Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Şüaüzgəclilər (Actinopterygii) — Onurğalılar (Vertebrata) yarımtipinin Çənəlilər (Gnathostomata) infratipindəki Sümüklü balıqlar (Osteichthyes) sinifüstünə aid olan balıq sinifi. Bu qrup, üzgəcləri ətli, pəncəyəbənzər çıxıntılar deyil, əksinə nazik sümük və ya buynuz şüalarından (lepidotrixiya) ibarət pərdələrlə dəstəklənən balıqları əhatə edir. Şüaüzgəclilər, ətliüzgəcli qohumları olan (Sarcopterygii) ilə müqayisədə, hazırda yaşayan bütün balıq növlərinin təxminən 99%-ni və bütün onurğalıların təxminən yarısını təşkil edərək dominant onurğalı sinfidir. Hazırda 34,000-dən çox növü məlumdur. Bu qrup, dərin dəniz çökəkliklərindən hündür dağ göllərinə qədər bütün geniş yayılmışdır.
| Actinopteri | ||||
|---|---|---|---|---|
| Elmi təsnifat | ||||
| XƏTA: latin parametri doldurulmayıb. | ||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||
| XƏTA HAQQINDA MƏLUMAT Bu parametr doldurulmayıb: latin | ||||
| ||||
Etimologiyası
"Actinopterygii" adı qədim yunanca "ἀκτίς" (aktis – "şüa") və "πτέρυξ" (pteryx – "üzgəc" və ya "qanad") sözlərindən yaranmışdır. Bu ad, onların üzgəclərinin şüalarla dəstəklənməsinə işarə edir.
Xüsusiyyətləri
Şüaüzgəclilər sinfinin nümayəndələrini digər balıqlardan və onurğalılardan fərqləndirən bir sıra əsas xüsusiyyətlər mövcuddur:
- Şüalı Üzgəclər: Ən əsas fərqləndirici əlamət onların quruluşudur. Üzgəclər, sümük və ya buynuz mənşəli nazik şüaların (lepidotrixiya) dəstəklədiyi dəri pərdələrindən ibarətdir. (Sarcopterygii) fərqli olaraq, onların üzgəclərinin əsasında əzələli, pəncəyəbənzər çıxıntılar yoxdur.
- Tək Bel Üzgəci: Əksər şüaüzgəclilər tək malikdir. Bəzi növlərdə bu üzgəc bölünmüş ola bilər (məsələn, tikənli və yumşaq şüalı hissələrə), lakin əksər qruplarda əcdad forması tək üzgəc olmuşdur.
- Qəlsəmə Qapağı (): örtən və qoruyan sümük qapaq (operkulum) mövcuddur. Bu, suyun qəlsəmələr üzərindən səmərəli axınını təmin edir.
- Üzmə Qovuğu: Əksər şüaüzgəclilərdə mövcuddur. Bu, qazla dolu kisəcik olub, bağırsağın çıxıntısı kimi formalaşmışdır və balığın suda neytral üzmə qabiliyyətini (batmamasını və qalxmamasını) tənzimləməyə kömək edir. Bəzi primitiv qruplarda və dib həyatı keçirən və ya sürətli üzən bəzi balıqlarda üzmə qovuğu kiçilmiş və ya tamamilə itmişdir.
- Pulcuqlar: Tipik olaraq, şüaüzgəclilərin dərisi örtülüdür. Primitiv formalarda (məsələn, Qığırdaqlı qanoidlərdə) qalın, rombşəkilli qanoid pulcuqlar olur. Daha təkamül etmiş formalarda (Teleostei) isə nazik, dairəvi sikloid və ya kənarları dişli ktenoid pulcuqlara (ümumi adla leptoid pulcuqlar) rast gəlinir. Bəzi növlərdə (məsələn, naxabalığı, ilanbalıqlarında) pulcuqlar çox kiçikdir və ya tamamilə yoxdur. Qığırdaqlı balıqların plakoid pulcuqlarından fərqlənirlər.
- Kəllə və Çənə: Kəllə quruluşu müxtəlifdir, lakin çənə sümükləri adətən daha hərəkətlidir və qidalanma mexanizmləri Qığırdaqlı balıqlara nisbətən daha mürəkkəbdir.
- Beyin: Beyin quruluşu nisbətən fərqlidir, xüsusilə ön beyin yarımkürələrinin quruluşu fərqlidir.
Təsnifat
Şüaüzgəclilər sinfi ənənəvi olaraq və müasir molekulyar tədqiqatlar əsasında iki əsas infrasinfə bölünür:
- Qığırdaqlı qanoidlər (Chondrostei):
- Bu qrup daha çox əcdad əlamətlərini saxlamışdır. Skeletlərində qığırdaq toxuması üstünlük təşkil edir (sümükləşmə tam deyil).
- Əsasən qanoid pulcuqlara malikdirlər (bəzi növlərdə azalmışdır).
- Quyruq üzgəci adətən heteroserkal (asimmetrik) tiplidir.
- Müasir dövrdə yaşayan iki əsas dəstəsi var:
- Çoxüzgəclikimilər (Polypteriformes): Afrika mənşəli bişirlər və kalamoixtlər.
- Nərəkimilər (Acipenseriformes): Nərələr və .
- (Neopterygii):
- Bu qrup daha təkamül etmiş şüaüzgəcliləri əhatə edir və böyük əksəriyyəti təşkil edir.
- Skelet daha çox sümükləşmişdir.
- Pulcuqlar adətən leptoid (sikloid və ya ktenoid) tiplidir və ya tamamilə yoxdur.
- Quyruq üzgəci əsasən homoserkal (simmetrik) tiplidir.
- Çənə aparatı daha hərəkətli və mürəkkəbdir.
- Bu infrasinf özü də iki əsas qrupa bölünür (bəzi təsnifatlarda kimi verilir):
- Sümüklü qanoidlər (Holostei): Ara mövqe tutan qrupdur. Qədim dövrlərdə daha çoxsaylı olublar. Müasir nümayəndələri:
- (Lepisosteiformes): Şimali və Mərkəzi Amerikanın kayman balıqları (gars).
- (Amiiformes): Şimali Amerikanın tək müasir növü olan amia (bowfin).
- (Teleostei): Bu, şüaüzgəclilərin və ümumiyyətlə bütün balıqların ən böyük və müxtəlif qrupudur (təxminən 33,600 növ). Demək olar ki, bütün müasir balıqlar (siyənəklər, çəkikimilər, , treskakimilər, kambalalar, ilanbalıqları və s.) bu qrupa aiddir. Teleost balıqlar inanılmaz dərəcədə uyğunlaşma qabiliyyəti nümayiş etdirərək bütün su hövzələrini mənimsəmişlər.
- Sümüklü qanoidlər (Holostei): Ara mövqe tutan qrupdur. Qədim dövrlərdə daha çoxsaylı olublar. Müasir nümayəndələri:
Təkamül tarixi
İlk şüaüzgəclilər Paleozoy erasının Son Silur və ya Erkən Devonunda (təxminən 420 milyon il əvvəl) ortaya çıxmışdır. Devon dövründə onlar artıq müxtəlifləşməyə başlamışdırlar. Qığırdaqlı qanoidlər Paleozoy və Mezozoyda daha geniş yayılmışdı. Yeniüzgəclilər Triasda yaranmış, Holostei qrupu Mezozoyda dominant olmuş, lakin Təbaşir dövründən etibarən Teleost balıqlar sürətlə təkamül edərək və müxtəlifləşərək digər qrupları sıxışdırmış və müasir dövrün ən uğurlu onurğalı qrupuna çevrilmişdir.
Müxtəliflik və Yayılma
Şüaüzgəclilər təxminən 34,000-dən çox tanınmış növ ilə onurğalıların ən böyük sinfidir. Bu, bütün onurğalı növlərinin təxminən yarısı deməkdir. Onlar Yer kürəsinin demək olar ki, bütün su hövzələrində - soyuq Arktika və Antarktika sularından isti tropik mərcan riflərinə, şirin su çaylarından və göllərdən okeanın dərinliklərinə qədər hər yerdə yaşayırlar. Morfoloji, fizioloji və davranış baxımından inanılmaz müxtəlifliyə malikdirlər.
Əhəmiyyəti
Şüaüzgəclilərin həm ekoloji, həm də iqtisadi baxımdan böyük əhəmiyyəti var:
- Ekoloji Rol: Su ekosistemlərində qida zəncirinin əsas həlqələrindən biridir. Onlar həm yırtıcı, həm də şikar rolunu oynayır, planktondan tutmuş digər balıqlara qədər geniş spektrdə qidalanırlar. Nutrient dövranında mühüm rol oynayırlar.
- İqtisadi Əhəmiyyət: Bəşəriyyət üçün vacib qida mənbəyidir. Dünya balıqçılıq sənayesinin əsasını təşkil edirlər (siyənək, treska, tunes, salmon və s.). Akvakultura (balıq yetişdirilməsi) sahəsində də geniş istifadə olunurlar.
- Rekreasiya: İdman balıqçılığı dünyada məşhur istirahət növüdür.
- Akvarium Ticarəti: Bir çox rəngarəng və maraqlı şüaüzgəcli növü akvariumlarda saxlanılır.
- Elmi Tədqiqatlar: Bəzi növlər (məsələn, zebra balığı) biologiya, genetika və tibb sahəsində mühüm kimi istifadə olunur.
İstinadlar
- "Ray-finned fish". www.britannica.com. 2024-10-18. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
- "Definition of ACTINOPTERYGII". www.merriam-webster.com. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
- Friedman, Matt; Near, Thomas J. "The evolutionary history of ray-finned fishes (Actinopterygii) based on high-coverage sequencing of three nuclear genes". Molecular Phylogenetics and Evolution. 52 (1). 2009-07-07: 231–242. doi:10.1016/j.ympev.2009.03.012. PMID 19303975.
- Sitat səhvi: Yanlış
<ref>teqi;FishBaseNumbersadlı istinad üçün mətn göstərilməyib
Həmçinin bax
- Sümüklü balıqlar (Osteichthyes)
- (Sarcopterygii)
- Balıqlar
- (Teleostei)
Xarici keçidlər
- Fishes of Australia: Actinopterygii
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Suauzgecliler Actinopterygii Onurgalilar Vertebrata yarimtipinin Ceneliler Gnathostomata infratipindeki Sumuklu baliqlar Osteichthyes sinifustune aid olan baliq sinifi Bu qrup uzgecleri etli penceyebenzer cixintilar deyil eksine nazik sumuk ve ya buynuz sualarindan lepidotrixiya ibaret perdelerle desteklenen baliqlari ehate edir Suauzgecliler etliuzgecli qohumlari olan Sarcopterygii ile muqayisede hazirda yasayan butun baliq novlerinin texminen 99 ni ve butun onurgalilarin texminen yarisini teskil ederek dominant onurgali sinfidir Hazirda 34 000 den cox novu melumdur Bu qrup derin deniz cokekliklerinden hundur dag gollerine qeder butun genis yayilmisdir ActinopteriElmi tesnifatXETA latin parametri doldurulmayib Beynelxalq elmi adiXETA HAQQINDA MELUMAT Bu parametr doldurulmayib latinSeklin VikiAnbarda axtarisiEtimologiyasi Actinopterygii adi qedim yunanca ἀktis aktis sua ve ptery3 pteryx uzgec ve ya qanad sozlerinden yaranmisdir Bu ad onlarin uzgeclerinin sualarla desteklenmesine isare edir XususiyyetleriSuauzgecliler sinfinin numayendelerini diger baliqlardan ve onurgalilardan ferqlendiren bir sira esas xususiyyetler movcuddur Suali Uzgecler En esas ferqlendirici elamet onlarin qurulusudur Uzgecler sumuk ve ya buynuz menseli nazik sualarin lepidotrixiya desteklediyi deri perdelerinden ibaretdir Sarcopterygii ferqli olaraq onlarin uzgeclerinin esasinda ezeleli penceyebenzer cixintilar yoxdur Tek Bel Uzgeci Ekser suauzgecliler tek malikdir Bezi novlerde bu uzgec bolunmus ola biler meselen tikenli ve yumsaq suali hisselere lakin ekser qruplarda ecdad formasi tek uzgec olmusdur Qelseme Qapagi orten ve qoruyan sumuk qapaq operkulum movcuddur Bu suyun qelsemeler uzerinden semereli axinini temin edir Uzme Qovugu Ekser suauzgeclilerde movcuddur Bu qazla dolu kisecik olub bagirsagin cixintisi kimi formalasmisdir ve baligin suda neytral uzme qabiliyyetini batmamasini ve qalxmamasini tenzimlemeye komek edir Bezi primitiv qruplarda ve dib heyati keciren ve ya suretli uzen bezi baliqlarda uzme qovugu kicilmis ve ya tamamile itmisdir Pulcuqlar Tipik olaraq suauzgeclilerin derisi ortuludur Primitiv formalarda meselen Qigirdaqli qanoidlerde qalin rombsekilli qanoid pulcuqlar olur Daha tekamul etmis formalarda Teleostei ise nazik dairevi sikloid ve ya kenarlari disli ktenoid pulcuqlara umumi adla leptoid pulcuqlar rast gelinir Bezi novlerde meselen naxabaligi ilanbaliqlarinda pulcuqlar cox kicikdir ve ya tamamile yoxdur Qigirdaqli baliqlarin plakoid pulcuqlarindan ferqlenirler Kelle ve Cene Kelle qurulusu muxtelifdir lakin cene sumukleri adeten daha hereketlidir ve qidalanma mexanizmleri Qigirdaqli baliqlara nisbeten daha murekkebdir Beyin Beyin qurulusu nisbeten ferqlidir xususile on beyin yarimkurelerinin qurulusu ferqlidir TesnifatRus neresi Acipenser gueldenstaedtii Qigirdaqli qanoidler Chondrostei infrasinfini temsil edir Uzunburun kayman baligi Lepisosteus osseus Sumuklu qanoidler Holostei qrupuna aiddir Suauzgecliler sinfi enenevi olaraq ve muasir molekulyar tedqiqatlar esasinda iki esas infrasinfe bolunur Qigirdaqli qanoidler Chondrostei Bu qrup daha cox ecdad elametlerini saxlamisdir Skeletlerinde qigirdaq toxumasi ustunluk teskil edir sumuklesme tam deyil Esasen qanoid pulcuqlara malikdirler bezi novlerde azalmisdir Quyruq uzgeci adeten heteroserkal asimmetrik tiplidir Muasir dovrde yasayan iki esas destesi var Coxuzgeclikimiler Polypteriformes Afrika menseli bisirler ve kalamoixtler Nerekimiler Acipenseriformes Nereler ve Neopterygii Bu qrup daha tekamul etmis suauzgeclileri ehate edir ve boyuk ekseriyyeti teskil edir Skelet daha cox sumuklesmisdir Pulcuqlar adeten leptoid sikloid ve ya ktenoid tiplidir ve ya tamamile yoxdur Quyruq uzgeci esasen homoserkal simmetrik tiplidir Cene aparati daha hereketli ve murekkebdir Bu infrasinf ozu de iki esas qrupa bolunur bezi tesnifatlarda kimi verilir Sumuklu qanoidler Holostei Ara movqe tutan qrupdur Qedim dovrlerde daha coxsayli olublar Muasir numayendeleri Lepisosteiformes Simali ve Merkezi Amerikanin kayman baliqlari gars Amiiformes Simali Amerikanin tek muasir novu olan amia bowfin Teleostei Bu suauzgeclilerin ve umumiyyetle butun baliqlarin en boyuk ve muxtelif qrupudur texminen 33 600 nov Demek olar ki butun muasir baliqlar siyenekler cekikimiler treskakimiler kambalalar ilanbaliqlari ve s bu qrupa aiddir Teleost baliqlar inanilmaz derecede uygunlasma qabiliyyeti numayis etdirerek butun su hovzelerini menimsemisler Tekamul tarixiIlk suauzgecliler Paleozoy erasinin Son Silur ve ya Erken Devonunda texminen 420 milyon il evvel ortaya cixmisdir Devon dovrunde onlar artiq muxteliflesmeye baslamisdirlar Qigirdaqli qanoidler Paleozoy ve Mezozoyda daha genis yayilmisdi Yeniuzgecliler Triasda yaranmis Holostei qrupu Mezozoyda dominant olmus lakin Tebasir dovrunden etibaren Teleost baliqlar suretle tekamul ederek ve muxtelifleserek diger qruplari sixisdirmis ve muasir dovrun en ugurlu onurgali qrupuna cevrilmisdir Muxteliflik ve YayilmaSuauzgecliler texminen 34 000 den cox taninmis nov ile onurgalilarin en boyuk sinfidir Bu butun onurgali novlerinin texminen yarisi demekdir Onlar Yer kuresinin demek olar ki butun su hovzelerinde soyuq Arktika ve Antarktika sularindan isti tropik mercan riflerine sirin su caylarindan ve gollerden okeanin derinliklerine qeder her yerde yasayirlar Morfoloji fizioloji ve davranis baximindan inanilmaz muxtelifliye malikdirler EhemiyyetiZebra baligi Danio rerio elmi tedqiqatlarda genis istifade olunan bir Suauzgeclilerin hem ekoloji hem de iqtisadi baximdan boyuk ehemiyyeti var Ekoloji Rol Su ekosistemlerinde qida zencirinin esas helqelerinden biridir Onlar hem yirtici hem de sikar rolunu oynayir planktondan tutmus diger baliqlara qeder genis spektrde qidalanirlar Nutrient dovraninda muhum rol oynayirlar Iqtisadi Ehemiyyet Beseriyyet ucun vacib qida menbeyidir Dunya baliqciliq senayesinin esasini teskil edirler siyenek treska tunes salmon ve s Akvakultura baliq yetisdirilmesi sahesinde de genis istifade olunurlar Rekreasiya Idman baliqciligi dunyada meshur istirahet novudur Akvarium Ticareti Bir cox rengareng ve maraqli suauzgecli novu akvariumlarda saxlanilir Elmi Tedqiqatlar Bezi novler meselen zebra baligi biologiya genetika ve tibb sahesinde muhum kimi istifade olunur Istinadlar Ray finned fish www britannica com 2024 10 18 Istifade tarixi 2024 12 11 Definition of ACTINOPTERYGII www merriam webster com Istifade tarixi 2024 12 11 Friedman Matt Near Thomas J The evolutionary history of ray finned fishes Actinopterygii based on high coverage sequencing of three nuclear genes Molecular Phylogenetics and Evolution 52 1 2009 07 07 231 242 doi 10 1016 j ympev 2009 03 012 PMID 19303975 Sitat sehvi Yanlis lt ref gt teqi FishBaseNumbers adli istinad ucun metn gosterilmeyibHemcinin baxSumuklu baliqlar Osteichthyes Sarcopterygii Baliqlar Teleostei Xarici kecidlerFishes of Australia Actinopterygii