Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Həlqəvi qurdlar (lat. Annelida) — İkitərəflisimmetriyalılar bölməsinə aid tip.
| Həlqəvi qurdlar | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Ranqsız: Ranqsız: Tipüstü: Tip: Həlqəvi qurdlar | ||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
Həlqəvi qurdlar bütün qurdlar qrupunun ən yüksək inkişaf etmiş formaları olub, ali qurdlar adlanırlar. Bu qurdlar qazandıqları bir çox əlamətlərinə görə ali onurğasız heyvanların təkamülünün izah edilməsində mühüm yer tutur. Bədən ölçüləri 0.5 mm-dən 2–3 m-ə qədər uzunluqda olur. Onlar dənizlərdə, şirin sularda, torpaqlarda yayılır. 9000-ə qədər növü vardır.
Xarici quruluşu
Həlqəvi qurdların xarici quruluşunda diqqəti cəlb edən əsas əlamət bədənin buğumlu olmasıdır. Bədən az və ya çox miqdarda buğumlardan ibarətdir. Bu buğumluluq, həmçinin daxili hissədə vardır ki, o da arakəsmələr (dissepimentlər) adlanır. Bəzi formalarda xarici buğumluluq daxili arakəsmələrə uyğun gəldiyi halda, bir qisim formalarda bu qanunauyğunluq pozulur. Bədəninin buğumları bir çox formalarda quruluşlarına görə bir-birinə oxşardır və ona görə də bu homonom buğumluluq adlanır. Həlqəvi qurdların bədənində bir-birindən fərqlənən üç hissəni ayırmaq mümkündür. Onlardan biri prostomimum adlanan baş, ikincisi buğumlu gövdə, üçüncü piqidium adlanan dal (anal) hissəsidir.
Dəri-əzələ sistemi
Həlqəvi qurdlarda dəri-əzələ kisəsi yaxşı inkişaf etmişdir. Dəri-əzələ kisəsi kutikula, epiteli, uzununa və həlqəvi əzələlərdən təşkil olunmuşdur. Həlqəvi qurdları səciyyələndirən xüsusiyyətlərdən biri də onlarda selom adlanan ikinci bədən boşluğunun olmasıdır. Boşluq da arakəsməli olub, buğumludur. Bununla yanaşı, başda və dal tərəfdə olan bəzi buğumlar müstəsna olmaqla hər bir buğumda buğumun da selomik kisəsi vardır. Həlqəvi qurdların bədən boşluğu əvvəlki qurdlardan fərqli olaraq xüsusi divara malikdir. Bədəni ektoderma, mezoderma və endoderma qatından təşkil olunmuşdur. Selom-bağırsaq boşluğu mezoderm ilə endoderma qatı arasında yerləşir.
Həzm sistemi
Həzm sistemi bədənin ön hissəsinin qarın tərəfində yerləşən ağız dəliyi ilə başlanır. Ağız dəliyi udlağa, ordan mədəyə, orta bağırsağa, o da arxa bağırsağa açılır. Arxa bağırsağın qurtaracağında anus dəliyi (anal dəlik) yerləşmişdir. Həzm sisteminin divarı mürəkkəb quruluşludur və orada həzm vəziləri,əzələlər və s. yaxşı inkişaf etmişdir. Bağırsaq qan damar sistemi ilə əlaqəlidir və ona görə də qidalı maddələrin mənimsənilməsi daha səmərəli olur. Bəzi formaların orta bağırsağında dərin çıxıntılar - tiflozol, vardır ki, onlar bağırsağın səthini genişləndirərək həzmə kömək edir.
İfrazat sistemi
İfrazat sistemini metanefridilər yerinə yetirir. Metanefridilər metamer quruluşlu olub, hər bir buğumda yerləşmişdir.
Tənəffüs sistemi
Tənəffüs prosesi bədən səthi vasitəsilədir. Bir çox növlərində, xüsusilə dənizdə yaşayan formalarda şaxəli çıxıntılar vardır ki, onlar qəlsəmə funksiyasını yerinə yetirir.
Qan-damar sistemi
Həlqəvi qurdlarda yaxşı inkişaf etmiş qapalı qan-damar sistemi vardır. Qan-damar sisteminə əsas iki damar—bel və qarın damarları daxildir. Bel qan damarı bağırsağın üstündə,qarın damarı isə altında yerləşmişdir. Hər iki damarlar bir-birilə daha kiçik həlqəvi damarlarla birləşmişdir.
Sinir sistemi
Sinir sistemi baş hissənin bel tərəfində yerləşən cüt udlaqüstü sinir düyünündən ,udlaqətrafı sinir həlqəsindən və qarın sinir zəncirindən ibarətdir.Qarın sinir zənciri hər bir buğumda təkrar olunan sinir düyünlərindən əmələ gəlmişdir.Fəal həyat tərzi ilə əlaqədar olaraq ,həlqəvi qurdlarda hiss orqanları nisbətən yaxşı inkişaf etmişdir.Hiss hüceyrələri bütün bədən səthində yerləşmişdir.Onlarda iybilmə,bir çoxunda isə müvazinət orqanı olan statosist,bir və ya iki cüt göz də olur.
Çoxalması
Həlqəvi qurdlar həm qeyri-cinsi, həm də cinsi yolla çoxalırlar. Qeyri-cinsi çoxalmasında bədən bir neçə hissəyə parçalanır və onların hər biri inkişaf edərək, baş və quyruq hissələrini bərpa edir. Cinsi çoxalmalarına görə hermafrodit olurlar. Dənizlərdə yaşayan bir çox formalarında yetkin fərdə oxşamayan troxofor sürfəsi olur. Şirin su hövzələrində və torpaqda yaşayanlarda isə inkişaf düzünə olub, sərbəst sürfə mərhələsi olmur.
Sinifləri
- Çoxqıllı qurdlar (Polychaeta)
- (Clitellata)
- Azqıllı qurdlar (Myzostomida)
Təkamülü
Həlqəvi qurdların filogeniyası ətrafında bir çox təsəvvürlər və nəzəriyyələr mövcuddur. Həlqəvi qurdların yüksək quruluşunun xarakter əlaməti onlarda selom və qan-damar sisteminin olmasıdır. Selomun əmələ gəlməsi haqqında müxtəlif nəzəriyyələr söylənilmişdir. Bunlardan başlıcaları aşağıdakılardır: 1. Bəzi daxili toxumaların parçalanması və ya aralanması nəticəsində selomun əmələ gəlməsini izah edən . Bu nəzəriyyə təsdiq edir ki, həlqəvi qurdların selomu yumru qurdların ilk bədən boşluğunun sadəcə təkmilləşməsidir. 2. görə selom boşluq kimi heyvanın əzələ başlanğıcında əmələ gəlmiş və maye ilə dolmuşdur. Miosel nəzəriyyəsi selomun dayaq funksiyasından başqa digər funksiyalarını izah etmir. 3. görə ikinci bədən boşluğu olan selom ibtidai qurdların cinsiyyət vəzilərindən əmələ gəlmişdir. Bu nəzəriyyəyə görə guya selom divan öz başlanğıcını cinsiyyət vəzilərinin divarından götürmüşdür. Əslində bu çox çətin ola bilər, çünki onda belə güman edilir ki, cinsiyyət hüceyrələrinin müəyyən hissəsi somatik hüceyrələr olmuşdur. 4. görə selom öz başlanğıcını bağırsaqboşluqlular və daraqlıların qastrovaskulyar sistemindən götürür. Lakin Protostomia-da mezoderma və selomun formalaşması üsulu başqa cürdür. Bildiyimiz kimi, selom fərdin embrional inkişafı zamanı mezodermal zolaq hüceyrələrinin aralanması yolu ilə əmələ gəlir. Güman etmək olar ki, selomun 4 əvvəlcə entodermaya məxsus olmuşdur. Sonralar isə artıq ikinci dəfə embrional inkişafın sadələşməsi kimi onlar entodermadan erkən ayrılan yalnız iki hüceyrədən inkişaf etməyə başlamışlar. Məsələnin bu baxımdan mühakiməsi göstərir ki, selomun ilkağızlılarda teloblastik və ikinci ağızlılarda enterosel üsulla inkişafı arasında əsaslı fərq yoxdur. Qan-damar sistemi damarlarının boşluqları təkamüldə parenximin əsas maddəsində yarıq və ya boruşəkilli sahə kimi əmələ gəlmişdir. Qan damarlarının divarları əsas maddənin bu kanallar ətrafında sıxlaşması yolu ilə əmələ gəlmiş, qan isə öz-özlüyündə əsas maddə ilə durulaşdırılmış birləşdirici toxumadır. Deməli, həlqəvi qurdlar ibtidai qurdlardan yüksələn böyük təkamül budağı kimi götürülməlidir. Bu filogenetik budaqda mərkəzi yeri Polychaeta sinfi təşkil edir. Çoxqıllı qurdlar şirin su və quru həyat tərzinə keçməklə azqıllı qurdlara, onlar öz növbəsində zəlilərə başlanğıc vermişdir. Həlqəvi qurdlar tipinin ayrı-ayrı filogenetik budaqlanmanın inkişaf yollarını izləməklə biz seqmentlərin, parapodilərin və metamer xarakterdə yerləşmiş daxili orqanların diferensiasiyasını, seqment və orqanların sayının qismən azalmasını və sonra isə stabilləşməsini görürük.
İstinadlar
- Integrated Taxonomic Information System (ing.). 1999.
- Ruggiero M. A., Gordon D. P., Orrell T. M., Bailly N., Bourgoin T., Brusca R. C., Cavalier-Smith T., Guiry M. D., Kirk P. M. A Higher Level Classification of All Living Organisms (ing.). // PLOS ONE / PLOS ONE Editors PLoS, 2015. Vol. 10, Iss. 4. P. e0119248. ISSN 1932-6203 doi:10.1371/JOURNAL.PONE.0119248 PMID:25923521
Ədəbiyyat
- Azərbaycanın heyvanlar aləmi. II hissə, Elm nəşriyyatı, Bakı-2004.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Helqevi qurdlar lat Annelida Ikitereflisimmetriyalilar bolmesine aid tip Helqevi qurdlarElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Ranqsiz IlkagizlilarRanqsiz Tipustu SpirallilarTip Helqevi qurdlarBeynelxalq elmi adiAnnelida Lam 1809Sekil axtarisiITIS 64357NCBI 6340EOL 36FW 7021 Helqevi qurdlar butun qurdlar qrupunun en yuksek inkisaf etmis formalari olub ali qurdlar adlanirlar Bu qurdlar qazandiqlari bir cox elametlerine gore ali onurgasiz heyvanlarin tekamulunun izah edilmesinde muhum yer tutur Beden olculeri 0 5 mm den 2 3 m e qeder uzunluqda olur Onlar denizlerde sirin sularda torpaqlarda yayilir 9000 e qeder novu vardir Xarici qurulusuHelqevi qurdlarin xarici qurulusunda diqqeti celb eden esas elamet bedenin bugumlu olmasidir Beden az ve ya cox miqdarda bugumlardan ibaretdir Bu bugumluluq hemcinin daxili hissede vardir ki o da arakesmeler dissepimentler adlanir Bezi formalarda xarici bugumluluq daxili arakesmelere uygun geldiyi halda bir qisim formalarda bu qanunauygunluq pozulur Bedeninin bugumlari bir cox formalarda quruluslarina gore bir birine oxsardir ve ona gore de bu homonom bugumluluq adlanir Helqevi qurdlarin bedeninde bir birinden ferqlenen uc hisseni ayirmaq mumkundur Onlardan biri prostomimum adlanan bas ikincisi bugumlu govde ucuncu piqidium adlanan dal anal hissesidir Deri ezele sistemiHelqevi qurdlarda deri ezele kisesi yaxsi inkisaf etmisdir Deri ezele kisesi kutikula epiteli uzununa ve helqevi ezelelerden teskil olunmusdur Helqevi qurdlari seciyyelendiren xususiyyetlerden biri de onlarda selom adlanan ikinci beden boslugunun olmasidir Bosluq da arakesmeli olub bugumludur Bununla yanasi basda ve dal terefde olan bezi bugumlar mustesna olmaqla her bir bugumda bugumun da selomik kisesi vardir Helqevi qurdlarin beden boslugu evvelki qurdlardan ferqli olaraq xususi divara malikdir Bedeni ektoderma mezoderma ve endoderma qatindan teskil olunmusdur Selom bagirsaq boslugu mezoderm ile endoderma qati arasinda yerlesir Hezm sistemiHezm sistemi bedenin on hissesinin qarin terefinde yerlesen agiz deliyi ile baslanir Agiz deliyi udlaga ordan medeye orta bagirsaga o da arxa bagirsaga acilir Arxa bagirsagin qurtaracaginda anus deliyi anal delik yerlesmisdir Hezm sisteminin divari murekkeb qurulusludur ve orada hezm vezileri ezeleler ve s yaxsi inkisaf etmisdir Bagirsaq qan damar sistemi ile elaqelidir ve ona gore de qidali maddelerin menimsenilmesi daha semereli olur Bezi formalarin orta bagirsaginda derin cixintilar tiflozol vardir ki onlar bagirsagin sethini genislendirerek hezme komek edir Ifrazat sistemiIfrazat sistemini metanefridiler yerine yetirir Metanefridiler metamer quruluslu olub her bir bugumda yerlesmisdir Teneffus sistemiTeneffus prosesi beden sethi vasitesiledir Bir cox novlerinde xususile denizde yasayan formalarda saxeli cixintilar vardir ki onlar qelseme funksiyasini yerine yetirir Qan damar sistemiHelqevi qurdlarda yaxsi inkisaf etmis qapali qan damar sistemi vardir Qan damar sistemine esas iki damar bel ve qarin damarlari daxildir Bel qan damari bagirsagin ustunde qarin damari ise altinda yerlesmisdir Her iki damarlar bir birile daha kicik helqevi damarlarla birlesmisdir Sinir sistemiSinir sistemi bas hissenin bel terefinde yerlesen cut udlaqustu sinir duyununden udlaqetrafi sinir helqesinden ve qarin sinir zencirinden ibaretdir Qarin sinir zenciri her bir bugumda tekrar olunan sinir duyunlerinden emele gelmisdir Feal heyat terzi ile elaqedar olaraq helqevi qurdlarda hiss orqanlari nisbeten yaxsi inkisaf etmisdir Hiss huceyreleri butun beden sethinde yerlesmisdir Onlarda iybilme bir coxunda ise muvazinet orqani olan statosist bir ve ya iki cut goz de olur CoxalmasiHelqevi qurdlar hem qeyri cinsi hem de cinsi yolla coxalirlar Qeyri cinsi coxalmasinda beden bir nece hisseye parcalanir ve onlarin her biri inkisaf ederek bas ve quyruq hisselerini berpa edir Cinsi coxalmalarina gore hermafrodit olurlar Denizlerde yasayan bir cox formalarinda yetkin ferde oxsamayan troxofor surfesi olur Sirin su hovzelerinde ve torpaqda yasayanlarda ise inkisaf duzune olub serbest surfe merhelesi olmur SinifleriCoxqilli qurdlar Polychaeta Clitellata Azqilli qurdlar Myzostomida TekamuluHelqevi qurdlarin filogeniyasi etrafinda bir cox tesevvurler ve nezeriyyeler movcuddur Helqevi qurdlarin yuksek qurulusunun xarakter elameti onlarda selom ve qan damar sisteminin olmasidir Selomun emele gelmesi haqqinda muxtelif nezeriyyeler soylenilmisdir Bunlardan baslicalari asagidakilardir 1 Bezi daxili toxumalarin parcalanmasi ve ya aralanmasi neticesinde selomun emele gelmesini izah eden Bu nezeriyye tesdiq edir ki helqevi qurdlarin selomu yumru qurdlarin ilk beden boslugunun sadece tekmillesmesidir 2 gore selom bosluq kimi heyvanin ezele baslangicinda emele gelmis ve maye ile dolmusdur Miosel nezeriyyesi selomun dayaq funksiyasindan basqa diger funksiyalarini izah etmir 3 gore ikinci beden boslugu olan selom ibtidai qurdlarin cinsiyyet vezilerinden emele gelmisdir Bu nezeriyyeye gore guya selom divan oz baslangicini cinsiyyet vezilerinin divarindan goturmusdur Eslinde bu cox cetin ola biler cunki onda bele guman edilir ki cinsiyyet huceyrelerinin mueyyen hissesi somatik huceyreler olmusdur 4 gore selom oz baslangicini bagirsaqbosluqlular ve daraqlilarin qastrovaskulyar sisteminden goturur Lakin Protostomia da mezoderma ve selomun formalasmasi usulu basqa curdur Bildiyimiz kimi selom ferdin embrional inkisafi zamani mezodermal zolaq huceyrelerinin aralanmasi yolu ile emele gelir Guman etmek olar ki selomun 4 evvelce entodermaya mexsus olmusdur Sonralar ise artiq ikinci defe embrional inkisafin sadelesmesi kimi onlar entodermadan erken ayrilan yalniz iki huceyreden inkisaf etmeye baslamislar Meselenin bu baximdan muhakimesi gosterir ki selomun ilkagizlilarda teloblastik ve ikinci agizlilarda enterosel usulla inkisafi arasinda esasli ferq yoxdur Qan damar sistemi damarlarinin bosluqlari tekamulde parenximin esas maddesinde yariq ve ya borusekilli sahe kimi emele gelmisdir Qan damarlarinin divarlari esas maddenin bu kanallar etrafinda sixlasmasi yolu ile emele gelmis qan ise oz ozluyunde esas madde ile durulasdirilmis birlesdirici toxumadir Demeli helqevi qurdlar ibtidai qurdlardan yukselen boyuk tekamul budagi kimi goturulmelidir Bu filogenetik budaqda merkezi yeri Polychaeta sinfi teskil edir Coxqilli qurdlar sirin su ve quru heyat terzine kecmekle azqilli qurdlara onlar oz novbesinde zelilere baslangic vermisdir Helqevi qurdlar tipinin ayri ayri filogenetik budaqlanmanin inkisaf yollarini izlemekle biz seqmentlerin parapodilerin ve metamer xarakterde yerlesmis daxili orqanlarin diferensiasiyasini seqment ve orqanlarin sayinin qismen azalmasini ve sonra ise stabillesmesini goruruk IstinadlarIntegrated Taxonomic Information System ing 1999 Ruggiero M A Gordon D P Orrell T M Bailly N Bourgoin T Brusca R C Cavalier Smith T Guiry M D Kirk P M A Higher Level Classification of All Living Organisms ing PLOS ONE PLOS ONE Editors PLoS 2015 Vol 10 Iss 4 P e0119248 ISSN 1932 6203 doi 10 1371 JOURNAL PONE 0119248 PMID 25923521EdebiyyatAzerbaycanin heyvanlar alemi II hisse Elm nesriyyati Baki 2004 Hemcinin bax