Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
 | |
| Daxil olduğu ay | Kiçik Çillə |
Azərbaycanlılarda Xızır Nəbi bayramı – Azərbaycan mühitində Xızır Nəbi bayramının qeyd edilməsi və bununla bağlı adət-ənənələr.
Tarixi-mədəni arxa plan
Azərbaycanlılarda Xızır və İlyas kultu
Xızır Nəbi mifik qəhrəmanı baharla əlaqəli olan, yaşıllıq və su kultudur. O, boz at sürən qoruyucu şəklində təsvir edilir. Azərbaycan əfsanələrində nadir də olsa, Xızır və bozqurdun bir-birinin yerinə keçdiyini görmək mümkündür. "Kitabi-Dədə Qorqud"da isə Xızır Buğacın yarasını 3 dəfə oxşayıb, ona lazım olan məlhəmi (dağ çiçəyi və ana südü) deyir.
Azərbaycan mifologiyasında Xızır Nəbi bayramının Xızır və İlyasın şərəfinə keçirilməsi ilə bağlı rəvayətlər var. Bir fikrə görə, Tanrı İlyasa suyun, Xızıra isə yaşıllığın hamisi vəzifəsini vermişdir və bu vəzifəyə görə onlar bir-birindən ayrı-ayrı qalırlar. Azərbaycanlıların inanclarına görə, Novruzdan 40 gün əvvəl iki qardaş bərəkət vermək, xəstələri sağaltmaq, insanların arzularını yerinə yetirmək üçün yer üzündə görüşürlər.
Müddəti və adlandırılması
Yalquzaq zamanı və ya "Xızır Nəbi günləri" Kiçik Çillənin ilk 10 günlüyüdür. Bu sərt soyuq vaxtlar Xızır Nəbi ilə əlaqələndirilir və "Xıdır girdi, qış girdi, Xıdır çıxdı, qış çıxdı" deyilir.
Azərbaycanlılar Xızır Nəbi bayramını Novruz bayramından 6 ay əvvəl, fevral ayının ortalarında qeyd edirlər. Digər istifadə edilən tarixlər qışın 12 soyuq gününün 10-cusu və ya qışın son 3 günüdür (25–28 fevral). Xızır Nəbinin bayramının Novruz bayramı kimi dəqiq tarixi olmamasının səbəbi odur ki, Səlcuq dövründə qəbul edilən Cəlali təqvimində Xızır Nəbi bayramı yox idi. Bundan başqa Xızır Nəbi bayramı Novruzun yayıldığı kimi böyük etno-mədəni ərazidə yayılmamışdı. Türkiyədə və Cənubi Qafqaz yaşayan qarapapaqlar Azərbaycan mühitinə yaxın yaşadıqları üçün Xızır Nəbi bayramını azərbaycanlılarla oxşar şəkildə, fevral ayında qeyd edir.
İran Azərbaycanında ayrımlar fevral ayını "qurd cütləşmə ayı" və ya "Xızır Nəbi ayı" adlandırırlar. Təbriz azərbaycanlıları Xızır Nəbi bayramını "Əli Heydər bayramı" da adlandırırlar.
Keçirilməsi
Xızır Nəbi bayramı azərbaycanlılar üçün Novruzdan sonra ikinci ən vacib bayramdır. Bu bayram Azərbaycan Respublikasının cənub rayonlarında və Şirvanın düzlük ərazilərində qeyd edilmir. Novruz bayramının yaxşı qeyd edildiyi yerlərdə Xızır Nəbi qeyd edilmir və ya zəif qeyd edilir. Xızır Nəbi bayramının yaxşı qeyd edildiyi yerlərdə isə Novruz bayramı güclü qeyd edilmir. B. Abdulla, G. Pənah, and A. Xürrəmqızı bu bayramın quruluşunu ritual prosesi olaraq təsvir etmişdir.
Xızır Nəbi bayramı eyniadlı mifik qəhrəmanın şərəfinə keçirilir. Mərasimdə oxunan mahnılar vasitəsilə, insanlar Xızırdan bahar və istiliyin tez gəlməsini, onun əkin sahələrinə, çəmənlik, məhsullar və bağlara xeyir-dua verməsini istəyirlər. Mərasim üçün qovut (odda pişirilmiş buğda unundan) hazırlanır. Günəş və yazın rəmzi olaraq, pişirilmiş yumurtalar qırmızı və yaşıl rəngə boyanır.
Bayramın ən vacib anı Xızır Nəbi gecəsidir. Xızır Nəbi gecə xeyir-dua üçün gəlir. Mərasimdən əvvəlki gün uşaqlar alma çubuqlarını bağdan qoparıb evə gətirir, pambıq yununa bükürlər. Hər çubuq ayrıca bir mənanı ifadə edir: inkişaf, sağlamlıq, məhsul bolluğu, mal-qaranın artması və s. Günəş batanda çubuqlar şam kimi yandırılır. Qovut yeməyinə gün çıxana qədər heç kəs toxuna bilməz. Çünki gecə xeyir-dua paylayan Xızır Nəbi boz atı ilə gəlir, qamçısı ilə qovuta toxunur və payını götürür. Səhər qovutu yoxlayan insanlar Xızırın qamçısının izini axtarırlar, izi görəndə xoşbəxt olurlar. Çünki bu fakt özü həmin evin Xızır Nəbinin xeyir-duasını əldə etdiyini göstərir. Ailə üzvləri qovutu öz aralarında paylaşır və yeyirlər. Qovrulan buğdadan isə toyuqlara, qarışqalara pay verilir və bu yolla evə gələ biləcək xəstəliklərin qarşısını alınır. Uşaqlar bayram gecəsi boyunca evləri gəzir, mahnı oxuyur və pay yığırlar. Həmin gün ləzzətli yeməklərlə birlikdə yazın gəlişini simvolizə edən qarpız da süfrəyə qoyulur.
Bu bayramda oğlan evlənəcəyi qıza, ata isə evlənib köçmüş qızına bayram payı göndərir. Adətə görə, nişanlı qızın gözü oğlanın evində, evlənmiş qızın gözü isə ata evində qaldığı üçün onların gözünü yolda qoymaq olmaz. Naxçıvanda Cəhriçay hövzəsi və ona yaxın kəndlərdə isə qız evi nişanlı oğlana "Xızır payı" gətirər. Bunun səbəbi Xızırın kişi olması və bayramın da ona görə kişilərə aid edilməsidir.
Digər bir Naxçıvan adəti isə, Xızır Nəbi bayramında meyvə verməyən ağacın və yumurtlamayan toyuğun qorxudulmasıdır. Bu adətə görə, səhət tezdən ev sahibi əlinə balta alaraq, ağacı kəsəcəyini hamıya elan edir. Bunu eşidənlər gəlib, baltanı onu əlindən alırlar və ağacı kəsməyib, dibinə qovrulan buğdadan tökməsini, budaqlarına qırmızı və yaşıl parça bağlamasını tövsiyə edirlər. İnanılır ki, belə edilsə, ağac bar verəcək. Toyuqları qorxutmaq üçün isə onlar səhər tezdən kəsilmək üçün dəyirmana aparılar. Ancaq yenə yolda bir adam məsləhət verər ki, toyuğun buğdasına Xızır Nəbi bayramında qovrulmuş buğda əlavə edilsin. Beləliklə, toyuğun yumurta verəcəyinə inanılır.
İstinadlar
- Albaliyev, 2022. səh. 1082
- Kahraman, Arıkan, 2015. səh. 17
- Gadirzade, 2017. səh. 6-7
- Gadirzade, 2017. səh. 2
- Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 16
- Kahraman, Arıkan, 2015. səh. 15
- Albaliyev, 2022. səh. 1083
- Albaliyev, 2022. səh. 1084
- Aslan, 2015. səh. 210
- Kahraman, Arıkan, 2015. səh. 18
- Albaliyev, 2022. səh. 1081
- Gadirzade, 2017. səh. 3
- Gadirzade, 2017. səh. 4
Ədəbiyyat
- Albaliyev, Shakir Alif oglu. 2022. "The Ritual-Mythological Semantics of the Azerbaijan Khidir Nabi Holiday". Etnoantropološki Problemi / Issues in Ethnology and Anthropology 17 (3):1081–1100. https://doi.org/10.21301/eap.v17i3.13.
- Arık Gadirzade, T. (2017). AZERBAYCAN TÜRK KÜLTÜRÜNDE HIDIR-NEBI BAYRAMI. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 5(11), 1–8. https://doi.org/10.33692/avrasyad.509456
- Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə III cild. (2007), Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı: Şərq-Qərb.
- Aslan, Serkan. "Karapapak-terekeme türklerinde Xıdırellez geleneği". Millî Folklor (108). 2015.
- Kahraman, D. D. N., & Arıkan, Y. D. D. R. (2015). Orta Asya’dan Bilecik’e Hıdırellez. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 15(1), 13–28.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Azerbaycanlilarda Xizir Nebi bayramiNaxcivanda Xizir Nebi sufresiDaxil oldugu ay Kicik Cille Azerbaycanlilarda Xizir Nebi bayrami Azerbaycan muhitinde Xizir Nebi bayraminin qeyd edilmesi ve bununla bagli adet eneneler Tarixi medeni arxa planAzerbaycanlilarda Xizir ve Ilyas kultu Xizir peygember Fransa Milli Kitabxanasi Xizir Nebi mifik qehremani baharla elaqeli olan yasilliq ve su kultudur O boz at suren qoruyucu seklinde tesvir edilir Azerbaycan efsanelerinde nadir de olsa Xizir ve bozqurdun bir birinin yerine kecdiyini gormek mumkundur Kitabi Dede Qorqud da ise Xizir Bugacin yarasini 3 defe oxsayib ona lazim olan melhemi dag ciceyi ve ana sudu deyir Azerbaycan mifologiyasinda Xizir Nebi bayraminin Xizir ve Ilyasin serefine kecirilmesi ile bagli revayetler var Bir fikre gore Tanri Ilyasa suyun Xizira ise yasilligin hamisi vezifesini vermisdir ve bu vezifeye gore onlar bir birinden ayri ayri qalirlar Azerbaycanlilarin inanclarina gore Novruzdan 40 gun evvel iki qardas bereket vermek xesteleri sagaltmaq insanlarin arzularini yerine yetirmek ucun yer uzunde gorusurler Muddeti ve adlandirilmasiYalquzaq zamani ve ya Xizir Nebi gunleri Kicik Cillenin ilk 10 gunluyudur Bu sert soyuq vaxtlar Xizir Nebi ile elaqelendirilir ve Xidir girdi qis girdi Xidir cixdi qis cixdi deyilir Azerbaycanlilar Xizir Nebi bayramini Novruz bayramindan 6 ay evvel fevral ayinin ortalarinda qeyd edirler Diger istifade edilen tarixler qisin 12 soyuq gununun 10 cusu ve ya qisin son 3 gunudur 25 28 fevral Xizir Nebinin bayraminin Novruz bayrami kimi deqiq tarixi olmamasinin sebebi odur ki Selcuq dovrunde qebul edilen Celali teqviminde Xizir Nebi bayrami yox idi Bundan basqa Xizir Nebi bayrami Novruzun yayildigi kimi boyuk etno medeni erazide yayilmamisdi Turkiyede ve Cenubi Qafqaz yasayan qarapapaqlar Azerbaycan muhitine yaxin yasadiqlari ucun Xizir Nebi bayramini azerbaycanlilarla oxsar sekilde fevral ayinda qeyd edir Iran Azerbaycaninda ayrimlar fevral ayini qurd cutlesme ayi ve ya Xizir Nebi ayi adlandirirlar Tebriz azerbaycanlilari Xizir Nebi bayramini Eli Heyder bayrami da adlandirirlar KecirilmesiXizir Nebi bayrami azerbaycanlilar ucun Novruzdan sonra ikinci en vacib bayramdir Bu bayram Azerbaycan Respublikasinin cenub rayonlarinda ve Sirvanin duzluk erazilerinde qeyd edilmir Novruz bayraminin yaxsi qeyd edildiyi yerlerde Xizir Nebi qeyd edilmir ve ya zeif qeyd edilir Xizir Nebi bayraminin yaxsi qeyd edildiyi yerlerde ise Novruz bayrami guclu qeyd edilmir B Abdulla G Penah and A Xurremqizi bu bayramin qurulusunu ritual prosesi olaraq tesvir etmisdir Xizir Nebi bayrami eyniadli mifik qehremanin serefine kecirilir Merasimde oxunan mahnilar vasitesile insanlar Xizirdan bahar ve istiliyin tez gelmesini onun ekin sahelerine cemenlik mehsullar ve baglara xeyir dua vermesini isteyirler Merasim ucun qovut odda pisirilmis bugda unundan hazirlanir Gunes ve yazin remzi olaraq pisirilmis yumurtalar qirmizi ve yasil renge boyanir Bayramin en vacib ani Xizir Nebi gecesidir Xizir Nebi gece xeyir dua ucun gelir Merasimden evvelki gun usaqlar alma cubuqlarini bagdan qoparib eve getirir pambiq yununa bukurler Her cubuq ayrica bir menani ifade edir inkisaf saglamliq mehsul bollugu mal qaranin artmasi ve s Gunes batanda cubuqlar sam kimi yandirilir Qovut yemeyine gun cixana qeder hec kes toxuna bilmez Cunki gece xeyir dua paylayan Xizir Nebi boz ati ile gelir qamcisi ile qovuta toxunur ve payini goturur Seher qovutu yoxlayan insanlar Xizirin qamcisinin izini axtarirlar izi gorende xosbext olurlar Cunki bu fakt ozu hemin evin Xizir Nebinin xeyir duasini elde etdiyini gosterir Aile uzvleri qovutu oz aralarinda paylasir ve yeyirler Qovrulan bugdadan ise toyuqlara qarisqalara pay verilir ve bu yolla eve gele bilecek xesteliklerin qarsisini alinir Usaqlar bayram gecesi boyunca evleri gezir mahni oxuyur ve pay yigirlar Hemin gun lezzetli yemeklerle birlikde yazin gelisini simvolize eden qarpiz da sufreye qoyulur Bu bayramda oglan evleneceyi qiza ata ise evlenib kocmus qizina bayram payi gonderir Adete gore nisanli qizin gozu oglanin evinde evlenmis qizin gozu ise ata evinde qaldigi ucun onlarin gozunu yolda qoymaq olmaz Naxcivanda Cehricay hovzesi ve ona yaxin kendlerde ise qiz evi nisanli oglana Xizir payi getirer Bunun sebebi Xizirin kisi olmasi ve bayramin da ona gore kisilere aid edilmesidir Diger bir Naxcivan adeti ise Xizir Nebi bayraminda meyve vermeyen agacin ve yumurtlamayan toyugun qorxudulmasidir Bu adete gore sehet tezden ev sahibi eline balta alaraq agaci keseceyini hamiya elan edir Bunu esidenler gelib baltani onu elinden alirlar ve agaci kesmeyib dibine qovrulan bugdadan tokmesini budaqlarina qirmizi ve yasil parca baglamasini tovsiye edirler Inanilir ki bele edilse agac bar verecek Toyuqlari qorxutmaq ucun ise onlar seher tezden kesilmek ucun deyirmana aparilar Ancaq yene yolda bir adam meslehet verer ki toyugun bugdasina Xizir Nebi bayraminda qovrulmus bugda elave edilsin Belelikle toyugun yumurta vereceyine inanilir IstinadlarAlbaliyev 2022 seh 1082 Kahraman Arikan 2015 seh 17 Gadirzade 2017 seh 6 7 Gadirzade 2017 seh 2 Azerbaycan etnoqrafiyasi III cild 2007 seh 16 Kahraman Arikan 2015 seh 15 Albaliyev 2022 seh 1083 Albaliyev 2022 seh 1084 Aslan 2015 seh 210 Kahraman Arikan 2015 seh 18 Albaliyev 2022 seh 1081 Gadirzade 2017 seh 3 Gadirzade 2017 seh 4EdebiyyatAlbaliyev Shakir Alif oglu 2022 The Ritual Mythological Semantics of the Azerbaijan Khidir Nabi Holiday Etnoantropoloski Problemi Issues in Ethnology and Anthropology 17 3 1081 1100 https doi org 10 21301 eap v17i3 13 Arik Gadirzade T 2017 AZERBAYCAN TURK KULTURUNDE HIDIR NEBI BAYRAMI Avrasya Uluslararasi Arastirmalar Dergisi 5 11 1 8 https doi org 10 33692 avrasyad 509456 Azerbaycan etnoqrafiyasi Uc cildde III cild 2007 Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasi Arxeologiya ve Etnoqrafiya Institutu Baki Serq Qerb Aslan Serkan Karapapak terekeme turklerinde Xidirellez gelenegi Milli Folklor 108 2015 Kahraman D D N amp Arikan Y D D R 2015 Orta Asya dan Bilecik e Hidirellez Turk Dunyasi Incelemeleri Dergisi 15 1 13 28