Azərbaycanda atmosferin çirklənməsi

Azərbaycan Respublikasında SSRİ-nin dağılması nəticəsində ətraf mühiti kirləndirən sənaye müəssisələrinin əksəriyyəti dayandıqdan sonra atmosferə atılan zəhərli maddələrin miqdarı kəskin azaldı. 1987-ci ildə respublikanın hava hövzəsinə 2,05 mln.t zərərli tullantılar atılmışdır. Bunun 0,25 mln. tonu bərk maddələr (toz), 0,15 mln. tonu kükürd qazı, 0,99 mln. tonu isə karbohidrogenli birləşmələr olmuşdur. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin məlumatına əsasən SSRİ-nin dağıldığı 1991-ci ildə atmosfer havasına atılan zərərli tullantıların ümumi miqdarı artaraq 2,6 mln. tona çatmışdır. Bunların 0,11 mln. tonu bərk toz hissəciklər, 0,09 mln. tonu kükürd 2-oksid, 0,64 mln. tonu karbon oksidi, 0,08 mln. tonu azot oksidi, 1,67 mln. tonu karbon qazı, 0,04 mln. tonu buxarlanan kimyəvi maddələr təşkil edirdi.

Kokslaşdırma sobasından çıxan tüstü nəticəsində atmosferin çirklənməsi.

Sənaye müəssisələrinin atmosferi çirkləndirməsi

Stasionar mənbələrdən atılan tullantıların əsas hissəsi tikinti materialları 26,6%, neft-kimya sənayesi 16,9%, energetika 16,9%, qaz sənayesi 15,7%, neft sənayesi 7,3%, əlvan metallurgiya 4,7%, elektrotexnika sənayesi 1,8% müəssisələrinin payına düşür. Əsas sənaye şəhərlərindəki vəziyyət sözün əsl mənasında təşviş doğururdu. Sumqayıtda zərərli tullantıların xüsusi təzyiqi 1200 t/km² (ümum respublika göstəricisindən 50 dəfə, ümumittifaq göstəricisindən 500 dəfə çox), Şirvan şəhərində 1000 t/km², Gəncədə 550 t/km², Mingəçevirdə 480 t/km², Bakıda 400 t/km² olmuşdur. Respublikada atmosferə buraxılan tullantıların miqdarının 80%-dən çoxu bu 5 şəhərin payına düşür: o cümlədən Bakı şəhərinin payına (66,1%), Sumqayıtın (4,5%), Gəncənin (3%), Mingəçevirin (2,5%), Şirvanın (5%) zərərli tullantı düşür. Bakı ilə yanaşı digər sənaye şəhərlərinin atmosferinin çirklənməsi nəticəsində də yaranan ekocoğrafi şəraitin əlverişli olmadığını söyləmək olar. Misal üçün, Gəncədə alüminium zavodu yenidən işə salındıqdan sonra təkə Gəncə şəhərində deyil, həmçinin ətrafdakı Samux, Xanlar, Şəmkir, Goranboy rayonlarında da havada olan zəhərli maddələrin miqdarı artmış və qəbul olunmuş həddən xeyli çox olmuşdur. Belə bir vəziyyət Şirvan şəhəri və ona bitişik rayonlarda da müşahidə edilir.

Şəhərlərin hava hövzəsinin çirkləndirilməsinin əsas səbəbi avadanlıq və qurğuların 50 ilə yaxın bir müddətdə dəyişdirilməməsi, atmosferin mühafizəsi üçün nəzərdə tutulmuş təbiəti mühafizə tədbirlərinin həyata keçirilməməsi, ətraf mühitin mühafizəsinə sərf edilən maliyyə vəsaitinin az olması və ya əksinə ayrılan pulların mənimsənilməməsi olmuşdur. İstilik elektrik stansiyalarında və istilik qızdırıcı mərkəzlərində təbii qaz əvəzinə mazutdan, xüsusilə bir çox hallarda yüksək faizli kükürdlü mazutdan istifadə edilməsi atmosferin çirkləndirilməsini daha da gücləndirmişdir. İlk müstəqillik illərində sənaye müəssisələrinin çox hissəsinin dayanmasına baxmayaraq, havanın tənzimləyici qurğularının təmirinə və bərpasına heç bir vəsait ayrılmadığından atmosferin çirklənməsi ağır olaraq qalırdı.

Avtomobilin atmosferi çirkləndirməsi

Sonrakı illərdə Azərbaycanda iqtisadiyyatın inkişafı və respublikaya gətirilən avtomobillərin sayının durmadan artması, yuxarıda qeyd olunan şəhərlərdə atmosferin ekoloji vəziyyətinin ağır olaraq qalmasına səbəb olmuşdur. 2000-ci ildə atmosfer havasına çirkləndirici maddələr atan stasionar mənbələrin sayı 9839 olmuşdur. Stasionar mənbələrdən ayrılan və tutulan (zərərsizləşdirilən) maddələrin miqdarı 111 min ton olmuşdur ki, bu da tullantıların cəmi 18%-ni təşkil etmişdir. Son illərdə respublikanın paytaxtı Bakıda və digər iri şəhərlərdə avtomobil nəqliyyatının havanı çirkləndirməsi təşviş doğurur. Bəzi günlərdə sakit hava şəraitində baş verən tıxaclar zamanı insanların nəfəs alması çətinləşir və xəstələr, qocalar buna dözə bilmirlər. Dəhşətli hal odur ki, Azərbaycanda istehsal olunan benzin etilləşdirilmiş benzindən ibarətdir. Müasir maşınların mühərriklərində yüksək oktanlı benzin yandırılması tələb olunduğuna görə, Bakının neftayırma zavodlarında oktanlığı artırmaq üçün benzinə qurğuşun tozu əlavə edilir. Nəzərə almaq lazımdır ki, hazırda avtomobillərdən Bakı şəhərinin atmosferinə atılan zəhərli maddələrin orta illik miqdarı 300 min tona çatmışdır. Avtonəqliyyat tullantılarının tərkibində olan qurğuşun insan orqanizminə təhlükəli təsir göstərir və yüksək zəhərləyici xüsusiyyətlərə malikdir. Tullantılar atmosferin aşağı qatlarında küləksiz günlərdə zəif yayılır. Belə havada şəhərin mərkəzi küçələrində güclü şəkildə qalxan hava kütlələri hakim olur və zəhərli tullantılar çox da uzaq məsafəyə yayıla bilmir. Ən çox tullantıların yığılması hündür binaların aralarında və şəhərin ən alçaqda yerləşən məhəllələrində müşahidə olunur. Hazırda respublikamızda avtomobil parklarında olan maşınların 75–80 %-i yüngül maşınlar, 20–25 %-i isə avtobus və yük maşınları təşkil edir. Əhalinin sıx məskunlaşdığı iri şəhərlərdə-Bakı, Sumqayıt, Mingəçevir, Gəncə, Əli-Bayramlı və Yevlaxda hava hövzəsi avtonəqliyyat tullantıları ilə daha çox çirklənmişdir. Azərbaycan ərazisi üçün qəbul edilmiş orta sutkalıq konsentrasiya həddi azot oksidləri üçün 0,85 mq/m³, karbohidrogenlər üçün 0,035 mq/m³, karbon oksidləri üçün 1,0 mq/m³, sulfat anhidridləri üçün 0,25 mq/m³ təşkil edir. Abşeron, Kür-Araz, Gəncə-Qazax, Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonlarının ərazisindən keçən magistral yollarda və sənaye mərkəzlərində atmosferin yerə yaxın olan təbəqəsində qaz və toz tullantılarının orta sutkalıq və birdəfəlik hədd qiyməti "YVB" normadan bir neçə dəfə çoxdur. Təkcə onu qeyd etmək lazımdır ki, azot oksidlərinin 1 m³ havada qəbul edilmiş hədd norması 6 mq təşkil edir. Lakin bu rəqəm 2003-cü ildə Bakı şəhərində 88 mq, Sumqayıtda 102 mq, Mingəçevirdə 45 mq, Gəncədə 65 mq, Şirvanda isə 48 mq/m³ olmuşdur. Bu vəziyyət hərəkətin intensiv olduğu vaxtlarda səhər saat 700–1000-a və axşam saatlarında 1600–1900-a qədər xüsusilə daha çox müşahidə edilir. Avtomobillərin yanma mühərriklərindən çıxan zəhərli tullantı maddələrin miqdarı karbon oksidləri 0,5–10%, azot oksidləri 0,8–25%, karbohidratlar 3%, aldehidlər 0,2% təşkil edir. Avtonəqliyyatın mühitə mənfi təsirlərindən biri də güclü səs-küyün yaranmasıdır. Səs-küyün intensivliyi destibellə (Db) ölçülür. Təcrübələrlə sübut edilmişdir ki, insanın qulağı 20–120 Db-ə qədər olan səs dalğalarının diapozonunu qəbul edə bilir. Ayrı-ayrı nəqliyyat növləri üzrə səs-küyün orta intensivlik dərəcəsi də müxtəlifdir. Bu göstərici yük avtomobilləri üçün 80–90 Db, avtobuslar üçün 80–85 Db, yüngül avtomobillər üçün 70–80 Db, metro qatarları üçün 95–100 Db, sərnişin təyyarələri üçün 110–130 Db, yaşayış evləri üçün 54–59 Db-dir. Sutka ərzində Bakı şəhərinin mərkəzi küçələrində səs-küyün intensivliyi 80–90 Db-ə, bəzi hallarda, o cümlədən səsli-küylü toy məclislərində 120 Db-ə çatır və ondan da çox ola bilir. İnsan üçün 20–30 Db zərərsiz hesab olunur. 30–80 Db zərərli olub, insanların əmək fəaliyyətini 10%-dən 60%-ə qədər aşağı sala bilir..

Statistik göstəricilər

Cədvəl 1. Stasionar mənbələrdən ölkənin atmosfer havasına atılan istilik effekti yaradan qazlar

Stasionar mənbələrdən ölkənin atmosfer havasına atılan istilik effekti yaradan qazlar, min ton

	2007	2009	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020	2021	2022
Karbon qazı (CO2)	14828,8	15293,1	14399,6	13809,4	12471,4	15135,8	16091,9	13980,8	14911,2	16482,5	18494,1	15863,5	16456,4	16516,5	14121,1
Azot bir oksid (N2O)	1.7	10,4	11,8	25,9	15,8	5,0	4,7	7,0	3,3	10,8	8,7	9,1	8,6	8,7	1,4
Metan (CH4)	24,3	24,2	18,3	298,3	385,2	248,8	95,7	34,1	41,0	34,6	18,2	17,5	14,2	14,0	15,1
Hidroflüorkarbonlar	0,5	7	6,8	0,0	6,4	3,9	1,8	0,7	0,8	0,8	0,6	0,6	0,5	0,5	0,4
Kükürd altı flüorid (SF6)	0,1	0,6	0,3	0,7	0,6	0,2	0,05	0,0	0,03	0,004	0,004	0,0	0,0	0,0	0,0
Perflüorkarbonlar	0,6	6,4	5,6	0,1	5,6	2,4	0,02	0,0	0,01	0,014	0,01	0,02	0,014	0,02	0,02

Cədvəl 2. Atmosfer havasının mühafizəsini və ona zərərli təsiri səciyyələndirən göstəricilər

Atmosfer havasının mühafizəsini və ona zərərli təsiri səciyyələndirən göstəricilər.

	1990	1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020	2021	2022
Stasionar mənbələrdən ayrılan çirkləndirici maddələrin ümumi miqdarı, min ton	2913	2556	2132	1848	1365	1033	472	508	457	678	627	1029	459	713	829	1781	715	765	646	565	491	479	316	282	273	485	432	436	410	442	420	457	480
Stasionar mənbələrdən ayrılan çirkləndirici maddələrin tutulub zərərsizləşdirilməsi — cəmi, min ton	804	637	433	314	202	154	90	118	105	103	112	452	242	287	289	1223	371	379	365	265	277	255	90	84	83	307	244	252	238	265	274	301	322
stasionar mənbələrdən ayrılan çirkləndirici maddələrin ümumi miqdarına nisbətən, faizlə	28	25	20	17	15	15	19	23	23	15	18	44	53	40	35	69	52	50	57	47	56	53	29	30	30	63	56	58	58	60	65	66	67
Çirkləndirici maddələrin atmosfer havasına atılması — cəmi, min ton	2846	2634	2347	2086	1610	1326	717	849	756	917	908	979	620	838	975	1054	875	970	937	997	957	1003	1076	1137	1155	1156	1170	1160	1121	1122	841	880	930
o cümlədən:
stasionar mənbələrdən	2108	1919	1699	1533	1163	879	382	390	443	575	515	577	217	426	540	558	344	386	295	300	215	224	277	197	189	178	188	184	171	177	147	157	158
adambaşına düşən, kq	294	264	230	205	153	114	49	50	56	72	64	71	26	51	64	66	40	44	33	34	24	24	30	21	20	19	20	19	17	18	15	16	16
avtomobil nəqliyyatından	738	715	648	553	447	447	335	459	313	342	393	402	403	412	435	496	531	584	642	697	742	779	849	940	966	978	982	976	950	945	694	723	772
adambaşına düşən, kq	103	98	88	74	59	58	43	59	40	43	49	49	49	50	52	58	62	67	73	78	82	85	91	100	101	103	102	100	97	95	70	72	76
Atmosfer havasına avtomobil nəqliyyatından atılan çirkləndi-rici maddələrin ümumi atılan çirkləndirici maddələrin miqda-rındakı xüsusi çəkisi, faiz	26	27	28	27	28	34	47	54	41	37	43	41	65	49	45	47	61	60	69	70	78	78	79	83	84	85	84	84	85	84	83	82	83

Cədvəl 3. Sahələr üzrə istilik effekti yaradan qazların atılması

Sahələr üzrə istilik effekti yaradan qazların atılması (milyon ton CO2 ekvivalentində)

	2005	2010	2015	2018	2019	2020	2021
Energetika	40,9	41,0	47,4	47,8	49,3	49,8	53,4
Sənaye prosesləri	1,9	2,1	3,4	3,3	3,3	3,2	3,2
Kənd təsərrüfatı	6,5	7,2	8,7	8,7	8,0	8,0	7,6
Torpaqdan istifadə, onun dəyişdirilməsi və meşə təsərrüfatı 2)	-5,3	-5,4	-7,1	-7,2	-7,5	-8,5	-7,7
Tullantılar	1,0	2,3	0,9	1,0	1,0	1,4	1,5
Torpaqdan istifadə, onun dəyişdirilməsi və meşə təsərrüfatı nəzərə almaqla, cəmi	50,2	52,6	60,4	60,8	61,6	62,4	65,8
Torpaqdan istifadə, onun dəyişdirilməsi və meşə təsərrüfatı istisna olmaqla, cəmi	44,9	47,2	53,3	53,6	54,1	53,9	58,1

1. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin məlumatlarına əsasən
2. minus " - " işarəsi ilə istilik effekti yaradan qalarının absorbsiyası (udulması) göstərilmişdir.

Xarici keçid

• Havanın çirklənməsi intensivləşib

Həmçinin bax

• Ətraf mühitin çirklənməsi

İstinad

1. Xəlilov Ş. B. Azərbaycanın ekocoğrafi problemləri Bakı 2006
2. "Ətraf mühitin mühafizəsi" (az.). Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. 05.02.2023 tarixində arxivləşdirilib.
3. "Ətraf mühitin mühafizəsi" (az.). AR Dövlət Statistika Komitəsi. 12.09.2023. 05.02.2023 tarixində arxivləşdirilib.