Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki və ya bölmədəki məlumatlar köhnədir. |
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Əfqanıstan tarixi — Əfqanıstanın keçmiş dönəmi.
Ən qədim dövr
- XVII əsr bizim eradan əvvəl — Əfqanıstan ərazisinə hind-ari tayfaları basqın edir və Qəndəhar əyaləti yaranır.
- VI əsr bizim eradan əvvəl — Əfqanıstan ərazisi Əhəmənilər dövlətinin tərkibinə qatılır.
- IV əsr bizim eradan əvvəl —Makedoniyalı İsgəndər Əfqanıstan ərazisini ələ keçirir. Sonra Selevkilər dövlətinin tərkibinə daxil olur.
- Yunan-Baktriya dövləti
- I-V əsr — Kuşan dövlətinin tərkibində.
- V əsr — Əfqanıstan ərazisi eftalitlərin əlinə keçir.
- VI əsr — Əfqanıstan ərazisi Sasanilər imperiyasının tərkibinə qatılır.
VII əsrdən X əsrədək
Qəznəvilər dövrü
XI əsrdə — Qəznəvilər dövlətinin ərazisinə qatılmışdı.
Qurilər dövrü
1148–1206-ci illərdə Əfqanıstan Qurilər dövlətinin tərkibində idi.
Monqolların yürüşü
Teymurlular dönəmi
Xotakilər sülaləsi
XVIII əsrdə Əfqanıstan ərazisi Səfəvilər dövlətinin tərkibinə daxil edilmişdir. Səfəvilər dövlətinin zəiflədiyi dövrdə əfqan tayfalarının üsyanları nəticəsində Qəndəharda və Heratda bir sıra müstəqil knyazlıqlar yaradıldı. Mir Veys tərəfindən əsası qoyulan Qəndəhar knyazlığı puştu mənşəli Xotaki sülaləsinin hakimiyyəti altında idi. 8 mart 1722-ci ildə baş verən Gülnabad döyüşündə qalib gələn əfqan qoşunları Səfəvilər dövlətinin paytaxtı İsfahanı ələ keçirdilər və Sultan Hüseyni ailəsi ilə birlikdə əsir aldı. 1730-cu ildə Nadir xan əfqanları məğlubiyyətə uğradaraq tədricən öz hakimiyyətini Əfqanıstan ərazisində möhkəmlətdi.
XIX əsr tarixi
Əfqanıstan XX əsrdə
İkinci dünya müharibəsi dövründə öz bitərəfliyini elan edən Əfqanıstan müharibədən sonra da geri qalmış, aqrar ölkə olaraq qalırdı. Ümumi Daxili məhsulun 60%-ni kənd təsərrüfatı verirdi. Əhalinin böyük əksəriyyəti kənd təsərrüfatı ilə məşğul olur, 2,5 milyona yaxın adam köçəri və yarımköçəri həyat tərzi keçirirdi. 50-ci illərdə ABŞ və Böyük Britaniyanın Əfqanıstan iqtisadiyyatına fəal nüfuz etməsi burada kapitalizmin inkişafını bir qədər sürətləndirmişdi. Lakin ölka ərazisinin dağlıq olması, şose və dəmir yollarının azlığı, ayrı-ayrı bölgələr arasında iqtisadi əlaqələrin zəifliyi kapitalizmin inkişafına mane olurdu. Kapitalizmin inkişafı ilə əlaqədar olaraq ölkə həyatının demokratikləşdirilməsi uğrunda hərəkat canlanmağa başlamışdı. 1953-cü ildən hökumətə kralın əmisi oğlu M. Davud başçılıq edirdi. Onun "idarə olunan iqtisadiyyat" adı altında keçirdiyi mütərəqqi islahatlar kral Əhmad Zahir şahın, onun ailə üzvlərinin, ruhani və mülkədarların müqaviməti ilə qarşılaşdı. Güclü siyasi təzyiqlərə məruz qalan M. Davud 1963-cü ildə istefa verməyə məcbur oldu. Onu Məhəmməd Yusif əvəz etdi. 1964-cü ildə Konstitusiya qəbul edildi. Siyasi partiyaların yaradılmasına icazə verildi, qapalı səsverməyə keçildi, qadınlar seçmək hüququ qazandılar. (ƏXDP) yaradılması Əfqanıstan Respublikasının tarixində mühüm hadisə oldu. Onun baş katibi məşhur yazıçı və siyasətçi , müavini oldu. ƏXDP sosializm qurmağı strateji məqsəd, milli demokratiya hökuməti yaratmaq uğrunda mübarizəni isə ən yaxın vəzifə elan etdi. Eyni zamanda ölkədə islam təməlçilərinin birləşməsi prosesi də gedirdi. Onlar İslam qanunlarına və dəyərlərinə əsaslanan cəmiyyət qurmaq uğrunda mübarizə aparırdılar. Ölkədə iqtisadi vəziyyətin kəskinləşməsi ilə əlaqədar siyasi vəziyyət də mürəkkəbləşirdi. Üstəlil Əfqanıstanda yaşayan müxtəlif xalqlar — puştun, özbək, tacik, bəluc va başqaları arasında milli zəmində toqquşmalar baş verirdi. Ziyalıların fəallığı artırdı. Fəhlə və tələbələr getdikcə siyasi mübarizədə daha yaxından iştirak edir, müxalifətçi ordu hissələri fəallaşırdı. 1973-cü il iyulun 17-də M. Davudun başçılığı ila ordu dövlət çevrilişi etdi. Məhəmməd Zahir şah hakimiyyətdən devrildi. Əfqanıstan Respublika elan olundu. Hakimiyyətə gələn M. Davud demokratik islahatlar keçirməyə başladı. İri burjuaziya hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldı. İqtisadiyyatda dövlət bölməsinin rolu genişləndirildi. Torpaq islahatı haqqında qanun qəbul edildi. Xarici siyasətdə SSRİ, Səudiyyə Ərəbistanı və İranla sıx əlaqələr quruldu. Ölkə daxilindəki qeyri-sabitlikdən ƏXDP məharətlə istifadə etdi. 1978-ci il aprelin 27-də ƏXDP-nin rəhbərliyi altında olan hərbi qüvvələr Kabildə dövlət çevrilişi etdilər. Hökumət binasını tutdular. M. Davud öldürüldü. Hakimiyyət İnqilab Şurasının əlinə keçdi. Əfqanıstan Demokratik Respublikasmın yaradıldığı elan olundu. Yaradılmış yeni hökumət sovet nümunəsində sosializm cəmiyyəti qurmaq məqsədilə bir sıra islahatlar keçirdi. Mülkədar torpaqları müsadirə edilərək kəndlilərə paylandı. Qadınlara kişilərlə bərabər hüquq verildi. Pulsuz ibtidai təhsilə keçildi. Din əleyhinə kəskin hücumlar başladı. LaKin tələsik həyata keçirilən sosialist dəyişiklikləri mövcud rejimə qarşı kütləvi etiraz hərəkatının başlanmasına səbəb oldu. ƏXDP daxilinda olan ziddiyyətlər daha da kəskinləşirdi. Bu da 1979-cu ilin sentyabrında siyasi çevrilişə gətirib çıxardı. ƏXDP-nın lideri, İnqilabi Şura başçısı N. Təraki raqibi H. Əmin tərəfindən devrildi və sonra da öldürüldü. Əminin yönümünün kifayət qədər sovetpərəst olmadığını görən SSRİ 1979-cu ilin dekabrında Əfqanıstanın paytaxtı Kabilə qoşun yeritdi. Döyüş zamanı H. Əmin öldürüldü. ƏXDP-nın və İnqilabi Şuranın başçısı vəzifələrini B. Karmal tutdu. O, "sosializm qurmaq" xəttini davam etdirdi. Yeni hökumət aqrar münasibətləri nizama salan bir sıra dekretlər verdi: torpaqsız və aztorpaq1ı kəndlilərin borcları azaldıldı, sələmçilik ləğv edildi. Aqrar islahat nəticəsində iri torpaq mülkləri əvəzi ödənilmədən müsadirə edildi, muzdla işlamak qadağan olundu. Bütün bunlar, kəndlilərin yuxarı təbəqələrinin və müəlkədarların ciddi müqaviməti ilə rastlaşdı. Müxalif qüvvələr iqtidara qarşı açıq mübarizəyə keçdilər. ABŞ-nin köməyi ilə silahlı mücahid dəstələri yaratmağa başladılar. Beləliklə, Əfqanıstanda həm iqtidar qüvvələrinə, həm də SSRİ qoşunlarına qarşı müharibə başladı. Müharibə SSRİ-nin məğlubiyyəti ilə başa çatdı və sovet qoşunları ölkəni tərk etdilər. Lakin Sovet qoşunlarının Əfqanıstanı tərk etməsindən sonra da müxalif qüvvələr yenə də mübarizəni davam etdirir və hakimiyyətə gəlməyə çalışırdılar. Bu vaxt BMT Əfqanıstanı böhran vəziyyətindən çıxarmaq məqsədilə sülh planı təklif etdi. Plana görə müharibəni dayandırmaq üçün Nəcibulla hakimiyyətdən getməli, keçid hökuməti yaradılmalı idi. Nəcibulla vəzifədən istefa verməyə məcbur oldu. O, bir neçə il sonra edam olundu. Bu da vəziyyəti sabitləşdirmədi. Müharibə davam edirdi. Heç bir ciddi müqavimətə rast gəlməyən mücahidlər Kabili tutdular. Şəhərin bir hissəsini səhra komandiri , o biri hissəsini isə Əfqanıstan İslam partiyasının lideri Gülbəddin Hikmətyar ələ keçirdi. Onların arasında xeyli müddət döyüş getdi. Sonra barışıq imzaladılar. Ali hakimiyyət (Siyasi şuraya) verildi. 1992-ci ilin aprelində Cihad Şurası müvəqqəti hökumət formalaşdırdı. Yeni hökumətdə rəhbəri B. Rəbbani aparıcı rol oynayırdı. 1992-ci ilin dekabrında o, Əfqalnıstan İslam Respublikasının başçısı seçildi. Onun təkidi ilə Vətən partiyası buraxıldı. Əfqanıstan İslam Respublikası elan olundu. Ölkə şəriət qanunları ilə idarə olunmağa başladı. 1992-ci ilin payızında Hikmətyar hakimiyyətin keçid hökumətindən alınaraq Əfqanıstan İslam partiyasına verilməsini tələb etdi. Kabildə yenidən hərbi döyüşlər başlandı. Dünənki müttəfiqlər indi öz aralarında hakimiyyət uğrunda müharibəyə başladılar. 1995-ci ildə Əfqanıstanın hərbi-siyasi meydanında islamçı Taliban hərəkatı meydana çıxdı. Bu hərəkat Pakistanda təşkil olunmuşdu. Onun təşkilatçıları olan taliblər (mənası "tələbələr" deməkdir) müxalifətin hərbi düşərgələrində təlim almış keçmiş tələbələr idi. Bu hərəkat "islamın saflığı" uğrunda mübariza aparan kəskin dini səciyyə daşıyırdı. Pakistanın hərbi və maliyyə köməyi sayəsində o, tezliklə böyük nailiyyətlər əldə etdi. Taliblər 1996-cı ilin sentyabrında Kabili tutdular və sonra ölkənin böyük hissəsini ələ keçirdilər. 1997-ci ilin iyununda taliblərin rəqibləri "Əfqanıstan azadlığı uğrunda birləşmiş islam cəbhəsi" yaratdılar. Buna cavab olaraq Taliban hərəkatının Şurası Əfqanıstanı əmirlik elan etdi. Şura sədri əmir titulunu aldı. 1999-cu ildə taliblər demək olar ki, ölkənin bütün ərazisinə nəzarət etməyə başladılar.
İstinadlar
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki ve ya bolmedeki melumatlar kohnedir Sehifeye yenilenmis melumatlar elave etmekle Vikipediyani zenginlesdirmeye komek ede bilersiniz Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Efqanistan tarixi Efqanistanin kecmis donemi En qedim dovrXVII esr bizim eradan evvel Efqanistan erazisine hind ari tayfalari basqin edir ve Qendehar eyaleti yaranir VI esr bizim eradan evvel Efqanistan erazisi Ehemeniler dovletinin terkibine qatilir IV esr bizim eradan evvel Makedoniyali Isgender Efqanistan erazisini ele kecirir Sonra Selevkiler dovletinin terkibine daxil olur Yunan Baktriya dovleti I V esr Kusan dovletinin terkibinde V esr Efqanistan erazisi eftalitlerin eline kecir VI esr Efqanistan erazisi Sasaniler imperiyasinin terkibine qatilir VII esrden X esredekQezneviler dovruEsas meqale Qezneviler XI esrde Qezneviler dovletinin erazisine qatilmisdi Quriler dovruEsas meqale Quriler 1148 1206 ci illerde Efqanistan Quriler dovletinin terkibinde idi Monqollarin yurusuTeymurlular donemiEsas meqale Teymurlular sulalesiXotakiler sulalesiXVIII esrde Efqanistan erazisi Sefeviler dovletinin terkibine daxil edilmisdir Sefeviler dovletinin zeiflediyi dovrde efqan tayfalarinin usyanlari neticesinde Qendeharda ve Heratda bir sira musteqil knyazliqlar yaradildi Mir Veys terefinden esasi qoyulan Qendehar knyazligi pustu menseli Xotaki sulalesinin hakimiyyeti altinda idi 8 mart 1722 ci ilde bas veren Gulnabad doyusunde qalib gelen efqan qosunlari Sefeviler dovletinin paytaxti Isfahani ele kecirdiler ve Sultan Huseyni ailesi ile birlikde esir aldi 1730 cu ilde Nadir xan efqanlari meglubiyyete ugradaraq tedricen oz hakimiyyetini Efqanistan erazisinde mohkemletdi XIX esr tarixiEsas meqale Barakzay sulalesi Esas meqale Ingilis Efqan muharibeleriEfqanistan XX esrdeIkinci dunya muharibesi dovrunde oz biterefliyini elan eden Efqanistan muharibeden sonra da geri qalmis aqrar olke olaraq qalirdi Umumi Daxili mehsulun 60 ni kend teserrufati verirdi Ehalinin boyuk ekseriyyeti kend teserrufati ile mesgul olur 2 5 milyona yaxin adam koceri ve yarimkoceri heyat terzi kecirirdi 50 ci illerde ABS ve Boyuk Britaniyanin Efqanistan iqtisadiyyatina feal nufuz etmesi burada kapitalizmin inkisafini bir qeder suretlendirmisdi Lakin olka erazisinin dagliq olmasi sose ve demir yollarinin azligi ayri ayri bolgeler arasinda iqtisadi elaqelerin zeifliyi kapitalizmin inkisafina mane olurdu Kapitalizmin inkisafi ile elaqedar olaraq olke heyatinin demokratiklesdirilmesi ugrunda herekat canlanmaga baslamisdi 1953 cu ilden hokumete kralin emisi oglu M Davud basciliq edirdi Onun idare olunan iqtisadiyyat adi altinda kecirdiyi mutereqqi islahatlar kral Ehmad Zahir sahin onun aile uzvlerinin ruhani ve mulkedarlarin muqavimeti ile qarsilasdi Guclu siyasi tezyiqlere meruz qalan M Davud 1963 cu ilde istefa vermeye mecbur oldu Onu Mehemmed Yusif evez etdi 1964 cu ilde Konstitusiya qebul edildi Siyasi partiyalarin yaradilmasina icaze verildi qapali sesvermeye kecildi qadinlar secmek huququ qazandilar EXDP yaradilmasi Efqanistan Respublikasinin tarixinde muhum hadise oldu Onun bas katibi meshur yazici ve siyasetci muavini oldu EXDP sosializm qurmagi strateji meqsed milli demokratiya hokumeti yaratmaq ugrunda mubarizeni ise en yaxin vezife elan etdi Eyni zamanda olkede islam temelcilerinin birlesmesi prosesi de gedirdi Onlar Islam qanunlarina ve deyerlerine esaslanan cemiyyet qurmaq ugrunda mubarize aparirdilar Olkede iqtisadi veziyyetin keskinlesmesi ile elaqedar siyasi veziyyet de murekkeblesirdi Ustelil Efqanistanda yasayan muxtelif xalqlar pustun ozbek tacik beluc va basqalari arasinda milli zeminde toqqusmalar bas verirdi Ziyalilarin fealligi artirdi Fehle ve telebeler getdikce siyasi mubarizede daha yaxindan istirak edir muxalifetci ordu hisseleri feallasirdi 1973 cu il iyulun 17 de M Davudun basciligi ila ordu dovlet cevrilisi etdi Mehemmed Zahir sah hakimiyyetden devrildi Efqanistan Respublika elan olundu Hakimiyyete gelen M Davud demokratik islahatlar kecirmeye basladi Iri burjuaziya hakimiyyetden uzaqlasdirildi Iqtisadiyyatda dovlet bolmesinin rolu genislendirildi Torpaq islahati haqqinda qanun qebul edildi Xarici siyasetde SSRI Seudiyye Erebistani ve Iranla six elaqeler quruldu Olke daxilindeki qeyri sabitlikden EXDP meharetle istifade etdi 1978 ci il aprelin 27 de EXDP nin rehberliyi altinda olan herbi quvveler Kabilde dovlet cevrilisi etdiler Hokumet binasini tutdular M Davud olduruldu Hakimiyyet Inqilab Surasinin eline kecdi Efqanistan Demokratik Respublikasmin yaradildigi elan olundu Yaradilmis yeni hokumet sovet numunesinde sosializm cemiyyeti qurmaq meqsedile bir sira islahatlar kecirdi Mulkedar torpaqlari musadire edilerek kendlilere paylandi Qadinlara kisilerle beraber huquq verildi Pulsuz ibtidai tehsile kecildi Din eleyhine keskin hucumlar basladi LaKin telesik heyata kecirilen sosialist deyisiklikleri movcud rejime qarsi kutlevi etiraz herekatinin baslanmasina sebeb oldu EXDP daxilinda olan ziddiyyetler daha da keskinlesirdi Bu da 1979 cu ilin sentyabrinda siyasi cevrilise getirib cixardi EXDP nin lideri Inqilabi Sura bascisi N Teraki raqibi H Emin terefinden devrildi ve sonra da olduruldu Eminin yonumunun kifayet qeder sovetperest olmadigini goren SSRI 1979 cu ilin dekabrinda Efqanistanin paytaxti Kabile qosun yeritdi Doyus zamani H Emin olduruldu EXDP nin ve Inqilabi Suranin bascisi vezifelerini B Karmal tutdu O sosializm qurmaq xettini davam etdirdi Yeni hokumet aqrar munasibetleri nizama salan bir sira dekretler verdi torpaqsiz ve aztorpaq1i kendlilerin borclari azaldildi selemcilik legv edildi Aqrar islahat neticesinde iri torpaq mulkleri evezi odenilmeden musadire edildi muzdla islamak qadagan olundu Butun bunlar kendlilerin yuxari tebeqelerinin ve muelkedarlarin ciddi muqavimeti ile rastlasdi Muxalif quvveler iqtidara qarsi aciq mubarizeye kecdiler ABS nin komeyi ile silahli mucahid desteleri yaratmaga basladilar Belelikle Efqanistanda hem iqtidar quvvelerine hem de SSRI qosunlarina qarsi muharibe basladi Muharibe SSRI nin meglubiyyeti ile basa catdi ve sovet qosunlari olkeni terk etdiler Lakin Sovet qosunlarinin Efqanistani terk etmesinden sonra da muxalif quvveler yene de mubarizeni davam etdirir ve hakimiyyete gelmeye calisirdilar Bu vaxt BMT Efqanistani bohran veziyyetinden cixarmaq meqsedile sulh plani teklif etdi Plana gore muharibeni dayandirmaq ucun Necibulla hakimiyyetden getmeli kecid hokumeti yaradilmali idi Necibulla vezifeden istefa vermeye mecbur oldu O bir nece il sonra edam olundu Bu da veziyyeti sabitlesdirmedi Muharibe davam edirdi Hec bir ciddi muqavimete rast gelmeyen mucahidler Kabili tutdular Seherin bir hissesini sehra komandiri o biri hissesini ise Efqanistan Islam partiyasinin lideri Gulbeddin Hikmetyar ele kecirdi Onlarin arasinda xeyli muddet doyus getdi Sonra barisiq imzaladilar Ali hakimiyyet Siyasi suraya verildi 1992 ci ilin aprelinde Cihad Surasi muveqqeti hokumet formalasdirdi Yeni hokumetde rehberi B Rebbani aparici rol oynayirdi 1992 ci ilin dekabrinda o Efqalnistan Islam Respublikasinin bascisi secildi Onun tekidi ile Veten partiyasi buraxildi Efqanistan Islam Respublikasi elan olundu Olke seriet qanunlari ile idare olunmaga basladi 1992 ci ilin payizinda Hikmetyar hakimiyyetin kecid hokumetinden alinaraq Efqanistan Islam partiyasina verilmesini teleb etdi Kabilde yeniden herbi doyusler baslandi Dunenki muttefiqler indi oz aralarinda hakimiyyet ugrunda muharibeye basladilar 1995 ci ilde Efqanistanin herbi siyasi meydaninda islamci Taliban herekati meydana cixdi Bu herekat Pakistanda teskil olunmusdu Onun teskilatcilari olan talibler menasi telebeler demekdir muxalifetin herbi dusergelerinde telim almis kecmis telebeler idi Bu herekat islamin safligi ugrunda mubariza aparan keskin dini seciyye dasiyirdi Pakistanin herbi ve maliyye komeyi sayesinde o tezlikle boyuk nailiyyetler elde etdi Talibler 1996 ci ilin sentyabrinda Kabili tutdular ve sonra olkenin boyuk hissesini ele kecirdiler 1997 ci ilin iyununda taliblerin reqibleri Efqanistan azadligi ugrunda birlesmis islam cebhesi yaratdilar Buna cavab olaraq Taliban herekatinin Surasi Efqanistani emirlik elan etdi Sura sedri emir titulunu aldi 1999 cu ilde talibler demek olar ki olkenin butun erazisine nezaret etmeye basladilar IstinadlarHemcinin baxXarici kecidler