Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Abdulla Lətifzadə — şair, dramaturq, dialektoloq, ədəbiyyatşünas, pedaqoq.
| Abdulla Lətifzadə | |
|---|---|
| Abdulla Əbil oğlu Lətifzadə | |
 | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Ağməscid, Krım, Rusiya imperiyası |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri |  Rusiya imperiyası SSRİ |
| Milliyyəti | Krım tatarı |
| Fəaliyyəti | şair |
Həyatı
Abdulla Əbil oğlu Lətifzadə - onun adı qaynaqlarda Abdulla, Abdullah, doğum ili 1890-cı il və ya 1891-ci il, anadan olduğu yer isə gah Akmescid, yəni indiki Simferopol, gah da Yefpatoriya kimi yazılır. Müəllim ailəsində doğulan Abdulla Əbil oğlu Lətifzadə ilk təhsilini atasından almış, ondan rus dilində yazıb oxumağı öyrənmiş, mədrəsəni bitirdikdən sonra rüştiyyə məktəbində oxumuşur.
O dövrdə rüştiyyələr yeni aşılırdı və orta təhsil sayılırdı. Keçmiş mədrəsələrdən isə təbiət elmlərini öyrədilməsi və tədris metodu ilə seçilirdi.
Təhsil almaq uğrunda mücadilə
Rüşdüyyədə oxuyarkən inqilabçılara qoşularaq hökumət əleyhinə keçirilən tədbirlərdə fəal iştirak edir. Bundan xəbər tutan xüsusi xidmət orqanları onu məktəbdən qovmaqla cəzalandırırlar.
Abdulla Lətifzadə 1908-ci ildə xeyriyyəçilərdən toplanan yardımın hesabına İstanbula gedərək orada ali təhsil almağa çalışır. Lakin atasının vaxtsız ölümü onu 1910-cu ilədə vətənə dönməyə vadar edir.
Krıma döndükdə "Tərcüman" və "Vətən xadimi" qəzetlərində şeirlərini çap etdirən gənc şair 1910-cu ildə yazdığı "Xəyal-ömür" şerilə sanki həyat məramnaməsini dilə gətirir.
Bir müddət Krımda işlədikdən sonra Abdulla Lətifzadə yarımçıq qoyduğu təhsilini başa vurmaq üçün Ufa şəhərinə gedir. Oradakı məşhur Qaliyə mədrəsəsində üç il oxuyur.
Bir əldə silah obirində qələm
1915-1917-ci illərdə çar ordusunda hərbi xidmətdə olan Abdulla Lətifzadə Birinci Dünya Savaşında iştirak edir. Rusiya ordusunda xidmət edərkən belə bədii yaradıcılığından qalmır, Aleksandr Puşkinin, Lev Tolstoyun nəsr əsərlərini ana dilinə çevirir.
Rusiya Birinci Dünya Savaşında məğlub olduqda Abdulla Lətifzadə Krıma dönür. Gəncliyindən inqilaba böyük maraq göstərən vətənpərvər çar II Nikolay hakimiyyətdən devrildikdən sonra Tatar Birləşmiş Sosialistlər Partiyasına daxil olur, Milli Firqəyə üzv yazılır. 1917-ci ildə Akmescitdə keçirilən I Krımtatar Qurultayına nümayəndə seçilir, "Millət" qəzetində çap olunan yazıları redaktə edir.
Həyatında yeni səhifə
1918-20-ci illərin çətin, burulğanlı günlərində Abdulla Lətifzadə Krımın müxtəlif şəhər və kəndlərində müəllimlik edir. Bölşevik işğalını alqışlarla qarşılayır. Ona elə gəlir ki, bölşeviklərin gəlişi onun xalqını da zülm və əsarətdən xilas edəcək. Odur ki, gah həmkarlar təşkilatında, gah da Xalq Maarif Komissarlığında rəhbər vəzifələrdə canı-dildən işləyir
Yaradıcılığı
İnqilab ruhlu şair Krım tatar ədəbiyyatını yeniləşdirməyə can atır, forma və məzmunda dəyişikliklər edir. Vladimir Mayakovskinin təsiri ilə şeiri lirikadan uzaqlaşdırıb ona ictimai-siyasi, fəlsəfi yön verməyə çalışır. Onun "Ver", "Cermayın türküsü", "Bir damcı qan", "Çətin, lakin çiçəklənəcək yol", "Qurtarınız ölümdən!" və başqa şeirlərində bu ruh özünü qabarıqlığı ilə göstərir.
1923-cü ildə çap olunan "Şairə", "Axır zaman quşu", "Axına" şeirləri yeni Krım tatar ədəbiyyatının ən gözəl nümunələri kimi dəyərləndirilir. Yeni həyatı tərənnüm edən "Şairin ruhu", "Ömür", "Gözaydınlığı", "Müjdə" kimi şeirləri ilə yanaşı, "Xeyirsiz yuxu" poemasını da yazır. Bütün bunlar toplanaraq 1928-ci ildə Akmescitdə "Yeni saz" adı altında çap etdirir.
Bölgələri gəzərək dialekt və şivələri toplayan, ərəb əlifbasının latın əlifbası ilə əvəzlənməsi uğrunda mübarizə aparan Abdulla Lətifzadə 1927-1930-cu illərdə Yeni Əlifba Komitəsində katib işləyir. "Okuv işleri" jurnalının 1927-ci il 4-5-ci saylarındakı "Krım tatar ədəbiyyatının ən yeni dövrü" və 11-ci sayındakı "Krım tatar ədəbiyyatına qısa nəzər" məqalələri onu bir ədəbiyyatşünas kimi də məşhurlaşdırır.
1929-cu ildə keçirilən İkinci Ümumkrım Orfoqrafiya Konfrasında terminologiya ilə bağlı oxuduğu elmi məruzə əslində Krım ədəbi dilinin fotmalaşdırılmasını istiqamətlənmişdi. Bölgələrə dialektoloji ekspedisyalara gedən, sözlüklər hazırlayan Abdulla Lətifzadə bir alim kimi formalaşmışdı. Həqiqətləri dediyinə, xalqını sevdiyinə, milli dəyərləri qiymərləndirdiyinə görə mətbuatda onun haqqında tənqidi məqalələr çap olunmağa başlayır. Məqalələrdə Abdulla Lətifzadə millətçilikdə suçlanır.
O, təqib və təzyiqlərdən yaxa qurtarmaq üçün Moskvaya oxumağa getməyi qərarlaşdırır. Əslində, o, püxtələşmiş alim idi. Sadəcə elmi dərəcə almaq lazım gəlirdi ki, ali məktəblərdə dərs desin, akademiya sistemində işləyə bilsin.
Odur ki, Abdulla Lətifzadəni 1930-cu ildə Moskvadakı Şərq Xalqları İnstitutuna oxumağa gedir. Az sonra isə Dövlət İncəsənət Tarixi Akademiyasının aspiranturasında oxuyur. 1932-ci ildə təhsilini başa vurub mudafiə etdikdən sonra Leninqrada gedir və 1934-cü ilədək orada işləyir.
Moskva və Leninqradda olarkən rus ədibi Valeri Bryusovun ədəbiyyatın yeniləşməsi mövzusunda söhbətlərinə qulaq asan, Vladimir Mayakovski ilə görüşən Abdulla Lətifzadə ukraynalı şair Tıçınoy və akademik Krimski ilə dostluq edir.
Abdulla Lətifzadə Krım tatar ədəbiyyatında yeni olan dramaturgiyanın inkişafı üçün də əlindən gələni əsirgəmir. Onun 1928-ci ildə tamaşaya qoyulan "Ömür barı" pyesi bir neçə il səhnədən düşmür.
Gəncliyində çılğınlıqla bölşevikləri müdafiə edən, sosializm quruculuğu uğrunda mübarizənin önündə ölması ilə qürur duyan şair illər keçdikcə aldadıldığını başa düşür. Rusiyada əsarətin yenə də davam etdiyini, verilən vədlərin reallaşmadığını, bolşeviklərin hakimiyyət uğrunda mübarizədə keçmiş silahdaşlarına necə qəddarlıqla divan tutduqlarını görür. Odur ki, Krım tatar millətçilərinə doğru meyillənir, onlarla birlikdə olmağa can atır.
1934-cü ildə təhsilini başa vurub vətənə qayıdan Abdulla Lətifzadə Krım Dövlət Pedaqoji İnstitutunda dərs deməyə başlayır. Qısa müddətdə dosent seçilir. Krım tatar dili və ədəbiyyatı fakültəsində Batı Avropa ədəbiyyatından mühazirələr oxumağa başlayır.
Bütün gücünü gənc nəsli savadlı, vətənpərvər və millətçi ruhda böyütməyə çalışır.
Həyatının sonu
Onun fəaliyyəti Sovet KQB-sinin diqqətindən yayınmır. Üzərində nəzarəti artırırlar. Təqib və təzyiqlər artdıqca Abdulla Lətifzadə gizli fəaliyyətdə olan Krım tatar millətçiləri ilə daha sıx əməkdaşlıq edir. Elmi bilikləri artdıqca tərənnümçülükdən, şüarçılıqdan qaçır, faktlara dayanan bilgiləri təbliğ edir. Bu da Krım tatar gənclərində tarixlərinə, ədəbiyyatlarına marağı artırır. Bütün bunlar da Sovetlərin əsarətdə olan xalqlardan kosmapolit insanlar yetişdirmək siyasətinə qarşı durur.
1937-ci il martın 21-də, Krım tatar xalqı Novruz bayramını qeyd edən günü Abdulla Lətifzadəni işdən azad edirlər. İşdən çıxmasının heç bir ayı tamam olmamış onun həbs edirlər. Qatı millətçilikdə ittiham edilən şair-alimin istintaqı bir ilə yaxın sürür.
1938-ci ilin aprelin 17-də Abdulla Lətifzadəni Simferopoldakı həbsxananın həyətində güllələnir.
Uzun illərin qadağalarına baxmayaraq xalqı keçməkeşli ömür sürmüş Abdulla Lətifzadəni unutmur.
Krım tatarları sürgündən vətənə döndükdən sonra onun əsərlərini toplayıb çap edir, adının əbədiləşməsi üçün bir sıra tədbirlər görür.
İstinadlar
- Türk dünyasının məşhurları — trtazerbaycan.com saytı
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Abdulla Letifzade sair dramaturq dialektoloq edebiyyatsunas pedaqoq Abdulla LetifzadeAbdulla Ebil oglu LetifzadeDogum tarixi 1890Dogum yeri Agmescid Krim Rusiya imperiyasiVefat tarixi 1938Vefat yeri Rusiya imperiyasi SSRIMilliyyeti Krim tatariFealiyyeti sairHeyatiAbdulla Ebil oglu Letifzade onun adi qaynaqlarda Abdulla Abdullah dogum ili 1890 ci il ve ya 1891 ci il anadan oldugu yer ise gah Akmescid yeni indiki Simferopol gah da Yefpatoriya kimi yazilir Muellim ailesinde dogulan Abdulla Ebil oglu Letifzade ilk tehsilini atasindan almis ondan rus dilinde yazib oxumagi oyrenmis medreseni bitirdikden sonra rustiyye mektebinde oxumusur O dovrde rustiyyeler yeni asilirdi ve orta tehsil sayilirdi Kecmis medreselerden ise tebiet elmlerini oyredilmesi ve tedris metodu ile secilirdi Tehsil almaq ugrunda mucadileRusduyyede oxuyarken inqilabcilara qosularaq hokumet eleyhine kecirilen tedbirlerde feal istirak edir Bundan xeber tutan xususi xidmet orqanlari onu mektebden qovmaqla cezalandirirlar Abdulla Letifzade 1908 ci ilde xeyriyyecilerden toplanan yardimin hesabina Istanbula gederek orada ali tehsil almaga calisir Lakin atasinin vaxtsiz olumu onu 1910 cu ilede vetene donmeye vadar edir Krima dondukde Tercuman ve Veten xadimi qezetlerinde seirlerini cap etdiren genc sair 1910 cu ilde yazdigi Xeyal omur serile sanki heyat meramnamesini dile getirir Bir muddet Krimda isledikden sonra Abdulla Letifzade yarimciq qoydugu tehsilini basa vurmaq ucun Ufa seherine gedir Oradaki meshur Qaliye medresesinde uc il oxuyur Bir elde silah obirinde qelem1915 1917 ci illerde car ordusunda herbi xidmetde olan Abdulla Letifzade Birinci Dunya Savasinda istirak edir Rusiya ordusunda xidmet ederken bele bedii yaradiciligindan qalmir Aleksandr Puskinin Lev Tolstoyun nesr eserlerini ana diline cevirir Rusiya Birinci Dunya Savasinda meglub olduqda Abdulla Letifzade Krima donur Gencliyinden inqilaba boyuk maraq gosteren vetenperver car II Nikolay hakimiyyetden devrildikden sonra Tatar Birlesmis Sosialistler Partiyasina daxil olur Milli Firqeye uzv yazilir 1917 ci ilde Akmescitde kecirilen I Krimtatar Qurultayina numayende secilir Millet qezetinde cap olunan yazilari redakte edir Heyatinda yeni sehife1918 20 ci illerin cetin burulganli gunlerinde Abdulla Letifzade Krimin muxtelif seher ve kendlerinde muellimlik edir Bolsevik isgalini alqislarla qarsilayir Ona ele gelir ki bolseviklerin gelisi onun xalqini da zulm ve esaretden xilas edecek Odur ki gah hemkarlar teskilatinda gah da Xalq Maarif Komissarliginda rehber vezifelerde cani dilden isleyirYaradiciligiInqilab ruhlu sair Krim tatar edebiyyatini yenilesdirmeye can atir forma ve mezmunda deyisiklikler edir Vladimir Mayakovskinin tesiri ile seiri lirikadan uzaqlasdirib ona ictimai siyasi felsefi yon vermeye calisir Onun Ver Cermayin turkusu Bir damci qan Cetin lakin ciceklenecek yol Qurtariniz olumden ve basqa seirlerinde bu ruh ozunu qabariqligi ile gosterir 1923 cu ilde cap olunan Saire Axir zaman qusu Axina seirleri yeni Krim tatar edebiyyatinin en gozel numuneleri kimi deyerlendirilir Yeni heyati terennum eden Sairin ruhu Omur Gozaydinligi Mujde kimi seirleri ile yanasi Xeyirsiz yuxu poemasini da yazir Butun bunlar toplanaraq 1928 ci ilde Akmescitde Yeni saz adi altinda cap etdirir Bolgeleri gezerek dialekt ve siveleri toplayan ereb elifbasinin latin elifbasi ile evezlenmesi ugrunda mubarize aparan Abdulla Letifzade 1927 1930 cu illerde Yeni Elifba Komitesinde katib isleyir Okuv isleri jurnalinin 1927 ci il 4 5 ci saylarindaki Krim tatar edebiyyatinin en yeni dovru ve 11 ci sayindaki Krim tatar edebiyyatina qisa nezer meqaleleri onu bir edebiyyatsunas kimi de meshurlasdirir 1929 cu ilde kecirilen Ikinci Umumkrim Orfoqrafiya Konfrasinda terminologiya ile bagli oxudugu elmi meruze eslinde Krim edebi dilinin fotmalasdirilmasini istiqametlenmisdi Bolgelere dialektoloji ekspedisyalara geden sozlukler hazirlayan Abdulla Letifzade bir alim kimi formalasmisdi Heqiqetleri dediyine xalqini sevdiyine milli deyerleri qiymerlendirdiyine gore metbuatda onun haqqinda tenqidi meqaleler cap olunmaga baslayir Meqalelerde Abdulla Letifzade milletcilikde suclanir O teqib ve tezyiqlerden yaxa qurtarmaq ucun Moskvaya oxumaga getmeyi qerarlasdirir Eslinde o puxtelesmis alim idi Sadece elmi derece almaq lazim gelirdi ki ali mekteblerde ders desin akademiya sisteminde isleye bilsin Odur ki Abdulla Letifzadeni 1930 cu ilde Moskvadaki Serq Xalqlari Institutuna oxumaga gedir Az sonra ise Dovlet Incesenet Tarixi Akademiyasinin aspiranturasinda oxuyur 1932 ci ilde tehsilini basa vurub mudafie etdikden sonra Leninqrada gedir ve 1934 cu iledek orada isleyir Moskva ve Leninqradda olarken rus edibi Valeri Bryusovun edebiyyatin yenilesmesi movzusunda sohbetlerine qulaq asan Vladimir Mayakovski ile gorusen Abdulla Letifzade ukraynali sair Ticinoy ve akademik Krimski ile dostluq edir Abdulla Letifzade Krim tatar edebiyyatinda yeni olan dramaturgiyanin inkisafi ucun de elinden geleni esirgemir Onun 1928 ci ilde tamasaya qoyulan Omur bari pyesi bir nece il sehneden dusmur Gencliyinde cilginliqla bolsevikleri mudafie eden sosializm quruculugu ugrunda mubarizenin onunde olmasi ile qurur duyan sair iller kecdikce aldadildigini basa dusur Rusiyada esaretin yene de davam etdiyini verilen vedlerin reallasmadigini bolseviklerin hakimiyyet ugrunda mubarizede kecmis silahdaslarina nece qeddarliqla divan tutduqlarini gorur Odur ki Krim tatar milletcilerine dogru meyillenir onlarla birlikde olmaga can atir 1934 cu ilde tehsilini basa vurub vetene qayidan Abdulla Letifzade Krim Dovlet Pedaqoji Institutunda ders demeye baslayir Qisa muddetde dosent secilir Krim tatar dili ve edebiyyati fakultesinde Bati Avropa edebiyyatindan muhazireler oxumaga baslayir Butun gucunu genc nesli savadli vetenperver ve milletci ruhda boyutmeye calisir Heyatinin sonuOnun fealiyyeti Sovet KQB sinin diqqetinden yayinmir Uzerinde nezareti artirirlar Teqib ve tezyiqler artdiqca Abdulla Letifzade gizli fealiyyetde olan Krim tatar milletcileri ile daha six emekdasliq edir Elmi bilikleri artdiqca terennumculukden suarciliqdan qacir faktlara dayanan bilgileri teblig edir Bu da Krim tatar genclerinde tarixlerine edebiyyatlarina maragi artirir Butun bunlar da Sovetlerin esaretde olan xalqlardan kosmapolit insanlar yetisdirmek siyasetine qarsi durur 1937 ci il martin 21 de Krim tatar xalqi Novruz bayramini qeyd eden gunu Abdulla Letifzadeni isden azad edirler Isden cixmasinin hec bir ayi tamam olmamis onun hebs edirler Qati milletcilikde ittiham edilen sair alimin istintaqi bir ile yaxin surur 1938 ci ilin aprelin 17 de Abdulla Letifzadeni Simferopoldaki hebsxananin heyetinde gullelenir Uzun illerin qadagalarina baxmayaraq xalqi kecmekesli omur surmus Abdulla Letifzadeni unutmur Krim tatarlari surgunden vetene dondukden sonra onun eserlerini toplayib cap edir adinin ebedilesmesi ucun bir sira tedbirler gorur IstinadlarTurk dunyasinin meshurlari trtazerbaycan com sayti