Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalənin sonunda mənbə siyahısı var, lakin mətndaxili mənbələr heç və ya kifayət qədər istifadə edilmədiyi üçün bəzi məlumatların mənbəsi bilinmir. |
Üsuli-Fiqh və ya Əsli dəlillər (Ərəbcə: أصول الفقه Üsul ül-Fiqh), bir İslam hüququ yəni fiqh termini.
Ümumi məlumat
Əsli dəlillər termini və içində saxladığı alt başlıqlar, Şər'i dəlillərin bir qismini əhatə edir. Şər'i dəlillərin digər qismi isə .
Əsli dəlillər dörd yerə ayrılır, bunlar:
Bu dörd əsli dəlildən, ilk ikisi yəni və Sünnət, vəhy dayanan yəni İslam dinindəki dayanan dəlillərkən digər ikisi yəni icma və qiyas isə vəhy təməlli olmayıb ağli olmaqla bərabər İslami naslar ilə ilişkilidir.
Kitab
Kitab Allah-Təalanın Elçisi Məhəmmədə ərəbcə endirdiyi, müshəflərdə yazılaraq bizə qədər təvatür yolu ilə çatmış, Fatihə surəsi ilə başlayıb Nəs surəsi ilə qurtaran Qurani-Kərimdir. Üstün tutulan rəyə əsasən “qa-ra-ə” feilindən məsdərdir və kök mənası oxumaq, toplamaq və bir araya gətirməkdir. Quran yalnız bir etiqad, ibadət və əxlaqi kitab deyil, həm etiqad və ibadət, həm də insanlararası sosial-iqtisadi məsələləri ümumi prinsiplərlə tənzimləyən bir kitabdır.
Ayələrdə belə buyurulur: “…Biz Quranı sənə hər şeyi (dini hökmləri, halal-haramı, günahı və savabı) izah etmək üçün, müsəlmanlara (və ya Allahın vəhdaniyyətini qəbul edən bütün insanlara) da bir hidayət, mərhəmət və müjdə olaraq nazil etdik!”[1] “…Biz Kitabda (Quranda) heç bir şeyi nəzərdən qaçırmadıq (əskiltmədik).”[2]
Qurani-Kərim Məhəmmədə (s.ə.s) ilk dəfə 610-cu ildə təfəkkür və ibadət üçün getdiyi Hira mağarasında, Ramazan ayının qədr gecəsində nazil olmağa başlamış, Cəbrayıl (ə.s) vasitəsilə 22 il 2 ay 22 gündə tamamlanmışdır.
İlk nazil olan ayələr bunlardır: “(Ya Peyğəmbər! Qurani-Kərimi bütün məxluqatı) yoxdan yaradan Rəbbinin adı ilə (bismillah deyərək) oxu! O, insanı laxtalanmış qandan yaratdı. (Ya Peyğəmbər!) Oxu! Sənin Rəbbin ən böyük kərəm sahibidir! O Rəbbin ki, qələmlə (yazmağı) öyrətdi. (O Rəbbin ki) insana bilmədiklərini öyrətdi.”[3] Son ayə isə vida həccində zilhiccənin doqquzuncu günü nazil olmuşdur. Bu ayə isə: “…Bu gün dininizi sizin üçün kamil etdim, sizə olan nemətimi (Məkkənin fəthi, islamın mövqeyinin möhkəmlənməsi, Cahiliyyət dövrünün bir sıra zərərli adətlərinin aradan qaldırılması və i. a.) tamamladım və sizin üçün din olaraq islamı bəyənib seçdim…”[4] ayəsidir. Abdullah ibn Abbasa görə (r.anhumə) görə, bu ayə daha sonra nazil olmuşdur. “Allaha tərəf qaytarılacağınız gündən qorxun! (O gün) hər kəsə gördüyü əməlin əvəzi veriləcək və (haqsız yerə) zülm olunmayacaqdır!”[5]
On üç il davam edən məkkə dövründə nazil olan ayələrdə daha çox axirətlə bağlı məlumatlar var idi. İnsanlar İslama öyrəşdikdən sonra halal və haramla əlaqədar ayələr enmişdir. Ayələrin əksəriyyəti ya bir sual, ya da bir hadisə nəticəsində nazil olurdu. Buna “əsabun-nüzul” (nazil olma səbəbləri) deyilir. Quran nazil olduqca, Allahın Elçisi nazil olan ayələri vəhy katiblərinə yazdırır və hansı ayənin hara yazılacağını deyirdi. Ayələrin sıralanmasının vəhyə istinadı mövzusunda hamı həmrəydir. Surələrin sıralanmasının vəhyə əsaslanması isə qüvvətli fikirdir.
Sünnə
Peyğəmbərin söz, əməl və təqrirləri bütövlükdə sünnə adlanır. Sözlə bağlı sünnəyə örnək: “Bir kimsə yataraq və ya unudaraq namazını ötürərsə, xatırladıqda qılsın.”[6] Əməli sünnəyə örnək: “Mən namazı necə qılıramsa siz də eynilə mənim kimi qılın.”[7] Təqriri sünnə; Peyğəmbərin gördüyü və ya eşitdiyi bir işi iqrar (təsdiq, təsvib) və qəbul etməsidir. Səfər əsnasında su tapa bilmədiyi üçün təyəmmümlə namaz qılan bir səhabənin namazdan sonra su tapmasına bamayaraq, namazını yenidən qılmaması və Peyğəmbərin onu təsdiqləməsi bunun ən məşhur nümunələrindəndir.
Fiqhdə Qurani-Kərimdən sonra ikinci mənbənin Sünnə olduğuna alimlər həmfikirdir. Sünnənin dini mövzularda bir dəlil olması, müxtəlif ayələrlə sabitdir. Bəziləri bunlardır:
“…Peyğəmbər sizə nə verirsə, onu götürün; nəyi qadağan edirsə, ondan əl çəkin…”[8] ”Amma, xeyr! (Ya Rəsulum!) Rəbbinə and olsun ki, onlar öz aralarında baş verən ixtilaflarda səni hakim (münsif) təyin etməyincə və verdiyi hökmlərə görə özlərində bir sıxıntı duymadan sənə tam bir itaətlə boyun əyməyincə, (həqiqi surətdə) iman gətirmiş olmazlar.”[9] ”Peyğəmbərə itaət edən kimsə, şübhəsiz ki, Allaha itaət etmiş olur…”[10]
Sünnə Peyğəmbərin Rəbbindən aldığı elçilik vəzifəsi olan təbliğdən ibarətdir.[11] Qurani-Kərim Peyğəmbərin vəhylə danışdığını xəbər verir. “O, kefi istəyəni (havadan) danışmır. Bu, ancaq (Allah dərgahından) nazil olan bir vəhydir.”[12]
Sünnənin Qurani-Kərimdə dörd funksiyası vardır: a.Mübhəm və mücməl olan ayələri izah edir. b.Ümumilik bildirən hökmləri təxsis edib xüsusiləşdirir. c.Nasix və mənsuxu bildirir. d. Quranda olmayan bir sıra hökmlər qoyur. Məsələn, namaz və zəkat əmrlərinin tətbiqi sünnə ilə müəyyən edilmişdir; uzunqulaqların və vəhşi quşların ətinin qadağan edilməsi həmçinin sünnə ilə bildirilmişdir.[13]
Hədis rəvayət edənlərin sayına görə; mütəvatir, məşhur və ahad olmaqla üç qismə bölünür. Ahad xəbər də öz növbəsində səhih, həsən və zəif kimi qismlərə bölünür.
Mütəvati hədis; yalan söyləmək mövzusunda birləşmələri mümkün olmayan topluluq tərəfindən rəvayət edilən hədislərdir. “Kim bilə-bilə mənə yalan söz isnad edərsə, atəşdəki yerinə hazırlansın”[14] hədisini yüzdən çox səhabə rəvayət etdiyi kimi, “Vay (dəstəmazda quru qalan) topuqların atəşdəki halına!”[15] hədisini on iki səhabə rəvayət etmişdir. Əməli sünnələr arasında mütəvatir olanı çoxdur.. Dəstəmaz, namaz və həccin yerinə yetirilmə tərzi kimi. Mütəvatir hədisin sabit olması qətidir, ona əməl etmək fərzdir və Quran ayələrindən ümumilik ifadə edən təxsis və mütləqi də təqyid edir.
Məşhur hədis; Rəsulullahdan (s.ə.s) bir neçə səhabənin rəvayət etdiyi, hicri ikici və üçüncü əsrdən etibarən təvatür dərəcəsində rəvayət edilən hədislərdir. Məsələn, “Əməllər niyyətlərə görədir…” hədisini Peyğəmbərdən ilk illərdə yalnız Ömər rəvayət etmiş, daha sonra bunu təvatür dərəcəsinə çatan miqdarda ravilər rəvayət etmişdir. Məşhur sünnə qətiliyə yaxın bir məlumatdır. Bu da ümumilik bildirən ayələri təxsis və mütləqi də təqyid (qeyd-şərt altına alma) etmə gücünə sahibdir. Belə ki, “Allah övladlarınız haqqında sizə tövsiyə buyurur ki,…”[16] ayəsindəki “uşaqlar” kəliməsinin ümumi mənası, “Miras qoyanı öldürən kəs, ona varis ola bilməz.”[17] məşhur hədisi ilə məhdudlaşmışdır. Həmçinin eyni miras ayəsində, “vəsiyyətə” mütləq olaraq yer verilmişdir. Səd İbn Vəqqasın tək varisi olan qızı üçün qoyacağı mirası çox görməsi və uşağı vəsiyyətlə başqasına vermək istəməsi üzərinə Allah Rəsulu belə demişdir: “Üçdə birə gəlincə, bu olar, lakin bu da çoxdur. Çünki sənin varislərini zəngin olaraq tərk etməyin, insanlara möhtac vəziyyətdə tərk etmədiyindən daha yaxşıdır.”[18] Bu hədis də məşhur hədis dərəcəsindədir və vəsiyyəti mal-dövlətin üçdə biri ilə məhdudlaşdırmışdır.
Ahad xəbər isə; bir-iki və ya daha çox səhabə tərəfindən rəvayət edilən və məşhur hədis dərəcəsinə çatmayan hədislərdir. Sünnənin əksəriyyəti məhz bu yolla rəvayət edilmişdir.
Əbu Hənifə ahad xəbərin dəlil olması üçün ravinin mötəbər və ədalətli olması ilə yanaşı, həm fiqh, həm də rəvayət etdiyi hədislə əməl etməsini şərt qoymuşdur. İmam Malik isə bu kimi hədislərin mədinəlilərin əməlinə uyğun olduqda dəlil kimi qəbul etmişdir. Ahad sünnə “elm” (qəti məlumat, bilgi) ifadə etmir, “zənn” ifadə edir. Məhz bu səbəblə etiqadi mövzularda bu növ hədislərə istinad edilmir. Lakin yuxarıdakı şərtləri daşıyan ahad hədislərlə əməli mövzularda əməl olunmalıdır.
İcma
İcma – lüğətdə bir işə əzm etmək və bir mövzuda həmfikir olmaq mənasına gəlir. İslam hüquq terminalogiyasında isə Məhəmmədin (s.ə.s) ümmətindən olan müctəhidlərin Peyğəmbərin vəfatından sonrakı hər hansı bir dövrdə şəri-əməli bir hökm haqqında həmrəy olmalarıdır. Bu tərifə görə icmada aşağıdakı şərtlər olmalıdır: Müctəhid olmayanların ittifaqı dini bir dəlil sayılmaz. Müctəhid dəlillərdən dini-əməli hökmlər çıxarma mövzusunda bilik və qabiliyyətə malik olan kəsdir. Müctəhidlərin yekdilliyi, dini-əməli bir məsələnin hökmü üzərində ilk fikir birliyi meydana gələn zaman əsas alınır. Odur ki, daha sonra fikir dəyişdirməklə icma pozulmaz. Dinə aid olmayan mövzularda fikir birliyi icma sayılmaz.
İcmanın bir dəlil olması Kitab və Sünnə dəlillərinə əsaslanır. Belə ki, Qurani-Kərimdə belə buyurulur: “Hər kəs özünə doğru yol aşkar olandan sonra Peyğəmbərdən üz döndərib möminlərdən qeyrisinin yoluna uyarsa, onun istədiyi (özünün yönəldiyi) yola yönəldər və Cəhənnəmə varid edərik. Ora necə də pis yerdir.”[19] İcmanın dəlil olduğunu göstərən hədisi-şəriflər də vardır: “Müsəlmanların yaxşı hesab etdikləri şey Allah qatında da yaxşıdır.”[20] , “Ümmətim zəlalət üzərində birləşməz.”[21] hədisləri bunlardandır.
İcma sərih, sükuti və məsələnin müəyyən qismi üzərində eyni fikirləri səsləndirmək olmaqla üç qismə bölünür. Sərih icma; bir əsrdəki hər bir müctəhidin icma mövzusu olan məsələyə dair fikrini açıq-aşkar ifadə etdiyi icmadır. Sükuti icma; hər hansı bir əsrdə, ictihad etmə iqtidarına sahib olan kəs, müəyyən bir fikir ortaya qoyar, bu fikir digər müctəhid ya da müctəhidlərə çatar onlar da qəbul və ya rədd olmaqla hər hansı rəy bildirməsələr, o məsələdə “susma yolu ilə (sükuti) icma” meydana gəlmiş hesab olunur. Məsələnin bir hissəsində icmaya gəlincə, məsələn; ölənin qardaşları ilə birlikdə varis olan babanın (ata tərəfdən baba), qardaşları mirasdan məhrum edəcəyini iddia edən səhabələr olduğu kimi, babanın üçdə birdən az olmaqla varis olacağını iddia edən səhabələr də vardır. Odur ki, hər iki halda da miqdarı dəyişməklə birlikdə babanın varis olacağı mövzusunda həmfikirdirlər.[22]
Qiyas
Bir şeyi başqa bir şeylə ölçmək, qarşılaşdırmaq (müqayisə etmək) mənasına gəlir. Termin mənası isə, haqqında ayə və hədislərdə hökmü olmayan bir məsələni müştərək xüsusiyyətlərindən ötrü (illətin/səbəbin eyni olması), haqqında hökm olan bir məsələ ilə müqayisə edərək (analogiya yolu ilə) onun hökmünü digərinə də verməkdir.
Buna şərabı nümunə verə bilərik. Belə ki, şərab Qurani-Kərimdə qadağan edilmişdir. Lakin daha sonrakı dövrdə araq, konyak, viski, çaxır, pivə, şampan kimi müxtəlif adlarla içkilər ortaya çıxmışdır. Bunlar Quranda ad olaraq qeyd olunmur. Şərabın sərxoşedicilik xüsusiyyəti daşıdığı üçün qadağan olunduğu ağıl ilə anlaşıldığına görə müxtəlif çeşiddəki yeni içkilərin də içəni sərxoşedicilik xüsusiyyəti daşıdığı açıq-aşkardır. Məhz bu səbəblə şərabın hökmü müştərək xüsusiyyət olan sərxoşedicilik (iskar) cəhəti əsas alınaraq, qiyas (müqayisə, analogiya) yolu ilə digər spirtli içkilərə də şamil edilir.
Qiyasın dəlil olması ayə, hədis və səhabə tətbiqinə əsaslanır. Bir əyədə Mədinə yaxınlığında məskunlaşan və Uhud döyüşündən sonra müsəlmanların əlehinə Qüreyşlə əlbir Nadir oğulları yəhdilərinin başına gələn sürgün hadisəsi haqqında xəbər verildikdən sonra belə buyurulur: “Ey bəsirət sahibləri, ibrət alın!”[23]
Xəsəmli bir şəxs Peyğəmbərə gələrək atasının çox yaşlı olduğunu, həccin ona vacib olduğu halda yerinə yetirməyə gücü çatmadığını və onun yerinə həcc edib-edə bilməyəcəyini soruşdu. Peyğəmbər: “Atanın borcu olsaydı, onu ödəsəydin, atanın borcunu vermiş sayılmazdınmı?” sualını soruşmuş həmin şəxs də “bəli” -dedikdə, “belə olan təqdirdə atanın yerinə həcc edə bilərsən” buyurmuşdur. İbn Abbasdan gələn bir rəvayətdə, bu sualın vəfat edən ata haqqında soruşulduğu və Peyğəmbərin “Allaha məxsus bir borc daha əvvəl verilməlidir”[24] buyurduğunu bildirilir.
Bəzi səhabələr Əbu Bəkrə beyət edərkən, peyğəmbərin (s.ə.s) onu namaz üçün iman seçdiyini nəzərə almışlar və xilafəti namaz imamlığına qiyas etmişlər.[25]
Qiyasın dörd rüknü vardır: a. Əsil: Haqqında hökm olan nəss (ayə, hədis). b. Fər: Haqqında hökm olmayan və qiyasla hökmü verilən məsələ. c. Hökm: Qiyas yolu ilə eyni məsələyə verilən hökm. d. Müştərək illət: Həm əsil, həm də fərdə olan ortaq xüsusiyyətlərdir. Məsələn, içki nümunəsində şərabı qadağan edən ayə “əsil”, şərab hökmünün verildiyi yeni içki növü “fər”, şərabım hökmü olan haramlıq “hökm” və ortaq xüsusiyyət olan “iskar” (sərxoşedicilik) xüsusiyyəti “illət”dir. İllətlə hikmət bir-birindən fərqlidir. Hikmət hökmə münasib bir vəsfdir və birdən çox ola bilər. Belə olan halda İslam hüquqçularının əksəriyyətinə görə, hökmlər hikmətə görə deyil, illətə görədir.
Fəri dəlillər haqqında məlumat
İslam hüququnda hər hansı bir mövzu haqqında dəlil arandığı zaman, ilk öncə Kitab, yəni Qurana baş vurulur. Əgər Quranda birəbir qarşı gələn bir şey tapılmazsa, Sünnəte baxılır. Daha sonra sırasıyla icma və qiyas, sonra isə baş vurulur. Yəni sıra bu şəkildədir:
Mənbə
- [1] Nəhl, 16/89.
- [2] Ənam, 6/38, Buradakı “kitab” kəlməsi “lövhi-məhfuz” kimi şərh olunur. Bax. Ənam,6/59; Nəml, 27/75; Yasin, 36/12.
- [3] Ələq, 96/1-5.
- [4] Maidə, 5/3.
- [5] Bəqərə, 2/281.
- [6] Əbu Davud, Səlat, 11; Darimi, Səlat, 26.
- [7] Buxari, Azan, 18, Ədəb, 27.
- [8] Həşr, 59/7.
- [9] Nisa, 4/65.
- [10] Nisa, 4/80.
- [11] Bax. Maidə, 5/67.
- [12] Nəcm, 53/3-4.
- [13] M. Ebu Zehra, e.a.ə., s. 113, 114.
- [14] Buxari, Elm, 38, Cənaiz, 33, Ənbiya, 50, Ədəb, 109; Müslim Zöhd, 72; Əbu Davud, Elm, 4; Tirmizi, Fitən, 70, Elm, 8, 13, Təfsir, 1, Mənaqib, 19; İbn Macə, Müqəddimə, 4; Darimi, Müqəddimə, 25, 46; Əhməd ibn Hənbəl, II, 47, 83, 125, 150, 159, 171, 202, 214.
- [15] Buxari, Elm, 3, 30, Vüzu, 27, 29. Peyğəmbər dəstəmaz alarkən topuqlarının arxasını yumayan bir topluluq gördükdə bu sözü demişdir.
- [16] Nisa, 4/11.
- 17] Əbu Davud, Diyat, 18; Darimi, Fəraiz, 41; İbn Hənbəl, I, 49.
- [18] Buxari, Cənaiz, 37, Mənaqib, 49, Mərza, 16; Müslim, Vəsiyyə, 5; İbn Macə, Vəsaya, 5: Malik, Müvəttə, Vəsiyyə, 4.
- [19] Nisa, 4/115.
- [20] Əhməd bin Hənbəl, Müsnəd, I, 379.
- [21] İbn Macə, Fitən, 8.
- [22] Ebu Zehra, e.a.ə., s.179.
- [23] Həşr, 59/2.
- [24] Bax. Nəsai, Mənasik, 11-14; Buxari, Həcc, 1; Müslim, Həcc, 407; Zəkiyüddin Şaban, Üsul əl-Fiqh, (tərc. Prof.Dr. İbrahim Kafi Dönmez), Ankara, 1990, s.114.
- [25] Sərəxsi, Üsul, II, 131, 132; İbn Qəyyim əl-Cövziyyə, İlamul-Müvəqqiin, I, 253, Qahir 1325-1326.
İstinadlar
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqalenin sonunda menbe siyahisi var lakin metndaxili menbeler hec ve ya kifayet qeder istifade edilmediyi ucun bezi melumatlarin menbesi bilinmir Lutfen menbeleri uygun sekilde metnin daxilinde yerlesdirerek meqalenin tekmillesdirilmesine komek edin Usuli Fiqh ve ya Esli deliller Erebce أصول الفقه Usul ul Fiqh bir Islam huququ yeni fiqh termini Umumi melumatEsli deliller termini ve icinde saxladigi alt basliqlar Ser i delillerin bir qismini ehate edir Ser i delillerin diger qismi ise Esli deliller dord yere ayrilir bunlar Quran Sunne Icma Qiyas Sielerde Agil Bu dord esli delilden ilk ikisi yeni ve Sunnet vehy dayanan yeni Islam dinindeki dayanan delillerken diger ikisi yeni icma ve qiyas ise vehy temelli olmayib agli olmaqla beraber Islami naslar ile iliskilidir KitabKitab Allah Tealanin Elcisi Mehemmede erebce endirdiyi musheflerde yazilaraq bize qeder tevatur yolu ile catmis Fatihe suresi ile baslayib Nes suresi ile qurtaran Qurani Kerimdir Ustun tutulan reye esasen qa ra e feilinden mesderdir ve kok menasi oxumaq toplamaq ve bir araya getirmekdir Quran yalniz bir etiqad ibadet ve exlaqi kitab deyil hem etiqad ve ibadet hem de insanlararasi sosial iqtisadi meseleleri umumi prinsiplerle tenzimleyen bir kitabdir Ayelerde bele buyurulur Biz Qurani sene her seyi dini hokmleri halal harami gunahi ve savabi izah etmek ucun muselmanlara ve ya Allahin vehdaniyyetini qebul eden butun insanlara da bir hidayet merhemet ve mujde olaraq nazil etdik 1 Biz Kitabda Quranda hec bir seyi nezerden qacirmadiq eskiltmedik 2 Qurani Kerim Mehemmede s e s ilk defe 610 cu ilde tefekkur ve ibadet ucun getdiyi Hira magarasinda Ramazan ayinin qedr gecesinde nazil olmaga baslamis Cebrayil e s vasitesile 22 il 2 ay 22 gunde tamamlanmisdir Ilk nazil olan ayeler bunlardir Ya Peygember Qurani Kerimi butun mexluqati yoxdan yaradan Rebbinin adi ile bismillah deyerek oxu O insani laxtalanmis qandan yaratdi Ya Peygember Oxu Senin Rebbin en boyuk kerem sahibidir O Rebbin ki qelemle yazmagi oyretdi O Rebbin ki insana bilmediklerini oyretdi 3 Son aye ise vida heccinde zilhiccenin doqquzuncu gunu nazil olmusdur Bu aye ise Bu gun dininizi sizin ucun kamil etdim size olan nemetimi Mekkenin fethi islamin movqeyinin mohkemlenmesi Cahiliyyet dovrunun bir sira zererli adetlerinin aradan qaldirilmasi ve i a tamamladim ve sizin ucun din olaraq islami beyenib secdim 4 ayesidir Abdullah ibn Abbasa gore r anhume gore bu aye daha sonra nazil olmusdur Allaha teref qaytarilacaginiz gunden qorxun O gun her kese gorduyu emelin evezi verilecek ve haqsiz yere zulm olunmayacaqdir 5 On uc il davam eden mekke dovrunde nazil olan ayelerde daha cox axiretle bagli melumatlar var idi Insanlar Islama oyresdikden sonra halal ve haramla elaqedar ayeler enmisdir Ayelerin ekseriyyeti ya bir sual ya da bir hadise neticesinde nazil olurdu Buna esabun nuzul nazil olma sebebleri deyilir Quran nazil olduqca Allahin Elcisi nazil olan ayeleri vehy katiblerine yazdirir ve hansi ayenin hara yazilacagini deyirdi Ayelerin siralanmasinin vehye istinadi movzusunda hami hemreydir Surelerin siralanmasinin vehye esaslanmasi ise quvvetli fikirdir SunnePeygemberin soz emel ve teqrirleri butovlukde sunne adlanir Sozle bagli sunneye ornek Bir kimse yataraq ve ya unudaraq namazini oturerse xatirladiqda qilsin 6 Emeli sunneye ornek Men namazi nece qiliramsa siz de eynile menim kimi qilin 7 Teqriri sunne Peygemberin gorduyu ve ya esitdiyi bir isi iqrar tesdiq tesvib ve qebul etmesidir Sefer esnasinda su tapa bilmediyi ucun teyemmumle namaz qilan bir sehabenin namazdan sonra su tapmasina bamayaraq namazini yeniden qilmamasi ve Peygemberin onu tesdiqlemesi bunun en meshur numunelerindendir Fiqhde Qurani Kerimden sonra ikinci menbenin Sunne olduguna alimler hemfikirdir Sunnenin dini movzularda bir delil olmasi muxtelif ayelerle sabitdir Bezileri bunlardir Peygember size ne verirse onu goturun neyi qadagan edirse ondan el cekin 8 Amma xeyr Ya Resulum Rebbine and olsun ki onlar oz aralarinda bas veren ixtilaflarda seni hakim munsif teyin etmeyince ve verdiyi hokmlere gore ozlerinde bir sixinti duymadan sene tam bir itaetle boyun eymeyince heqiqi suretde iman getirmis olmazlar 9 Peygembere itaet eden kimse subhesiz ki Allaha itaet etmis olur 10 Sunne Peygemberin Rebbinden aldigi elcilik vezifesi olan tebligden ibaretdir 11 Qurani Kerim Peygemberin vehyle danisdigini xeber verir O kefi isteyeni havadan danismir Bu ancaq Allah dergahindan nazil olan bir vehydir 12 Sunnenin Qurani Kerimde dord funksiyasi vardir a Mubhem ve mucmel olan ayeleri izah edir b Umumilik bildiren hokmleri texsis edib xususilesdirir c Nasix ve mensuxu bildirir d Quranda olmayan bir sira hokmler qoyur Meselen namaz ve zekat emrlerinin tetbiqi sunne ile mueyyen edilmisdir uzunqulaqlarin ve vehsi quslarin etinin qadagan edilmesi hemcinin sunne ile bildirilmisdir 13 Hedis revayet edenlerin sayina gore mutevatir meshur ve ahad olmaqla uc qisme bolunur Ahad xeber de oz novbesinde sehih hesen ve zeif kimi qismlere bolunur Mutevati hedis yalan soylemek movzusunda birlesmeleri mumkun olmayan topluluq terefinden revayet edilen hedislerdir Kim bile bile mene yalan soz isnad ederse atesdeki yerine hazirlansin 14 hedisini yuzden cox sehabe revayet etdiyi kimi Vay destemazda quru qalan topuqlarin atesdeki halina 15 hedisini on iki sehabe revayet etmisdir Emeli sunneler arasinda mutevatir olani coxdur Destemaz namaz ve heccin yerine yetirilme terzi kimi Mutevatir hedisin sabit olmasi qetidir ona emel etmek ferzdir ve Quran ayelerinden umumilik ifade eden texsis ve mutleqi de teqyid edir Meshur hedis Resulullahdan s e s bir nece sehabenin revayet etdiyi hicri ikici ve ucuncu esrden etibaren tevatur derecesinde revayet edilen hedislerdir Meselen Emeller niyyetlere goredir hedisini Peygemberden ilk illerde yalniz Omer revayet etmis daha sonra bunu tevatur derecesine catan miqdarda raviler revayet etmisdir Meshur sunne qetiliye yaxin bir melumatdir Bu da umumilik bildiren ayeleri texsis ve mutleqi de teqyid qeyd sert altina alma etme gucune sahibdir Bele ki Allah ovladlariniz haqqinda size tovsiye buyurur ki 16 ayesindeki usaqlar kelimesinin umumi menasi Miras qoyani olduren kes ona varis ola bilmez 17 meshur hedisi ile mehdudlasmisdir Hemcinin eyni miras ayesinde vesiyyete mutleq olaraq yer verilmisdir Sed Ibn Veqqasin tek varisi olan qizi ucun qoyacagi mirasi cox gormesi ve usagi vesiyyetle basqasina vermek istemesi uzerine Allah Resulu bele demisdir Ucde bire gelince bu olar lakin bu da coxdur Cunki senin varislerini zengin olaraq terk etmeyin insanlara mohtac veziyyetde terk etmediyinden daha yaxsidir 18 Bu hedis de meshur hedis derecesindedir ve vesiyyeti mal dovletin ucde biri ile mehdudlasdirmisdir Ahad xeber ise bir iki ve ya daha cox sehabe terefinden revayet edilen ve meshur hedis derecesine catmayan hedislerdir Sunnenin ekseriyyeti mehz bu yolla revayet edilmisdir Ebu Henife ahad xeberin delil olmasi ucun ravinin moteber ve edaletli olmasi ile yanasi hem fiqh hem de revayet etdiyi hedisle emel etmesini sert qoymusdur Imam Malik ise bu kimi hedislerin medinelilerin emeline uygun olduqda delil kimi qebul etmisdir Ahad sunne elm qeti melumat bilgi ifade etmir zenn ifade edir Mehz bu sebeble etiqadi movzularda bu nov hedislere istinad edilmir Lakin yuxaridaki sertleri dasiyan ahad hedislerle emeli movzularda emel olunmalidir IcmaIcma lugetde bir ise ezm etmek ve bir movzuda hemfikir olmaq menasina gelir Islam huquq terminalogiyasinda ise Mehemmedin s e s ummetinden olan muctehidlerin Peygemberin vefatindan sonraki her hansi bir dovrde seri emeli bir hokm haqqinda hemrey olmalaridir Bu terife gore icmada asagidaki sertler olmalidir Muctehid olmayanlarin ittifaqi dini bir delil sayilmaz Muctehid delillerden dini emeli hokmler cixarma movzusunda bilik ve qabiliyyete malik olan kesdir Muctehidlerin yekdilliyi dini emeli bir meselenin hokmu uzerinde ilk fikir birliyi meydana gelen zaman esas alinir Odur ki daha sonra fikir deyisdirmekle icma pozulmaz Dine aid olmayan movzularda fikir birliyi icma sayilmaz Icmanin bir delil olmasi Kitab ve Sunne delillerine esaslanir Bele ki Qurani Kerimde bele buyurulur Her kes ozune dogru yol askar olandan sonra Peygemberden uz donderib mominlerden qeyrisinin yoluna uyarsa onun istediyi ozunun yoneldiyi yola yonelder ve Cehenneme varid ederik Ora nece de pis yerdir 19 Icmanin delil oldugunu gosteren hedisi serifler de vardir Muselmanlarin yaxsi hesab etdikleri sey Allah qatinda da yaxsidir 20 Ummetim zelalet uzerinde birlesmez 21 hedisleri bunlardandir Icma serih sukuti ve meselenin mueyyen qismi uzerinde eyni fikirleri seslendirmek olmaqla uc qisme bolunur Serih icma bir esrdeki her bir muctehidin icma movzusu olan meseleye dair fikrini aciq askar ifade etdiyi icmadir Sukuti icma her hansi bir esrde ictihad etme iqtidarina sahib olan kes mueyyen bir fikir ortaya qoyar bu fikir diger muctehid ya da muctehidlere catar onlar da qebul ve ya redd olmaqla her hansi rey bildirmeseler o meselede susma yolu ile sukuti icma meydana gelmis hesab olunur Meselenin bir hissesinde icmaya gelince meselen olenin qardaslari ile birlikde varis olan babanin ata terefden baba qardaslari mirasdan mehrum edeceyini iddia eden sehabeler oldugu kimi babanin ucde birden az olmaqla varis olacagini iddia eden sehabeler de vardir Odur ki her iki halda da miqdari deyismekle birlikde babanin varis olacagi movzusunda hemfikirdirler 22 QiyasBir seyi basqa bir seyle olcmek qarsilasdirmaq muqayise etmek menasina gelir Termin menasi ise haqqinda aye ve hedislerde hokmu olmayan bir meseleni musterek xususiyyetlerinden otru illetin sebebin eyni olmasi haqqinda hokm olan bir mesele ile muqayise ederek analogiya yolu ile onun hokmunu digerine de vermekdir Buna serabi numune vere bilerik Bele ki serab Qurani Kerimde qadagan edilmisdir Lakin daha sonraki dovrde araq konyak viski caxir pive sampan kimi muxtelif adlarla ickiler ortaya cixmisdir Bunlar Quranda ad olaraq qeyd olunmur Serabin serxosedicilik xususiyyeti dasidigi ucun qadagan olundugu agil ile anlasildigina gore muxtelif cesiddeki yeni ickilerin de iceni serxosedicilik xususiyyeti dasidigi aciq askardir Mehz bu sebeble serabin hokmu musterek xususiyyet olan serxosedicilik iskar ceheti esas alinaraq qiyas muqayise analogiya yolu ile diger spirtli ickilere de samil edilir Qiyasin delil olmasi aye hedis ve sehabe tetbiqine esaslanir Bir eyede Medine yaxinliginda meskunlasan ve Uhud doyusunden sonra muselmanlarin elehine Qureysle elbir Nadir ogullari yehdilerinin basina gelen surgun hadisesi haqqinda xeber verildikden sonra bele buyurulur Ey besiret sahibleri ibret alin 23 Xesemli bir sexs Peygembere gelerek atasinin cox yasli oldugunu heccin ona vacib oldugu halda yerine yetirmeye gucu catmadigini ve onun yerine hecc edib ede bilmeyeceyini sorusdu Peygember Atanin borcu olsaydi onu odeseydin atanin borcunu vermis sayilmazdinmi sualini sorusmus hemin sexs de beli dedikde bele olan teqdirde atanin yerine hecc ede bilersen buyurmusdur Ibn Abbasdan gelen bir revayetde bu sualin vefat eden ata haqqinda sorusuldugu ve Peygemberin Allaha mexsus bir borc daha evvel verilmelidir 24 buyurdugunu bildirilir Bezi sehabeler Ebu Bekre beyet ederken peygemberin s e s onu namaz ucun iman secdiyini nezere almislar ve xilafeti namaz imamligina qiyas etmisler 25 Qiyasin dord ruknu vardir a Esil Haqqinda hokm olan ness aye hedis b Fer Haqqinda hokm olmayan ve qiyasla hokmu verilen mesele c Hokm Qiyas yolu ile eyni meseleye verilen hokm d Musterek illet Hem esil hem de ferde olan ortaq xususiyyetlerdir Meselen icki numunesinde serabi qadagan eden aye esil serab hokmunun verildiyi yeni icki novu fer serabim hokmu olan haramliq hokm ve ortaq xususiyyet olan iskar serxosedicilik xususiyyeti illet dir Illetle hikmet bir birinden ferqlidir Hikmet hokme munasib bir vesfdir ve birden cox ola biler Bele olan halda Islam huquqcularinin ekseriyyetine gore hokmler hikmete gore deyil illete goredir Feri deliller haqqinda melumatIslam huququnda her hansi bir movzu haqqinda delil arandigi zaman ilk once Kitab yeni Qurana bas vurulur Eger Quranda birebir qarsi gelen bir sey tapilmazsa Sunnete baxilir Daha sonra sirasiyla icma ve qiyas sonra ise bas vurulur Yeni sira bu sekildedir Kitab yeni Quran Sunne Icma QiyasMenbe 1 Nehl 16 89 2 Enam 6 38 Buradaki kitab kelmesi lovhi mehfuz kimi serh olunur Bax Enam 6 59 Neml 27 75 Yasin 36 12 3 Eleq 96 1 5 4 Maide 5 3 5 Beqere 2 281 6 Ebu Davud Selat 11 Darimi Selat 26 7 Buxari Azan 18 Edeb 27 8 Hesr 59 7 9 Nisa 4 65 10 Nisa 4 80 11 Bax Maide 5 67 12 Necm 53 3 4 13 M Ebu Zehra e a e s 113 114 14 Buxari Elm 38 Cenaiz 33 Enbiya 50 Edeb 109 Muslim Zohd 72 Ebu Davud Elm 4 Tirmizi Fiten 70 Elm 8 13 Tefsir 1 Menaqib 19 Ibn Mace Muqeddime 4 Darimi Muqeddime 25 46 Ehmed ibn Henbel II 47 83 125 150 159 171 202 214 15 Buxari Elm 3 30 Vuzu 27 29 Peygember destemaz alarken topuqlarinin arxasini yumayan bir topluluq gordukde bu sozu demisdir 16 Nisa 4 11 17 Ebu Davud Diyat 18 Darimi Feraiz 41 Ibn Henbel I 49 18 Buxari Cenaiz 37 Menaqib 49 Merza 16 Muslim Vesiyye 5 Ibn Mace Vesaya 5 Malik Muvette Vesiyye 4 19 Nisa 4 115 20 Ehmed bin Henbel Musned I 379 21 Ibn Mace Fiten 8 22 Ebu Zehra e a e s 179 23 Hesr 59 2 24 Bax Nesai Menasik 11 14 Buxari Hecc 1 Muslim Hecc 407 Zekiyuddin Saban Usul el Fiqh terc Prof Dr Ibrahim Kafi Donmez Ankara 1990 s 114 25 Serexsi Usul II 131 132 Ibn Qeyyim el Covziyye Ilamul Muveqqiin I 253 Qahir 1325 1326 IstinadlarHemcinin baxXarici kecidler