Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Amerika insanların yaranması zonasına daxil deyildir. Amerika müasir fiziki tipli insanlarla (Home Sapiens) məskunlaşmışdır. Yeni dünyanın ilkin sakinlərinin mədəni səviyyəsi Avropanın Mezolit və ya Son Paleolit mədəniyyətinə uyğun gəlir. Geoloji baxımdan Amerikada insanların ilkin məskunlaşması buzlaşma dövrünün sonlarına, 40 min il bundan əvvələ təsadüf edir. Amerikanın yerli əhalisinin böyük əksəriyyəti antropoloji baxımdan monqoloidlərə və avstropoloidlərə daha yaxındır. Hər iki əhali qrupu məhz Berinq boğazı vasitəsilə Amerika ərazisinə keçərək burada məskunlaşmışdır.
Amerikanın kəşfi və məskunlaşma tarixini iki dövrə bölmək olar. Birinci dövr təxminən 40 min il bundan əvvəl başlayaraq, eramızın XV əsrin axırlarına qədər davam etmişdir. İkinci dövr isə X.Kolumbun adı ilə bağlı olan böyük coğrafi kəşflərdən başlayaraq dörd əsrdən çox davam etmişdir.
Amerika tədqiqatçısı M.Suadeşin fikrincə, hələ 15-20 min il bundan əvvəl hindular vahid bir dilin ayr-ayrı dialektlərində danışırdılar. Amerikanın avropalılar tərəfindən üçüncü dəfə kəşfindən sonra orada 2200-dən artq hindu dilinin olması müəyyənləşdirilmişdir.
Amerikada etnoqrafik-mədəni vilayətlər
Y.V.Bromley və Q.Y.Markovanın redaktəsi ilə buraxılan "Etnoqrafiya" dərsliyində Amerika aborigenləri ovçu, yığıcı, balıqçı və əkinçi qəbilələr bölgüsü əsasında qruplaşdırılmışdır. Amerikada etnoqrafik-mədəni vilayətlər aşağıdakılardan ibarətdir:
- Arktika dəniz ovçuları;
- Şimal-qərb sahilinin oturaq balıqçıları;
- Kaliforniyanın yığıcı qəbilələri;
- Şimalın meşə ovçuları;
- Şimali Amerikanın şərq və cənub-şərq vilayətlərinin əkinçi qəbilələri;
- Prerinin ovçu qəbilələri;
- Şimali Amerikanın cənub-qərb vilayətlərinin müxtəlif təsərrüfat tipli qəbilələri;
- Mərkəzi Amerikanın yüksək mədəniyyətli xalqları;
- Oroniko və Amazonka çayı hövzələrinin əkinçi və ovçu qəbilələri;
- Cənubi Amerikada Pampa və Pataroniyanın ovçu qəbilələri;
- Odlu torpağın ovçu-balıqçı qəbilələri.
Amerika xalqları müstəmləkəçilik və müasir dövrdə
Amerika qitəsinin kəşfindən sonra cənubda ispanların və portuqaliyalıların, şimalda isə ingilislərin, fransızların, qismən də hollandların müstəmləkəçilik siyasəti həyata keçirildi. Müstəmləkəçilik dövründə minlərlə yerli əhali qırıldı, Afrika qitəsindən buraya xeyli zənci köçürüldü. Hazırda Latın Amerikasında hinduların sayı nisbətən çoxdur. Hindular daha çox Meksika, Peru və Qvatemalada yaşayırlar. Şimali Amerika ərazisində də hindular yaşamaqdadırlar. Hinduların ümumi sayı isə 36,5 milyondur. Zəncilər isə, əsasən, ABŞ-də məskunlaşmışdır. Burada zəncilərin sayı təqribən 29 milyondur.
Arktika dəniz ovçuları adlanan eskimoslar və aleutlar, əsasən, Şimali Amerikanın şimalında və Qrenlandiyanın cənubunda yaşayırlar. Şimali Amerikanın şimal-qərb sahilində isə oturaq balıqçılıqla məşğul olan əhali yayılmışdır. Şimali Amerikanın meşə ovçuları adlananlar isə Alqonkinlər və Atapask qəbilələridir. Onlar daha çox materikin meşəlik zonasında həyat tərzi keçirirlər. Preri hinduları isə Şimali Amerikanın mərkəzi hissəsində preri çöl zonasında məskunlaşmışlar. Preri çöl zonası Böyük Göllər rayonunun qərbindən tutmuş qərbdə Qayalı dağlar rayonuna qədər genişlənir. Kaliforniya ərazisində daha çox yığıcılıqla məşğul olan hindu qəbilələri yaşayır ki, bunları da Kaliforniyanın yığıcı qəbilələri adlandırırlar. Amerika etnoqrafi A.Krober Kaliforniya qəbilələrini linqvistik baxımdan 7 qrupa bölmüşdür.
Cənubi Amerikanın cənub qurtaracağında, Antarktida yaxınlığında adaları yerləşir. Burada məskunlaşan əhali 3 hindu qrupundan ibarətdir: Ona, Alakaluf və Yaqan. Bu qəbilə qrupları öz dillərinə və mədəniyyətlərinə görə bir-birindən fərqlənirlər. Hazırda isə bu qəbilələrə məxsus əhalinin sayı çox az qalmışdır.
Cənubi Amerikada, Paraqvay, Uruqvayda, Argentina, Braziliya ilə Boliviyanın bəzi bölgələrində quaranilər yaşayırlar.
Şimali Amerikanın şərq və şimal-şərq vilayətlərində isə əkinçi hindu qəbilələri yaşayır. Bu qəbilələr arasında İrokezlər xüsusi yer tutmuşdur. Hazırda bu ərazilərin ABŞ hissəsində 60 min, Kanada hissəsində isə 30 min hindu yaşayır. Şimali Amerikanın cənub-qərb hissəsində də əkinçi qəbilələr yaşayırlar.
Mərkəzi və Cənubi Amerikada yüksək mədəniyyətli yerli xalqlar da yaşamışlar. Mayya, Astek və İnk mədəniyyətləri bu ərazilərin qədimdən bəri ən yüksək yerli mədəniyyətləridir. Mayya mədəniyyəti Qvatemala, Honduras və Meksikada geniş yayılmışdır. Astek mədəniyyəti də daha çox Meksikada yayılmışdır. İnk mədəniyyəti isə, əsasən, And dağları ölkələrində, yəni Peruda, Çilidə, Kolumbiyada və Ekvadorda geniş yayılmışdır.
Amerika xalqlarının dilləri
Hazırda Şimali Amerikada yaşayan əhalinin əksəriyyəti ingilis və fransız dillərində danışır. ABŞ-nin dövlət dili ingilis, Kanadanın dövlət dili isə ingilis və fransız dilləridir. Cənubi Amerikada isə əksər ölkələrin dövlət dili ispan dilidir və əhalinin əksəriyyəti ispan dilində danışır. Latın Amerikası ölkələrində qaraçılar da yaşayırlar. Braziliyada dövlət dili portuqal dilidir. Peruda isə dövlət dili ispan və yerli Keçua dilləridir. Bəzi ərazilərdə qədim yerli dinlər qalmaqdadır. Cənubi Amerikanın mərkəzi hissələrində yerli dinlər daha çox yayılmışdır. Əhalinin əksəriyyəti xristian dininə mənsubdur.
Amerika dillərinin qarşılıqlı əlaqəsinin araşdırılmasından A.Kroberin, F.Boasın və E.Sepirin böyük xidmətləri olmuşdur. Hazırda Amerikada yaşayan yerli xalqların böyük dil ailələri Eskimos-aleut, Penuti, Soke-mayya, Keçua, Aymara, Karib, Je (Jes), Alqonkin – vakaş, Na-dene, Siu-xoka, Tanoyuto-astek, Makrootomi, Sake-mayya, Çibça, Araykan, Aravak, Tupi-quarani, Çon dil ailələridir. Amerikada 58 dil qrupu müəyyən edilmişdir.
Mənbə
- Quliyeva N. Etnoqrafiya və etnologiya. Bakı,2009
- Народы Америки. Под. ред. А.В.Ефимова, С.А.Токарева М.,1959.
- Садохин А.П. Этнологии. М., 2005.
- Садохин А.П. Этнология (учебный словарь), М., 2002.
- Народы и религии мира. Энсиклопедии. М., 1998.
- Новейшей справочник необходимый знакий. М., 1999.
- Токарев С.А. История зарубежной этнографии. М.,1978.
- Чеснов Я.Б. Лекции по исторической этнологии.М., 1998.
- Этнические процессы в современном мире. М., 1987.
- Этнография (под.ред.) Ю.В.Бромлея и Г.Е.Маркова, M.1982.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Amerika insanlarin yaranmasi zonasina daxil deyildir Amerika muasir fiziki tipli insanlarla Home Sapiens meskunlasmisdir Yeni dunyanin ilkin sakinlerinin medeni seviyyesi Avropanin Mezolit ve ya Son Paleolit medeniyyetine uygun gelir Geoloji baximdan Amerikada insanlarin ilkin meskunlasmasi buzlasma dovrunun sonlarina 40 min il bundan evvele tesaduf edir Amerikanin yerli ehalisinin boyuk ekseriyyeti antropoloji baximdan monqoloidlere ve avstropoloidlere daha yaxindir Her iki ehali qrupu mehz Berinq bogazi vasitesile Amerika erazisine kecerek burada meskunlasmisdir Amerikanin kesfi ve meskunlasma tarixini iki dovre bolmek olar Birinci dovr texminen 40 min il bundan evvel baslayaraq eramizin XV esrin axirlarina qeder davam etmisdir Ikinci dovr ise X Kolumbun adi ile bagli olan boyuk cografi kesflerden baslayaraq dord esrden cox davam etmisdir Amerika tedqiqatcisi M Suadesin fikrince hele 15 20 min il bundan evvel hindular vahid bir dilin ayr ayri dialektlerinde danisirdilar Amerikanin avropalilar terefinden ucuncu defe kesfinden sonra orada 2200 den artq hindu dilinin olmasi mueyyenlesdirilmisdir Amerikada etnoqrafik medeni vilayetlerY V Bromley ve Q Y Markovanin redaktesi ile buraxilan Etnoqrafiya dersliyinde Amerika aborigenleri ovcu yigici baliqci ve ekinci qebileler bolgusu esasinda qruplasdirilmisdir Amerikada etnoqrafik medeni vilayetler asagidakilardan ibaretdir Arktika deniz ovculari Simal qerb sahilinin oturaq baliqcilari Kaliforniyanin yigici qebileleri Simalin mese ovculari Simali Amerikanin serq ve cenub serq vilayetlerinin ekinci qebileleri Prerinin ovcu qebileleri Simali Amerikanin cenub qerb vilayetlerinin muxtelif teserrufat tipli qebileleri Merkezi Amerikanin yuksek medeniyyetli xalqlari Oroniko ve Amazonka cayi hovzelerinin ekinci ve ovcu qebileleri Cenubi Amerikada Pampa ve Pataroniyanin ovcu qebileleri Odlu torpagin ovcu baliqci qebileleri Amerika xalqlari mustemlekecilik ve muasir dovrdeAmerika qitesinin kesfinden sonra cenubda ispanlarin ve portuqaliyalilarin simalda ise ingilislerin fransizlarin qismen de hollandlarin mustemlekecilik siyaseti heyata kecirildi Mustemlekecilik dovrunde minlerle yerli ehali qirildi Afrika qitesinden buraya xeyli zenci kocuruldu Hazirda Latin Amerikasinda hindularin sayi nisbeten coxdur Hindular daha cox Meksika Peru ve Qvatemalada yasayirlar Simali Amerika erazisinde de hindular yasamaqdadirlar Hindularin umumi sayi ise 36 5 milyondur Zenciler ise esasen ABS de meskunlasmisdir Burada zencilerin sayi teqriben 29 milyondur Arktika deniz ovculari adlanan eskimoslar ve aleutlar esasen Simali Amerikanin simalinda ve Qrenlandiyanin cenubunda yasayirlar Simali Amerikanin simal qerb sahilinde ise oturaq baliqciliqla mesgul olan ehali yayilmisdir Simali Amerikanin mese ovculari adlananlar ise Alqonkinler ve Atapask qebileleridir Onlar daha cox materikin meselik zonasinda heyat terzi kecirirler Preri hindulari ise Simali Amerikanin merkezi hissesinde preri col zonasinda meskunlasmislar Preri col zonasi Boyuk Goller rayonunun qerbinden tutmus qerbde Qayali daglar rayonuna qeder genislenir Kaliforniya erazisinde daha cox yigiciliqla mesgul olan hindu qebileleri yasayir ki bunlari da Kaliforniyanin yigici qebileleri adlandirirlar Amerika etnoqrafi A Krober Kaliforniya qebilelerini linqvistik baximdan 7 qrupa bolmusdur Cenubi Amerikanin cenub qurtaracaginda Antarktida yaxinliginda adalari yerlesir Burada meskunlasan ehali 3 hindu qrupundan ibaretdir Ona Alakaluf ve Yaqan Bu qebile qruplari oz dillerine ve medeniyyetlerine gore bir birinden ferqlenirler Hazirda ise bu qebilelere mexsus ehalinin sayi cox az qalmisdir Cenubi Amerikada Paraqvay Uruqvayda Argentina Braziliya ile Boliviyanin bezi bolgelerinde quaraniler yasayirlar Simali Amerikanin serq ve simal serq vilayetlerinde ise ekinci hindu qebileleri yasayir Bu qebileler arasinda Irokezler xususi yer tutmusdur Hazirda bu erazilerin ABS hissesinde 60 min Kanada hissesinde ise 30 min hindu yasayir Simali Amerikanin cenub qerb hissesinde de ekinci qebileler yasayirlar Merkezi ve Cenubi Amerikada yuksek medeniyyetli yerli xalqlar da yasamislar Mayya Astek ve Ink medeniyyetleri bu erazilerin qedimden beri en yuksek yerli medeniyyetleridir Mayya medeniyyeti Qvatemala Honduras ve Meksikada genis yayilmisdir Astek medeniyyeti de daha cox Meksikada yayilmisdir Ink medeniyyeti ise esasen And daglari olkelerinde yeni Peruda Cilide Kolumbiyada ve Ekvadorda genis yayilmisdir Amerika xalqlarinin dilleriHazirda Simali Amerikada yasayan ehalinin ekseriyyeti ingilis ve fransiz dillerinde danisir ABS nin dovlet dili ingilis Kanadanin dovlet dili ise ingilis ve fransiz dilleridir Cenubi Amerikada ise ekser olkelerin dovlet dili ispan dilidir ve ehalinin ekseriyyeti ispan dilinde danisir Latin Amerikasi olkelerinde qaracilar da yasayirlar Braziliyada dovlet dili portuqal dilidir Peruda ise dovlet dili ispan ve yerli Kecua dilleridir Bezi erazilerde qedim yerli dinler qalmaqdadir Cenubi Amerikanin merkezi hisselerinde yerli dinler daha cox yayilmisdir Ehalinin ekseriyyeti xristian dinine mensubdur Amerika dillerinin qarsiliqli elaqesinin arasdirilmasindan A Kroberin F Boasin ve E Sepirin boyuk xidmetleri olmusdur Hazirda Amerikada yasayan yerli xalqlarin boyuk dil aileleri Eskimos aleut Penuti Soke mayya Kecua Aymara Karib Je Jes Alqonkin vakas Na dene Siu xoka Tanoyuto astek Makrootomi Sake mayya Cibca Araykan Aravak Tupi quarani Con dil aileleridir Amerikada 58 dil qrupu mueyyen edilmisdir MenbeQuliyeva N Etnoqrafiya ve etnologiya Baki 2009 Narody Ameriki Pod red A V Efimova S A Tokareva M 1959 Sadohin A P Etnologii M 2005 Sadohin A P Etnologiya uchebnyj slovar M 2002 Narody i religii mira Ensiklopedii M 1998 Novejshej spravochnik neobhodimyj znakij M 1999 Tokarev S A Istoriya zarubezhnoj etnografii M 1978 Chesnov Ya B Lekcii po istoricheskoj etnologii M 1998 Etnicheskie processy v sovremennom mire M 1987 Etnografiya pod red Yu V Bromleya i G E Markova M 1982