisna olmaqla komplekse daxil olan diger tikililer sokulmusdur TesviriIceriseherin merkezi ticaret kucesi baslayib bazar meydani ve ile kecerek Asef Zeynalli kucesine catir evvelce cenub serq daha sonra ise cenub qerb istiqametinde irelileyerek Salyan qapisina kimi catirdi Umumilikde kompleks alti tikiliden teskil olunmusdu ki onlardan da dordu karvansara biri mescid biri ise ticaret sirasi idi Xeritede karvansaraylar 1 2 5 ve 6 ticaret sirasi 3 mescid ise 4 nomresi ile qeyd edilmisdir Baki qala divarlarinin denize baxan hissesinin merkezinde yerlesen Ticaret kompleksi denizden baxarken cox yaxsi gorunurdu Deniz yolu ile getirilen mallar kompleksin qarsisinda bosaldilir ve daha sonra muvafiq kavansaralara aparilirdi Seher terefden ise kompleks seherin bas planina esas mmuhum ehemiyyet dasimaqla onun is ve ticaaret merkezinin esasini teskil edirdi Kompleksin duz qarsisinda ise boyuk Cume mescidi yerlesir TarixiKomplekse daxil olan butun tikililerin insaat tarixi haqqinda melumat dovrumuze catmamisdir Kompleksin aid oldugu tarixi dovrun mueyyenlesdirilmesi ucun ona daxil olan tikililerden en boyuyu olan Xan karvansarasi baza rolunu oynayir Muvafiq otaq eyvanli karvansara tipi XVI esrin sonu XVII esrin evvelleri ucun xarakterikdir E Salamzadenin fikrince komplekse daxil olan diger karvansaraylari da XVII esrin I yarisina aid etmek mumkundur Buna baxmayaraq ehtimal ki kompleks tikilileri XVII esrin II yarisi ve XVIII esr erzinde de berpa edilmis ve genislendirilmisdir Komplekse daxil olan binalarin hansi funksiyalari yerine yetirmelerinin mueyyen edilmesi ucun onlarin seherin qedim xeritelerinde hansi adla qeyd edilmesi elmi maraq kesb edir Kompleksin dovrmuze catmis yegane certyojunda Rusiya Dovlet Herbi Tarixi Arxivinde f 349 ed hr 3 delo 3318 askarlanmis hemin plan certyoj ilk defe E Salamzade terefinden 1956 ci ilde nesr edilmisdir komplekse daxil olan karvansaraylar yalniz karvansara kimi qeyd edilirler Seherin 1796 ci ile aid bas planinda ise mal karvansarasi en boyuk kavansaray ise yerlesdirme karvansarasi adlandirilir E Salamzade qeyd edir ki bu deqiqlesdirmeler ve tikililerin birbasa deniz kenarinda yerlesmesi Baki orta esr ticaret kompleksinin ilk novbede deniz ticareti ile elaqeli oldugunu demeye esas verir Komplekse daxil olan karvansaralarda genis anbar yerlerinin olmasina baxmayaraq heyvanlar ucun nezerde tutulmus yerlerin olmamasi da bununla izah edilir Komplekse daxil olan karvansaralar ticari anbar ve yasayis yeri xarakteri dasiyirdi Feodal dovru Bakisinin sehersalma sisteminde kompleks muhum rol oynayirdi Kompleksin dovrumuze catmis planindan aydin gorunur ki onun insasi bir defeye heyata kecirilmemisdir Sirvansahlar sarayi ve Baki xan sarayi ile yanasi Orta esr ticaret kompleksi feodal dovru Bakisinin en boyuk memarliq komplekslerinden biri olmusdur Orta esr Bakisinda kompleks hem funksional hem de sehersalma baximindan boyuk olmusdur Yalniz XIX esrin II yarisinda kapitalizmin inkisafi ile kompleks ehemiyyetini itirmis Xan karvansarayi ve Seyid Yehya Murtuza mescidi istisna olmaqla komplekse daxil olan diger tikililer sokulmusdur Dovrumuze catmis tikililerXan karvansarasi Xan karvansarayinin A Zeynalli kucesine baxan fasadinin gorunusuEsas meqale Xan karvansarayi 1796 ci ilin bas planinda Xan karvansarasi adlandirilan ve saxlanan certyojda 1 nomre ile qeyd edilmis bina Azerbaycan erazisinde dovrumuze catmis karvansaralarin umumi xususiyyetlerini ozunde cemlesdirir Karvansara planda kvadrat formaya malikdir Karvansarayin iki qapisindan biri deniz sahiline digeri ise seherin esas ticaret kucesine acilir Buna gore de karvansarayin daxili heyeti bir nov seherden denizee kecid yolunu oynayirdi Bakiya seferinden behs ederken Xan karvansarasini da xatirlayaraq yazir Karvansara heqiqeten de haqqinda behs edilmeye layiqdir o duz denizin kenarinda yerlesir ve buna gore de gemilerden mallarin onun vasitesiyle sehere kecirilmesi rahatdir Karvansarayin inasasi zamani memar seher bazari ve deniz sahilini elaqelendirmekle tikilinin seher orqanizmindeki rolunu artirmaga muveffeq olmusdur Xan karvansarayinin denize acilan qapilari Baki qalasina denizden girisi teskil eden bes qapidan biri olmusdur Karvansaranin heyeti ve otaqlarinin yerlesmesi o duvrun oxsar tikilileri ucun xarakterik olan sxemi tekrarlayir Xan karvansarasinin esas ferqli ceheti binanin kunclerinin ozunemexsus sekilde hell edilmesidir Bele ki kunc otaqlarinin duzgun olmayan besbucaqli ve trapesiodal formalarini dasdan olan tavan ortuyu ucun meqsedyonlu hesab etmek olmaz hemcinin memarliq xususiyyetleri baximindan da bu cur yanasma arzuedilen deyildir Karvansarayin umumilikde yaxsi islenilmis memarliq planlasdirma xususiyyetleri fonunda kunc hisseleri axira qeder islenilmemis element teessuratini yaradir Hemcinin kunc divarlarinin qalinliginin xaricden iki defe artirilmasinin da neye esaslanmasi melum deyildir Karvansarayin birinci mertebesinde anbarlar yerlesdirilmisdi Seher bazari terefden binanin fasadinda kicik otaq formali yerler gosterilmisdir ki onlar da magaza dukan xarakteri dasimaqla binanin daxili heyeti ile elaqelendirilmemisdir Bu cur memarliq helli Xan karvansarasindan sagda yerlesen ve mescide kimi uzanan butun kompleks tikililerinin fasadinda tekrarlanmisdir Seyid Yehya Murtuza mescidi Seyid Yehya Murtuza mescidinin esas fasadinin gorunusuEsas meqale Seyid Yehya Murtuza mescidi Seyid Yehya Murtuza mescidi XVII esrin evvellerinde dovrunun gorkemli ictimai xadimlerinden biri olan Seyid Yehya Murtuzanin sifarisi esasinda onun maddi desteyi ile insa edilmisdir Seyid hem de omrunun sonuna kimi bu mescidde axund olaraq fealiyyet gostermisdir Seyid Yehyanin vesiyyetine gore olumunden sonra onu mescidin heyetinde defn etmisler Hal hazirda mescidin ilk axundu olmus bu sexsin mezari mescidin giris qapisinin yaninda yerlesir Daha cox Bakiya deniz yolu ile gele tacirler terefinden istifade edilen bu mescid planda kvadrat formasina malikdir Boyuk zalin uzeri hundur olmayan baraban uzerinde ucaldilmis gunbezle ortulmusdur Mescidin cenub divarinda stalaktit yaruslu das mehrab yerlesdirilmisdir IstinadlarSalamzade A V Torgovyj kompleks v Baku DAN Azerb SSR t XII 1 Baku 1956 Salamzade 1964 seh 67 Salamzade 1964 seh 69 Salamzade 1964 seh 68 Gmelin S G Puteshestvie po Rossii ch III SPb 1785 81 Ferhadoglu 2006 seh 140EdebiyyatSalamzade A V Torgovyj kompleks v Baku DAN Azerb SSR t XII 1 Baku 1956 Salamzade A V Arhitektura Azerbajdzhana XVI XIX vv Baku Izdatelstvo Akademii nauk Azerbajdzhanskoj SSR 1964 Ferhadoglu Kamil Iceriseher Baki Serq Qerb nesriyyati AMEA Arxeologiya ve Etnoqrafiya Institutu 2006 seh 256 Hemcinin baxSirvan Abseron memarliq mektebi