Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Aksakovlar— Rusiya xalqının tanınmış soylarından biri.
| Aksakovlar | |
|---|---|
 | |
| Titul | Boyar |
| Əcdadı | |
| Təbəəliyi | Rusiya imperiyası |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Soyun yaranması
Aksakov soy adı türk sözü axsaq, aksak (fel əsası axsamak, aksamak) sözündən yaranmışdır. Bu mənada da, əlbəttə Aksakov familiyasının türk mənşəyi heç kimdə şübhə yeri qoymur. İlk dəfə adı Kiyev Rus dövlətinin tarixində çəkilən Aksakovun 1027-ci ildə böyük knyaz Yaroslav Vladimiroviçin yanında xidmət etdiyi məlumdur. Yaroslav Vladimiroviç Kiyev Rusunda xristianlığı yayan böyük knyaz Vladimirin oğludur. Salnamələr Aksak xanın özünün 3 min adamıyla Kiyev knyazına xidmətdə olduğunu göstərir. İndi bu faktın necə işıqlandırıldığına, tarix səhnəsində necə əks olunduğuna diqqət yetirək.
Məlumdur ki, qədim slavyanlar bugünkü cənubi rus çöllərinin türkcə danışan ən azı üç xalqı ilə — (qara qalpaqlar, qara papaqlar), poloveslər (yəni qıpçaqlar, rus dilində polovets "çöl adamı, çölçü") və peçeneqlərlə yaxın əlaqədə idilər. Bu xalqlar yəni qara klobuklar, poloveslər, peçeneqlər, torklar, berendeylər tarixdən məlum olduğuna görə hələ monqola qədərki Rusun taleyində vacib və əhəmiyyətli rol oynamışlar. Hətta müxtəlif din-inancları belə bu dövrün münasibətlərinə təsir edə bilmirdi. Bu xalqların əməli iştirakı qədim Rusda siyasi hadisələrin gedişinin xarakterini müəyyən edirdi. Belə ki, Kiyevin döyüş drujinalarında qara klobuklar (bilindiyi kimi bir çox türk tayfaları öz geyimi ilə adlanırdı: qaradonlu, alabaşlar, bozpapaqlar və s. türk etnonimləri belə yaranmışdı. Qara klobuklar dedikdə qara kalpaklar nəzərdə tutulur; klobuk türk sözüdür; şiş, sivri təpəsi olan şapka deməkdir) mühüm mövqedə idilər. Belə ki, ölkənin hərb vəziyyətində onların sayı 30 min nəfər döyüşçüyə çatırdı.
Onlar Kiyev knyazlarının ən sadiq müttəfiqi idilər. Qədim türklər lap qədim zamanlardan rus qoşunlarının atlı bölüklərinin təşkilində əsas mənbə idi. XII əsrdə demək olar ki, bütün knyazlar öz qoşunlarına onları cəlb edirdi. Onlar tezliklə xristianlığa iman gətirdilər.
Həqiqətən, tarixə saxta, yapma münasibətlərdən bir qədər yan keçə bilsək görərik ki, qədim türklər şərqi slavyanlarla çox yaxınlaşmış, onlarla sıx təmasda yaşamışlar. Bu əlaqələr sonradan qara boyalarla eybəcərləşdirilmişdir.
Beləliklə, Rusda xidmət edən həmin hərbiyun türklərin dəstəsində Aksakovlar soyu fərqlənirdi. Çünki öz başında üç minlik gücü ilə Kiyev knyazlığının dostuna dost, düşməninə düşmən idi.
Aksak (axsaq) ləqəbi daşıyan bu adlı-sanlı kişinin gələcəkdə qəbul etdiyi Aksakov soy adı onun daşıdığı ləqəbindən doğmuşdu. Bu tayfa o qədər nüfuzlu və qol-budaqlı idi ki, Aksakın xristian oğulları (nəticələri) özləri ayrı-ayrı böyük soyları yaratdılar. Voronets ləqəbli uşağından Vorontsovlar, Veli Amindən Velyaminovlar meydana gəldilər. Həmçinin məşhur zadəgan nəsli İslenyevlər də Aksakovların bir qoludur.
Bir zadəgan nəsli olmaq etibarı ilə Aksakovlar da ailə gerbinə malik olmuşlar. Onların gerbində gümüşü qalxan üstündə ox sancılmış qıpqırmızı ("odlu") ürək-məhəbbət rəmzi nəqş olmuşdu.
Amma bu avtobioqrafik əsərlər sözün həqiqi mənasında qəbul edilən, memuar, xatirə təcrübəsi deyildi. Kitabın faktları təkcə real hadisə və şəxsiyyətlərin həyatından götürülməklə qalmamış, bütün bunlar reallıq və gerçəkliklə səslənməklə bərabər gözəl, canlı və gizli poetik duyğularla süslənmişdi. Ana obrazı ilahi sevgi ilə yaradılaraq vəsf (buna təsvir yox, məhz vəsf demək lazım gəlir) edilmişdi. Bu nəhəng əsərdə — geniş, hüdudsuz ölçülərdə verilmiş romanda ana obrazı bircə anlığa olsun gündəlik, adi münasibətlər çərçivəsinə salınmamış, əsərdə ondan sanki müəllifin hava-su kimi bəhs etdiyi varlıq qənaətini yaratmışdı. Bu pəri, daha çox ilahə donunda nəqş olunan ana, dəlicəsinə sevən fədakar ana obrazıdır. Bununla bərabər xaraktercə despotik, möhkəm, qəti, kişidən də qətiyyətli qadın… Dedik ki, bu xatirələr onun ahıl vaxtında yazılmışdır. Lakin o uzaq uşaqlıq illəri sanki uşağın öz dililə, öz əllərilə yazılmış kimi oxucuya yetişir. Neçə dəfə oxusan da… Beləliklə, Aksakovun bütün yaradıcılığı avtobioqrafik və ya sənədli-memuar əsaslara malik olmaqla həqiqi faktlara əsaslanmışdı. Bu kitablar yazılanda oradakı personajların prototipləri hələ sağ idilər. Odur ki, Aksakov həm onların adlarını dəyişdi, həm də hadisələrin vaqe olduqları yerlərə uydurma adlar verdi. Aksakovun şirin duyğular içində və koloritli bir dillə təsvir etdiyi bu nəsil babasının dövrünə qədər Sinbir vilayətində, öz mülk torpaqlarında yaşamışdılar. Sonralar bir neçə dönəmdə bu ailənin yalnız qızları doğulurdu, olsa-olsa bircə oğul əta edirdi tanrı onlara. Torpaqlar kəsilib bölüşdürülürdü, qızlara cehiz verildikcə nəsillər dəyişir, yadlaşma güclənirdi: öz torpağında yad familiyalar ağalıq edirdilər. Vaxt o vaxt oldu ki, Aksakovların torpağı onların özünə darlıq etdi. Baba Aksakov nəhayət yeni torpaqlara köçmək qərarına gəldi. Aksakov Volqanın o biri üzünə köçüb Buquruslan çayı boyunca məhsuldar torpaqlara sahib olur. Simbirə qayıdıb kəndlilərini yeni torpaqlara köçürür. Kəndlilər ağlaşırdılar: "Kilsə olmadığı basurman torpağında" nə edəcəkdilər? Yeni doğulan xaçlana bilməyən uşaqlarıyla nə etməli idilər, yaxud, tövbə etmədən necə öləcəkdilər? Bu qorxunc şaiyələrin xofunda onlar da minlərlə köçürülən ailələrə qoşulur, yenicə zəbt olunan təzə yerlərə axın edirdilər. Hələ bu zaman yerli əhali başqırdlar, çuvaşlar, marilər, çeremislər rus dilində əməlli-başlı danışa bilmirdilər.
Aksakov da atası kimi bu yeni torpaqda, qədim bulqar çaprılığı əhatə etdiyi yerlərdə anadan olmuşdu. Ufaya yerlilər Öfə deyirdilər. Şəhər yerli başqırdların Qara İdil adlandırdığı Ufa çayı üzərində yerləşirdi. Ruslar 1574-cü ildə bu torpaqları istila etmişdilər. Sibirin tamamilə fəthi (1580–1600) nəticəsində yerli əhalinin xristianlaşdırılması güclənir. Elə bu vaxtlardan da bu torpaqları başdan başa bürüyən üsyanlar başlayır. Tarixdə Seitov üsyanı (1662) və Batırşa hərəkatı adı ilə tanınan xalq hərəkatları yerli xalqların müstəmləkəçi çarizmə qarşı müqavimət hərəkatı idi. 1735-ci ildə işğal olunan başqırd ölkəsində rus çarizmi əleyhinə Akayın başçılığı ilə üsyan qalxdı. Çar üsyanı amansızlıqla yatırtdı və bu torpaqlara rusların köçürülməsini sürətləndirdi. Geniş, bərəkətli başqırd torpaqları su qiymətinə paylanırdı. Başqırdlar Puqaçov üsyanında da fəal iştirak etdilər. Üsyan yatızdırıldıqdan sonra kütləvi edamlar başlandı. Qanlı tədbirlərin heç birisi başqırd və tatarların əzmini qıra bilmədi; heç bu xalqları da özlərinin kölə vəziyyəti ilə barışmağa qoymadı. Buna baxmayaraq XVIII əsrin ortalarında artıq çuvaş, mari, mordva, udmurtların və başqırdların böyük əksəriyyəti xristianlığa gətirildi. Başqırd atlıları Rusiyanın ardıcıl apardıqları müharibələrə cəlb edilirdi. Onlar mahir atıcı idilər.
Yazıçı onun yaradıcılığının canını təşkil edən trilogiyasında bu doğma yerlərin adamlarını, onların həyat tərzini, məişətini, etnoqrafik cizgilərini böyük məhəbbətlə çatdırır; hər addımda bu torpağın adlarıyla oxucusunu tanış edir: Çufarov (Çufar-Cəfər), Kara tabın (kara+tabın "ilxı"), Karmala, Kanlı (çayı) Çeremşan, Kandurça, Bir, Menzeli (Mənzil), Baxmetovka, Kakarma, İnza (çayı), Uzu (çayı), eləcə də bu yerlərdəki türk soyları: Bakteev, Kurmışov, Baxmetov, Erlıkin, Tevkelev, Karataev, Çeprunov, Mansurov… keçmiş Bulqar həyatı və mədəniyyətilə nəfəs alan bu torpaqların əsl tarixi ilə maraqlanmağa sövq edir. Or çayının üstündə yerləşən şəhərin adının Orenburq qoyulması və bu addakı yad, uzaq "burq" kəlməsi onu hiddətləndirir. O bilirdi ki, ören "düz, düzənlik, örüş, çöl" (müqayisə et: Örən qala, Keci Ören) kimi saf türk sözünə "burq" alman kəlməsinin bitişdirilməsilə bu ad nə qədər eybəcərləşdirilmişdir.
Aksakovun yaradıcılığında əsrlər boyunca rus ədəbi dilində işlənə-işlənə sabitləşən türk sözlərilə yanaşı, onun özünün çox işlətdiyi sözlər və ifadələr də vardır. Bunlar onun uşaqlıq və həyatının çox hissəsi keçən əzəli türk yurduna bələdliyi və yaxınlığı, bu yerlərə bəslədiyi məhəbbətin nəticəsində baş vermişdi: laqun (ləyən), burak, osot (ot növü), kuliqa (tala), karmazin (al qırmızı parça), emen (çörək, azuqə, taxıl ehtiyatı), şiş (təpə, zirvə), sırt (yüksəklik), sıçuq (kolbasa növü) … sanki yazıçının dilində türk sözlərinin bolluğu özü dil açıb öz dililə türk mədəniyyətinin gücünü və təsirini göstərməkdədir: kumaş (qumaş), kisa (kisə), taqan (tava, qazan), urema (kol meşəliyi, irəmə), bastılnik (öt-ələf), yurt, kuraxtan, tormoz, kutema, çepaq (balıq adları), çebızqa (tütək), epança…
Doğma təbiətin poetik, şairanə təsviri və bu yöndəki heyrətamiz yaradıcılıq uğurları yazıçının bu təbiətə möhkəm bağlılığından xəbər verirdi. Bu zaman təbiətdəki bizimlə birgə yaşayan, nəfəs alan otlar, ağaclar, quşlar, balıqlar, vəhşi heyvanlar və onların həyatı nə qədər məharət və ustalıqla yaradılmışdır.
Bu əsərlə tanış olan Turgenev heyrətə gəlmişdi: əgər birdən teter quşu dilə gəlib özü haqqında danışa bilsəydi, əminəm ki, Aksakovun onun haqqında dediyinə elə bir şey əlavə edə bilməzdi. Aksakovun yetişdirdiyi oğulları da rusun etnik köklərini yaxşı dərk etməklə "o başlanğıcı" şərəfləndirməyə, göylərə qaldırmağa, Rusun soykökündə dayanan mədəniyyətin türk xarakterini danmağa cəhd göstərdilər. Sonra onlar "Slavyanofillər" cərəyanının təşkilatçısı, lideri, ilhamçısı adını alacaqdılar. Və dildə rədd etdikləri o böyük mədəniyyəti və onun təsirini əslində diriltməklə təsdiq edəcəkdilər. Zaman keçdikcə rus cəmiyyətində qərbçilərə qarşı olan slavyanpərəstlər cərəyanı bir çox milli dəyərləri bərpa etməklə bir sırada rusun keçmiş türksayağı geyimini də təbliğ edirdilər.
Sarayda əhəmiyyətli mövqe tutan oğlu İvan Aksakov çox çalışırdı ki, saray təntənələri günlərində hamı öz qədimi geyimini — çar Pyotrun "tatar geyimidir", — deyə rədd etdiyi öz geyimini geysin. Və buna da nail olur: kişilər zərxara kaftanlarda, qadınlar da əlvan şərq ipəklərindən — atlas və taftadan tikilmiş sarafan və epançalarda, başlarında cıqqaları Peterburq və Moskvanın çar saraylarını "1001 gecə" nağıllarına çevirəcəkdilər. Axı bunlar etnoqrafik əhəmiyyət daşıyırdı; çünki geyim özü millətin qədimlik və kamillik keyfiyyətlərinin danılmaz faktlarıdır.
Aksakovun digər oğlu Konstantin Rusun keçmişinə elə vurğun idi ki, paytaxtın küçələrində nümayişkaranə şəkildə qədim geyimdə gəzirdi. Çox vaxt onu küçədə arxalıqda, ayağında quncu naxışlı çəkmə, belində kəmər, başında bəzəkli papaq… görənlər onu türk bəyinə oxşadırdılar. Slavyanofillərin ideoloqu olan oğlu İvan Aksakov (1823–1886) "Den", "Moskva", "Rus", "Russkaya beseda" qəzetlərinin redaktoru idi. 1877–1878-ci illər Rus-Türk müharibəsində imperiyanı qaplayan və fanatikcəsinə ayağa qaldıran "Slavyan qardaşlarımızı türk əsarətindən xilas etmə" kompaniyasının təşkilatçısı oldu.
İvan Aksakov San-Stefanovoda bağlanan sülh zamanı Rusiya hökumətinin özünün kifayətləndiyi "payın" əslində az olduğuna görə o qədər həyəcanlandı ki, onun çıxışları Osmanlı dövlətinə güzəştə getdiyinə görə birbaşa çar hökumətinə çevrilmişdi. Buna görə də bu "şuluqçu şovinisti" müvəqqəti paytaxtdan uzaqlaşdırdılar.
Balkanların xristian əhalisi ayağa qalxanda onun nüfuzu o qədər böyük idi ki, bir çox bolqar seçki komitələri bolqar taxt-tacına onun namizədliyini irəli sürmüşdülər.
Hələ 1855-ci ildə Bessarabiyada (bu zaman Krım müharibəsi başlamışdı) Moskva könüllülərinə komandanlıq etmişdi. Əslində onun bu müharibədə işi xəzinədarlıq idi. Bu işi elə qənaətlə və dürüstlüklə aparmışdı ki, hətta yoxlamalar ondan yan keçirmiş.
Həqiqətən Aksakovun yetişdirdiyi oğullar rus tarixində alovlu vətənpərvərlər kimi qalacaqlar.
Soyun məşhur nümayəndələri
Bu ailədən rus taxt-tacına sədaqətlə xidmət edən adamlar çıxmışdı. Lakin bu familiya içində məşəl kimi yanan özündən əvvəlki sələflərin və sonrakı xələflərin yolunu işıqlandıran Sergey Aksakovdan bəhs etməyi qərarlaşdırmışıq.
Bu qoca "türk" ilk əsərini ömrünün son on illiyində yazmışdı, yaşı 60-ı keçirdi. Bu zamana kimi o varlı mülkədar, bütün Rusiyada "slavyanpərəstlik" cərəyanının atəşin nümayəndələri olan İvan və Konstantin Aksakovların atası idi, həvəsdən həvəsə şeirlər yazırdı. Bu qədər. Anası da Ufalı xristianlaşmış başqırd bəyinin nəvəsi idi, gözəlliyi ilə ad çıxarmışdı. Özü də evlənərkən tale onun yolunun üstünə də türk qızı çıxardı; bu qız general Zaplatinlə əsir türk qızı Gülsümün qızı idi (rus mətnlərində bu qadın elə beləcə — Oqyulsum deyə anılır). Beləliklə, Sergey Aksakov 1791-ci ildə Ufada qədim zadəgan ailəsində anadan olmuşdu. Bütün yaşadıqları və başı çəkənlər onun əsərlərinin mövzusuna çevrildi. "Ailə xronikası", "Nəvə Baqrovun uşaqlıq illəri" və "Xatirələr" bu mənada trilogiya adlanmağa layiqdi. Çünki bu kitablarda da Baqrovların (Baqrov da türk əsilli rus soy adlarındandır; baqrovıy rus dilində tünd qırmızı, "bağır, ciyər" sözündən yaranmış türkizmdir) əslində müəllifin öz ailəsinin nəsilbənəsil tarixi açılır. Yazıçı bilərəkdən adları dəyişmişdi, çünki hadisələri, əhvalatları dəyişdirmədən elə təfərrüatı ilə təsvir etmişdi ki, həmin adamlar özlərini görüb, tanıyıb inciə bilərdilər. Onsuz da özünü burada tanıyan tapılmışdı; müəllifi qınayırdılar. Ailənin başçısı yazıçının babası özünün bütün qəddarlığı, zalımlığı ilə təsvir olunmuşdu. Ailə sirrini açıb-ağartdığına görə yazıçıdan küsənlər var idi. O isə ata ocağının nağıllarını bədii yaddaşlara köçürürdü, bunu isə hələ gözdə bilib qiymətləndirən yox idi. Körpə Aksakovun danışmaq istədiyi ailə hekayətlərindən görürük ki, bu ailə patriarxal ailədir, öz keçmişi ilə, qədimliyi ilə fəxr edən ailədir. Ailə şəcərəsi göz önündə, evin başçısının əlinin altındadır. Ailədə oğlan uşağının doğuluşuna çox sevinir, dalbadal doğulan qızlara darılırlar. Evdə ilk söz də, son söz də ailə başısının — babanındır. Nə qədər ki, bu baba, atanın atası sağdır, hamı dinməz-söyləməz ona tabedir. Xüsusən qadınlar söz deyib kişi qabağına keçə bilməzdilər. Bu ailədə qız alanda cer-cehizdən qabaq ailənin mötəbərliyinə, əslinə-kökünə baxırdılar. Aksakovlar da hər kəslə qohum olmağı özünə sığışdıran ailə deyildi.
Mənbə
- Баскаков Н.А. Русские фамилии тюркского происхождения, Баку, Язычы, 1992.
- Minaxanım Təkləli, Türk əsilli ruslar, Bakı, Nurlar, 2010, II nəşr.
Xarici keçidlər
 | Soylarla əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. Etdiyiniz redaktələri mənbə və istinadlarla əsaslandırmağı unutmayın. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Aksakovlar Rusiya xalqinin taninmis soylarindan biri AksakovlarTitul BoyarEcdadiTebeeliyi Rusiya imperiyasi Vikianbarda elaqeli mediafayllarSoyun yaranmasiAksakov soy adi turk sozu axsaq aksak fel esasi axsamak aksamak sozunden yaranmisdir Bu menada da elbette Aksakov familiyasinin turk menseyi hec kimde subhe yeri qoymur Ilk defe adi Kiyev Rus dovletinin tarixinde cekilen Aksakovun 1027 ci ilde boyuk knyaz Yaroslav Vladimirovicin yaninda xidmet etdiyi melumdur Yaroslav Vladimirovic Kiyev Rusunda xristianligi yayan boyuk knyaz Vladimirin ogludur Salnameler Aksak xanin ozunun 3 min adamiyla Kiyev knyazina xidmetde oldugunu gosterir Indi bu faktin nece isiqlandirildigina tarix sehnesinde nece eks olunduguna diqqet yetirek Melumdur ki qedim slavyanlar bugunku cenubi rus collerinin turkce danisan en azi uc xalqi ile qara qalpaqlar qara papaqlar polovesler yeni qipcaqlar rus dilinde polovets col adami colcu ve peceneqlerle yaxin elaqede idiler Bu xalqlar yeni qara klobuklar polovesler peceneqler torklar berendeyler tarixden melum olduguna gore hele monqola qederki Rusun taleyinde vacib ve ehemiyyetli rol oynamislar Hetta muxtelif din inanclari bele bu dovrun munasibetlerine tesir ede bilmirdi Bu xalqlarin emeli istiraki qedim Rusda siyasi hadiselerin gedisinin xarakterini mueyyen edirdi Bele ki Kiyevin doyus drujinalarinda qara klobuklar bilindiyi kimi bir cox turk tayfalari oz geyimi ile adlanirdi qaradonlu alabaslar bozpapaqlar ve s turk etnonimleri bele yaranmisdi Qara klobuklar dedikde qara kalpaklar nezerde tutulur klobuk turk sozudur sis sivri tepesi olan sapka demekdir muhum movqede idiler Bele ki olkenin herb veziyyetinde onlarin sayi 30 min nefer doyuscuye catirdi Onlar Kiyev knyazlarinin en sadiq muttefiqi idiler Qedim turkler lap qedim zamanlardan rus qosunlarinin atli boluklerinin teskilinde esas menbe idi XII esrde demek olar ki butun knyazlar oz qosunlarina onlari celb edirdi Onlar tezlikle xristianliga iman getirdiler Heqiqeten tarixe saxta yapma munasibetlerden bir qeder yan kece bilsek gorerik ki qedim turkler serqi slavyanlarla cox yaxinlasmis onlarla six temasda yasamislar Bu elaqeler sonradan qara boyalarla eybecerlesdirilmisdir Belelikle Rusda xidmet eden hemin herbiyun turklerin destesinde Aksakovlar soyu ferqlenirdi Cunki oz basinda uc minlik gucu ile Kiyev knyazliginin dostuna dost dusmenine dusmen idi Aksak axsaq leqebi dasiyan bu adli sanli kisinin gelecekde qebul etdiyi Aksakov soy adi onun dasidigi leqebinden dogmusdu Bu tayfa o qeder nufuzlu ve qol budaqli idi ki Aksakin xristian ogullari neticeleri ozleri ayri ayri boyuk soylari yaratdilar Voronets leqebli usagindan Vorontsovlar Veli Aminden Velyaminovlar meydana geldiler Hemcinin meshur zadegan nesli Islenyevler de Aksakovlarin bir qoludur Bir zadegan nesli olmaq etibari ile Aksakovlar da aile gerbine malik olmuslar Onlarin gerbinde gumusu qalxan ustunde ox sancilmis qipqirmizi odlu urek mehebbet remzi neqs olmusdu Amma bu avtobioqrafik eserler sozun heqiqi menasinda qebul edilen memuar xatire tecrubesi deyildi Kitabin faktlari tekce real hadise ve sexsiyyetlerin heyatindan goturulmekle qalmamis butun bunlar realliq ve gerceklikle seslenmekle beraber gozel canli ve gizli poetik duygularla suslenmisdi Ana obrazi ilahi sevgi ile yaradilaraq vesf buna tesvir yox mehz vesf demek lazim gelir edilmisdi Bu neheng eserde genis hududsuz olculerde verilmis romanda ana obrazi birce anliga olsun gundelik adi munasibetler cercivesine salinmamis eserde ondan sanki muellifin hava su kimi behs etdiyi varliq qenaetini yaratmisdi Bu peri daha cox ilahe donunda neqs olunan ana delicesine seven fedakar ana obrazidir Bununla beraber xarakterce despotik mohkem qeti kisiden de qetiyyetli qadin Dedik ki bu xatireler onun ahil vaxtinda yazilmisdir Lakin o uzaq usaqliq illeri sanki usagin oz dilile oz ellerile yazilmis kimi oxucuya yetisir Nece defe oxusan da Belelikle Aksakovun butun yaradiciligi avtobioqrafik ve ya senedli memuar esaslara malik olmaqla heqiqi faktlara esaslanmisdi Bu kitablar yazilanda oradaki personajlarin prototipleri hele sag idiler Odur ki Aksakov hem onlarin adlarini deyisdi hem de hadiselerin vaqe olduqlari yerlere uydurma adlar verdi Aksakovun sirin duygular icinde ve koloritli bir dille tesvir etdiyi bu nesil babasinin dovrune qeder Sinbir vilayetinde oz mulk torpaqlarinda yasamisdilar Sonralar bir nece donemde bu ailenin yalniz qizlari dogulurdu olsa olsa birce ogul eta edirdi tanri onlara Torpaqlar kesilib bolusdurulurdu qizlara cehiz verildikce nesiller deyisir yadlasma guclenirdi oz torpaginda yad familiyalar agaliq edirdiler Vaxt o vaxt oldu ki Aksakovlarin torpagi onlarin ozune darliq etdi Baba Aksakov nehayet yeni torpaqlara kocmek qerarina geldi Aksakov Volqanin o biri uzune kocub Buquruslan cayi boyunca mehsuldar torpaqlara sahib olur Simbire qayidib kendlilerini yeni torpaqlara kocurur Kendliler aglasirdilar Kilse olmadigi basurman torpaginda ne edecekdiler Yeni dogulan xaclana bilmeyen usaqlariyla ne etmeli idiler yaxud tovbe etmeden nece olecekdiler Bu qorxunc saiyelerin xofunda onlar da minlerle kocurulen ailelere qosulur yenice zebt olunan teze yerlere axin edirdiler Hele bu zaman yerli ehali basqirdlar cuvaslar mariler ceremisler rus dilinde emelli basli danisa bilmirdiler Aksakov da atasi kimi bu yeni torpaqda qedim bulqar capriligi ehate etdiyi yerlerde anadan olmusdu Ufaya yerliler Ofe deyirdiler Seher yerli basqirdlarin Qara Idil adlandirdigi Ufa cayi uzerinde yerlesirdi Ruslar 1574 cu ilde bu torpaqlari istila etmisdiler Sibirin tamamile fethi 1580 1600 neticesinde yerli ehalinin xristianlasdirilmasi guclenir Ele bu vaxtlardan da bu torpaqlari basdan basa buruyen usyanlar baslayir Tarixde Seitov usyani 1662 ve Batirsa herekati adi ile taninan xalq herekatlari yerli xalqlarin mustemlekeci carizme qarsi muqavimet herekati idi 1735 ci ilde isgal olunan basqird olkesinde rus carizmi eleyhine Akayin basciligi ile usyan qalxdi Car usyani amansizliqla yatirtdi ve bu torpaqlara ruslarin kocurulmesini suretlendirdi Genis bereketli basqird torpaqlari su qiymetine paylanirdi Basqirdlar Puqacov usyaninda da feal istirak etdiler Usyan yatizdirildiqdan sonra kutlevi edamlar baslandi Qanli tedbirlerin hec birisi basqird ve tatarlarin ezmini qira bilmedi hec bu xalqlari da ozlerinin kole veziyyeti ile barismaga qoymadi Buna baxmayaraq XVIII esrin ortalarinda artiq cuvas mari mordva udmurtlarin ve basqirdlarin boyuk ekseriyyeti xristianliga getirildi Basqird atlilari Rusiyanin ardicil apardiqlari muharibelere celb edilirdi Onlar mahir atici idiler Yazici onun yaradiciliginin canini teskil eden trilogiyasinda bu dogma yerlerin adamlarini onlarin heyat terzini meisetini etnoqrafik cizgilerini boyuk mehebbetle catdirir her addimda bu torpagin adlariyla oxucusunu tanis edir Cufarov Cufar Cefer Kara tabin kara tabin ilxi Karmala Kanli cayi Ceremsan Kandurca Bir Menzeli Menzil Baxmetovka Kakarma Inza cayi Uzu cayi elece de bu yerlerdeki turk soylari Bakteev Kurmisov Baxmetov Erlikin Tevkelev Karataev Ceprunov Mansurov kecmis Bulqar heyati ve medeniyyetile nefes alan bu torpaqlarin esl tarixi ile maraqlanmaga sovq edir Or cayinin ustunde yerlesen seherin adinin Orenburq qoyulmasi ve bu addaki yad uzaq burq kelmesi onu hiddetlendirir O bilirdi ki oren duz duzenlik orus col muqayise et Oren qala Keci Oren kimi saf turk sozune burq alman kelmesinin bitisdirilmesile bu ad ne qeder eybecerlesdirilmisdir Aksakovun yaradiciliginda esrler boyunca rus edebi dilinde islene islene sabitlesen turk sozlerile yanasi onun ozunun cox isletdiyi sozler ve ifadeler de vardir Bunlar onun usaqliq ve heyatinin cox hissesi kecen ezeli turk yurduna beledliyi ve yaxinligi bu yerlere beslediyi mehebbetin neticesinde bas vermisdi laqun leyen burak osot ot novu kuliqa tala karmazin al qirmizi parca emen corek azuqe taxil ehtiyati sis tepe zirve sirt yukseklik sicuq kolbasa novu sanki yazicinin dilinde turk sozlerinin bollugu ozu dil acib oz dilile turk medeniyyetinin gucunu ve tesirini gostermekdedir kumas qumas kisa kise taqan tava qazan urema kol meseliyi ireme bastilnik ot elef yurt kuraxtan tormoz kutema cepaq baliq adlari cebizqa tutek epanca Dogma tebietin poetik sairane tesviri ve bu yondeki heyretamiz yaradiciliq ugurlari yazicinin bu tebiete mohkem bagliligindan xeber verirdi Bu zaman tebietdeki bizimle birge yasayan nefes alan otlar agaclar quslar baliqlar vehsi heyvanlar ve onlarin heyati ne qeder meharet ve ustaliqla yaradilmisdir Bu eserle tanis olan Turgenev heyrete gelmisdi eger birden teter qusu dile gelib ozu haqqinda danisa bilseydi eminem ki Aksakovun onun haqqinda dediyine ele bir sey elave ede bilmezdi Aksakovun yetisdirdiyi ogullari da rusun etnik koklerini yaxsi derk etmekle o baslangici sereflendirmeye goylere qaldirmaga Rusun soykokunde dayanan medeniyyetin turk xarakterini danmaga cehd gosterdiler Sonra onlar Slavyanofiller cereyaninin teskilatcisi lideri ilhamcisi adini alacaqdilar Ve dilde redd etdikleri o boyuk medeniyyeti ve onun tesirini eslinde diriltmekle tesdiq edecekdiler Zaman kecdikce rus cemiyyetinde qerbcilere qarsi olan slavyanperestler cereyani bir cox milli deyerleri berpa etmekle bir sirada rusun kecmis turksayagi geyimini de teblig edirdiler Sarayda ehemiyyetli movqe tutan oglu Ivan Aksakov cox calisirdi ki saray tenteneleri gunlerinde hami oz qedimi geyimini car Pyotrun tatar geyimidir deye redd etdiyi oz geyimini geysin Ve buna da nail olur kisiler zerxara kaftanlarda qadinlar da elvan serq ipeklerinden atlas ve taftadan tikilmis sarafan ve epancalarda baslarinda ciqqalari Peterburq ve Moskvanin car saraylarini 1001 gece nagillarina cevirecekdiler Axi bunlar etnoqrafik ehemiyyet dasiyirdi cunki geyim ozu milletin qedimlik ve kamillik keyfiyyetlerinin danilmaz faktlaridir Aksakovun diger oglu Konstantin Rusun kecmisine ele vurgun idi ki paytaxtin kucelerinde numayiskarane sekilde qedim geyimde gezirdi Cox vaxt onu kucede arxaliqda ayaginda quncu naxisli cekme belinde kemer basinda bezekli papaq gorenler onu turk beyine oxsadirdilar Slavyanofillerin ideoloqu olan oglu Ivan Aksakov 1823 1886 Den Moskva Rus Russkaya beseda qezetlerinin redaktoru idi 1877 1878 ci iller Rus Turk muharibesinde imperiyani qaplayan ve fanatikcesine ayaga qaldiran Slavyan qardaslarimizi turk esaretinden xilas etme kompaniyasinin teskilatcisi oldu Ivan Aksakov San Stefanovoda baglanan sulh zamani Rusiya hokumetinin ozunun kifayetlendiyi payin eslinde az olduguna gore o qeder heyecanlandi ki onun cixislari Osmanli dovletine guzeste getdiyine gore birbasa car hokumetine cevrilmisdi Buna gore de bu suluqcu sovinisti muveqqeti paytaxtdan uzaqlasdirdilar Balkanlarin xristian ehalisi ayaga qalxanda onun nufuzu o qeder boyuk idi ki bir cox bolqar secki komiteleri bolqar taxt tacina onun namizedliyini ireli surmusduler Hele 1855 ci ilde Bessarabiyada bu zaman Krim muharibesi baslamisdi Moskva konullulerine komandanliq etmisdi Eslinde onun bu muharibede isi xezinedarliq idi Bu isi ele qenaetle ve durustlukle aparmisdi ki hetta yoxlamalar ondan yan kecirmis Heqiqeten Aksakovun yetisdirdiyi ogullar rus tarixinde alovlu vetenperverler kimi qalacaqlar Soyun meshur numayendeleriBu aileden rus taxt tacina sedaqetle xidmet eden adamlar cixmisdi Lakin bu familiya icinde mesel kimi yanan ozunden evvelki seleflerin ve sonraki xeleflerin yolunu isiqlandiran Sergey Aksakovdan behs etmeyi qerarlasdirmisiq Bu qoca turk ilk eserini omrunun son on illiyinde yazmisdi yasi 60 i kecirdi Bu zamana kimi o varli mulkedar butun Rusiyada slavyanperestlik cereyaninin atesin numayendeleri olan Ivan ve Konstantin Aksakovlarin atasi idi hevesden hevese seirler yazirdi Bu qeder Anasi da Ufali xristianlasmis basqird beyinin nevesi idi gozelliyi ile ad cixarmisdi Ozu de evlenerken tale onun yolunun ustune de turk qizi cixardi bu qiz general Zaplatinle esir turk qizi Gulsumun qizi idi rus metnlerinde bu qadin ele belece Oqyulsum deye anilir Belelikle Sergey Aksakov 1791 ci ilde Ufada qedim zadegan ailesinde anadan olmusdu Butun yasadiqlari ve basi cekenler onun eserlerinin movzusuna cevrildi Aile xronikasi Neve Baqrovun usaqliq illeri ve Xatireler bu menada trilogiya adlanmaga layiqdi Cunki bu kitablarda da Baqrovlarin Baqrov da turk esilli rus soy adlarindandir baqroviy rus dilinde tund qirmizi bagir ciyer sozunden yaranmis turkizmdir eslinde muellifin oz ailesinin nesilbenesil tarixi acilir Yazici bilerekden adlari deyismisdi cunki hadiseleri ehvalatlari deyisdirmeden ele teferruati ile tesvir etmisdi ki hemin adamlar ozlerini gorub taniyib incie bilerdiler Onsuz da ozunu burada taniyan tapilmisdi muellifi qinayirdilar Ailenin bascisi yazicinin babasi ozunun butun qeddarligi zalimligi ile tesvir olunmusdu Aile sirrini acib agartdigina gore yazicidan kusenler var idi O ise ata ocaginin nagillarini bedii yaddaslara kocururdu bunu ise hele gozde bilib qiymetlendiren yox idi Korpe Aksakovun danismaq istediyi aile hekayetlerinden goruruk ki bu aile patriarxal ailedir oz kecmisi ile qedimliyi ile fexr eden ailedir Aile seceresi goz onunde evin bascisinin elinin altindadir Ailede oglan usaginin dogulusuna cox sevinir dalbadal dogulan qizlara darilirlar Evde ilk soz de son soz de aile basisinin babanindir Ne qeder ki bu baba atanin atasi sagdir hami dinmez soylemez ona tabedir Xususen qadinlar soz deyib kisi qabagina kece bilmezdiler Bu ailede qiz alanda cer cehizden qabaq ailenin moteberliyine esline kokune baxirdilar Aksakovlar da her kesle qohum olmagi ozune sigisdiran aile deyildi Sergey AksakovMenbeBaskakov N A Russkie familii tyurkskogo proishozhdeniya Baku Yazychy 1992 Minaxanim Tekleli Turk esilli ruslar Baki Nurlar 2010 II nesr Xarici kecidler Soylarla elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Etdiyiniz redakteleri menbe ve istinadlarla esaslandirmagi unutmayin