Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Böyük Qafqaz — Xəzər dənizi ilə Qara dəniz arasında yerləşən dağ sistemi; Alp-Himalay dağ qurşağının tərkib hissəsi. Cənub-şərq hissəsi Azərbaycan Respublikası ərazisinə daxildir.
| Böyük Qafqaz | |
|---|---|
 | |
| Ümumi məlumatlar | |
| Mütləq hündürlüyü | 5642 m |
| Uzunluğu | 1100 km |
| Hündür nöqtəsi | Elbrus dağı |
| Əsas silsiləsi | Baş Qafqaz silsiləsi |
| Yerləşməsi | |
| Ölkələr | |
| | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Oroqrafik təsvir
Böyük Qafqazın çox hissəsini təşkil edən Baş Qafqaz silsiləsi Azərbaycan Respublikasının ərazisində Gürcüstan Respublikası və Rusiyanın Dağıstan Respublikası ilə sərhəddəki (3385 m) zirvəsindən başlayaraq cənub-şərq istiqamətində uzanır. Silsilənin və Bazardüzü zirvələri arasındakı hissəsinin yalnız cənub yamacı (şimal yamacı Rusiyanın Dağıstan ərazisinə düşür)və Bazardüzü zirvəsindən cənubdakı hissəsinin isə hər iki yamacı Azərbaycan ərazisinə daxildir.
Baş Qafqaz silsiləsinin yan hissəsi heç bir yerdə çay dərələri ilə kəsilmir (buna görə o, bəzən Suayrıcı silsilə də adlanır). Silsilənin çox yerində hündürlüyü 3000 m-dən, mərkəzi hissəsində isə 4000 m-dən artıqdır (Bazardüzü — 4466 m, Tufandağ — 4191 m, Bazaryurd — 4126 m). Babadağ zirvəsindən (3629 m) cənub-şərqdə həmin silsilə tədricən alçalmağa və genişlənməyə başlayır. Baş Qafqaz silsiləsi zirvəsindən (2205 m) şimal-şərqə doğru yelpikvarı şəkildə genişlənərək Xəzər dənizinə tərəf getdikcə alçalan və çay dərələri ilə bir-birindən ayrılan Gədi-Kürkeçidağ, Aladaş, və s. silsilələrə bölünür. Həmin silsilələr çoxlu daha kiçik və alçaq silsilələrə ayrılaraq Qobustan adlanan alçaq dağlıq sahəyə keçir, oradan da Abşeron yarımadasınadək davam edir.
Baş Qafqaz silsiləsindən şimalda yerləşən və ona paralel uzanan Yan silsilənin Azərbaycandakı hissəsi Şahdağdan (4243 m) başlayaraq cənub-şərqə doğru tədricən alçalır və Beşbarmaq dağında (546 m) qurtarır. Yan silsilə Baş Qafqaz silsiləsindən başlayan çayların (Qusarçay, Qudyalçay və.s) dərələri ilə kəsilərək ayrı-ayrı massivlərə — platolara (Şahdağ, Qızılqaya, Buduq və s.) bölünmüşdür. Yan silsiləyə şimal-qərbdə paralel istiqamətdə Tələbi-Qaynarca tirəsi (hündürlüyü qərbdə 1000–1100 m, cənub-şərqdə 150–200 m) uzanır. Silsilələr və tirələr bir-birindən dərələr, dağarası çökəkliklər (, Xınalıq, Yerfi, Qonaqkənd, Xaltan, Gilgilçay, , Rustov, Pirəbədil və s.) vasitəsilə ayrılır.
Baş Qafqaz silsiləsinin cənub yamacı çox yerdə ona paralel uzanan Alazan-Əyriçay çökəkliyinə enir. Gürcüstan ərazisindən başlanan həmin çökəkliyin Azərbaycan Respublikası ərazisində uzunluğu 210 km, eni 30 km-ə qədərdir. Cənub-şərqdə Baş Qafqaz silsiləsindən Lahıc çökəkliyilə ayrılan Niyaldağ silsiləsi (hündürlüyü 2100 m-dək) uzanır.
Böyük Qafqazın subalp çəmənlikləri
Alp qurşağına nisbətən daha geniş əraziyə malik olub 1600–1800 m-dən 2400–2600 m yüksəkliklərə qədər olan yüksəkliklərdə yayılmışdır.
Subalp yarımqurşağının iqlimi alp yarımqurşağı ilə müqayisədə landşaft komplekslərinin inkişafı üçün əlverişlidir. Bu ilk növbədə bu yarımqurşağın nisbətən aşağı hipsometrik səviyyədə yerləşməsi ilə əlaqədardır. Burada illik cəm günəş radiasiyası 135–140 kkal/sm2, illik radiasiya balansı 25 kkal/sm2 təşkil edir. Havanın ortaillik temperaturu müsbət 2–60, orta yanvar-minus 60, orta iyul temperaturu isə müsbət 150C təşkil edir. Ortaillik yağıntıların miqdarı 1300 mm olub, nəmləmə 300–240%-dir. Subalp yarımqurşağının 2600 m hündürlüklərində qar örtüyü yerdə 200 gün qalır.
Ərazinin makroyamaclarının ekspozisisyasından və hündürlüyündən asılı olaraq 5 və 100 artıq sutkalıq temperatur cəmi müxtəlif dərəcədə paylanmışdır. 100-dən artıq ortasutkalıq temperatur cəmi 1800–2600 m yüksəkliklərdə 1300–3000 arasında dəyişir. 50-dən artıq ortasutkalıq temperatur cəmi həmin yüksəkliklərdə 1900–9000 arasında tərəddüd edir.
Alp qurşağına nisbətən subalp yarımqurşağında istilik ehtiyatının kifayət qədər olması qeyd olunan landşaft kompleksinin bitki tərkibinin müxtəlifliyinə səbəb olmuşdur. İki bitki qurşağı-Yuxarı hissədə alp çəmənləri, aşağı hissədə isə meşə bitkiləri arasında yerləşən subalp qurşağı hər iki bitki formasiyalarının elementlərini özündə əks etdirir.
Subalp yarımqurşağında torpaq örtüyünün formalaşması və inkişafı məlum fizcoğrafi qnunquyğunluqlara tabe olaraq əsasən iqlimdən ərazinin yüksəklikdən, yamacların ekspozisiyasından və relyefinmorfologiyasından asılıdır. Yüksək dağlığın subalp yarımqurşağında torflu dağ-çəmən, dağ-çəmən çimli, dağ-çəmən qaratorpaqlar inkişaf etmişdir. Bu qeyd olunan torpaq yarımtiplərindən başqa meşələrin subalp qurşağı ilə qovuşduğu yerlərdə dağ-çəmen-meşə torpaqları yayılmışdır.
Ərazinin dağ-çəmən torpaqları, xüsusilə Girdimançayını Pirsaatçayın yuxarı axarlarında və kəskin parçalanmış yamaclarda çay şəbəkəsinin sıxlığı, yamacların dikliyi, nizamsız otarma, gur yağışlar və digər amillərdən təsiri nəticəsində eroziya prosesləri inkişaf etmiş, torpaq qatı yuyulmuş, sürüşmələr, uçqunlar yaranmışdır.
Subalp çəmənliklərindən əsasən biçənək kimi istifadə olunur. Əlverişli termik rejim, nəmlənmə şəraiti ərazidə hündür, zəngin növ tərkibinə malik otların formalaşmasına səbəb olmuşdur. Bundan əlavə subalp çəmənliklərdə çoxlu sayda dərman bitkiləri vardır. Yüksək dağ çəmənliklərinin su, torpaqqoruyucu və eroziyaya qarşı mühafizə rolu vardır.
Süxurlar
Qafqaz dağlarının geoloji quruluşu haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Məsələn, geoloq akademik Astraxanovka yaylasına təbaşir çöküntüləri örtüyü altında yatan çökmə süxur kompleksinin kaynozoy çöküntüləri olmasını şübhə altına almaqla, onların yura sisteminə aid olması haqda fikini söyləmişdir. Dibrar zonasından cənubda Taxtayaylaq sinklinalının, Altıağac antiklinalının və bir sıra başqa strukturların normal morfoloji quruluşu burada tektonik örtüyün özəyinin yerləşməsini də böyük şübhə altına qoyur.
Böyük Qafqazın bəzi zirvələri
- Azərbaycan ərazisindəki
Həmçinin bax
İstinadlar
- Böyük Qafqaz // Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti. I cild. Bakı: Şərq-Qərb. 2007. 304. ISBN .
- Azərbaycan Respublikasının Coğrafiyası I cild. Bakı 2014.
- "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2022-05-07 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2019-08-12.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Boyuk Qafqaz Xezer denizi ile Qara deniz arasinda yerlesen dag sistemi Alp Himalay dag qursaginin terkib hissesi Cenub serq hissesi Azerbaycan Respublikasi erazisine daxildir Boyuk QafqazUmumi melumatlarMutleq hundurluyu 5642 mUzunlugu 1100 kmHundur noqtesi Elbrus dagiEsas silsilesi Bas Qafqaz silsilesiYerlesmesi43 00 sm e 43 07 s u Olkeler Azerbaycan Rusiya GurcustanBoyuk Qafqaz Vikianbarda elaqeli mediafayllarOroqrafik tesvirBoyuk Qafqazin cox hissesini teskil eden Bas Qafqaz silsilesi Azerbaycan Respublikasinin erazisinde Gurcustan Respublikasi ve Rusiyanin Dagistan Respublikasi ile serheddeki 3385 m zirvesinden baslayaraq cenub serq istiqametinde uzanir Silsilenin ve Bazarduzu zirveleri arasindaki hissesinin yalniz cenub yamaci simal yamaci Rusiyanin Dagistan erazisine dusur ve Bazarduzu zirvesinden cenubdaki hissesinin ise her iki yamaci Azerbaycan erazisine daxildir Bas Qafqaz silsilesinin yan hissesi hec bir yerde cay dereleri ile kesilmir buna gore o bezen Suayrici silsile de adlanir Silsilenin cox yerinde hundurluyu 3000 m den merkezi hissesinde ise 4000 m den artiqdir Bazarduzu 4466 m Tufandag 4191 m Bazaryurd 4126 m Babadag zirvesinden 3629 m cenub serqde hemin silsile tedricen alcalmaga ve genislenmeye baslayir Bas Qafqaz silsilesi zirvesinden 2205 m simal serqe dogru yelpikvari sekilde genislenerek Xezer denizine teref getdikce alcalan ve cay dereleri ile bir birinden ayrilan Gedi Kurkecidag Aladas ve s silsilelere bolunur Hemin silsileler coxlu daha kicik ve alcaq silsilelere ayrilaraq Qobustan adlanan alcaq dagliq saheye kecir oradan da Abseron yarimadasinadek davam edir Boyuk Qafqazin en hundur zirvesi Elbrus Bas Qafqaz silsilesinden simalda yerlesen ve ona paralel uzanan Yan silsilenin Azerbaycandaki hissesi Sahdagdan 4243 m baslayaraq cenub serqe dogru tedricen alcalir ve Besbarmaq daginda 546 m qurtarir Yan silsile Bas Qafqaz silsilesinden baslayan caylarin Qusarcay Qudyalcay ve s dereleri ile kesilerek ayri ayri massivlere platolara Sahdag Qizilqaya Buduq ve s bolunmusdur Yan silsileye simal qerbde paralel istiqametde Telebi Qaynarca tiresi hundurluyu qerbde 1000 1100 m cenub serqde 150 200 m uzanir Silsileler ve tireler bir birinden dereler dagarasi cokeklikler Xinaliq Yerfi Qonaqkend Xaltan Gilgilcay Rustov Pirebedil ve s vasitesile ayrilir Bas Qafqaz silsilesinin cenub yamaci cox yerde ona paralel uzanan Alazan Eyricay cokekliyine enir Gurcustan erazisinden baslanan hemin cokekliyin Azerbaycan Respublikasi erazisinde uzunlugu 210 km eni 30 km e qederdir Cenub serqde Bas Qafqaz silsilesinden Lahic cokekliyile ayrilan Niyaldag silsilesi hundurluyu 2100 m dek uzanir Boyuk Qafqazin subalp cemenlikleriAlp qursagina nisbeten daha genis eraziye malik olub 1600 1800 m den 2400 2600 m yuksekliklere qeder olan yuksekliklerde yayilmisdir Subalp yarimqursaginin iqlimi alp yarimqursagi ile muqayisede landsaft komplekslerinin inkisafi ucun elverislidir Bu ilk novbede bu yarimqursagin nisbeten asagi hipsometrik seviyyede yerlesmesi ile elaqedardir Burada illik cem gunes radiasiyasi 135 140 kkal sm2 illik radiasiya balansi 25 kkal sm2 teskil edir Havanin ortaillik temperaturu musbet 2 60 orta yanvar minus 60 orta iyul temperaturu ise musbet 150C teskil edir Ortaillik yagintilarin miqdari 1300 mm olub nemleme 300 240 dir Subalp yarimqursaginin 2600 m hundurluklerinde qar ortuyu yerde 200 gun qalir Erazinin makroyamaclarinin ekspozisisyasindan ve hundurluyunden asili olaraq 5 ve 100 artiq sutkaliq temperatur cemi muxtelif derecede paylanmisdir 100 den artiq ortasutkaliq temperatur cemi 1800 2600 m yuksekliklerde 1300 3000 arasinda deyisir 50 den artiq ortasutkaliq temperatur cemi hemin yuksekliklerde 1900 9000 arasinda tereddud edir Alp qursagina nisbeten subalp yarimqursaginda istilik ehtiyatinin kifayet qeder olmasi qeyd olunan landsaft kompleksinin bitki terkibinin muxtelifliyine sebeb olmusdur Iki bitki qursagi Yuxari hissede alp cemenleri asagi hissede ise mese bitkileri arasinda yerlesen subalp qursagi her iki bitki formasiyalarinin elementlerini ozunde eks etdirir Subalp yarimqursaginda torpaq ortuyunun formalasmasi ve inkisafi melum fizcografi qnunquygunluqlara tabe olaraq esasen iqlimden erazinin yukseklikden yamaclarin ekspozisiyasindan ve relyefinmorfologiyasindan asilidir Yuksek dagligin subalp yarimqursaginda torflu dag cemen dag cemen cimli dag cemen qaratorpaqlar inkisaf etmisdir Bu qeyd olunan torpaq yarimtiplerinden basqa meselerin subalp qursagi ile qovusdugu yerlerde dag cemen mese torpaqlari yayilmisdir Erazinin dag cemen torpaqlari xususile Girdimancayini Pirsaatcayin yuxari axarlarinda ve keskin parcalanmis yamaclarda cay sebekesinin sixligi yamaclarin dikliyi nizamsiz otarma gur yagislar ve diger amillerden tesiri neticesinde eroziya prosesleri inkisaf etmis torpaq qati yuyulmus surusmeler ucqunlar yaranmisdir Subalp cemenliklerinden esasen bicenek kimi istifade olunur Elverisli termik rejim nemlenme seraiti erazide hundur zengin nov terkibine malik otlarin formalasmasina sebeb olmusdur Bundan elave subalp cemenliklerde coxlu sayda derman bitkileri vardir Yuksek dag cemenliklerinin su torpaqqoruyucu ve eroziyaya qarsi muhafize rolu vardir SuxurlarQafqaz daglarinin geoloji qurulusu haqqinda muxtelif fikirler movcuddur Meselen geoloq akademik Astraxanovka yaylasina tebasir cokuntuleri ortuyu altinda yatan cokme suxur kompleksinin kaynozoy cokuntuleri olmasini subhe altina almaqla onlarin yura sistemine aid olmasi haqda fikini soylemisdir Dibrar zonasindan cenubda Taxtayaylaq sinklinalinin Altiagac antiklinalinin ve bir sira basqa strukturlarin normal morfoloji qurulusu burada tektonik ortuyun ozeyinin yerlesmesini de boyuk subhe altina qoyur Boyuk Qafqazin bezi zirveleriAzerbaycan erazisindekiBazarduzu 4466 m Sahdag 4243 m Tufandag 4191 m Bazaryurd 4126 m 3648 m Babadag 3629 m 2205 m 2915 mHemcinin baxBoyuk Qafqaz fiziki cografi vilayeti Boyuk Qafqazin qayaliq subnival kompleksleri Boyuk Qafqaz fiziki cografi vilayetinin ekocografi problemleri IstinadlarBoyuk Qafqaz Azerbaycan toponimlerinin ensiklopedik lugeti I cild Baki Serq Qerb 2007 304 ISBN 978 9952 34 155 3 Azerbaycan Respublikasinin Cografiyasi I cild Baki 2014 Arxivlenmis suret PDF 2022 05 07 tarixinde PDF Istifade tarixi 2019 08 12