Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Şirvan xalçaçılıq məktəbi — Azərbaycan xalçaçılıq məktəblərindən biri.
Şirvan məktəbi gözəl xalçaları ilə məşhurdur. Şirvan Azərbaycanın qədim tarixi bölgələrindən biridir. Bütün mümkün xalçaların toxunması yerli əhalinin həm oturaq, həm də köçəri hissəsi tərəfindən geniş yayılmışdır. Şirvan məktəbinə Şirvan rayonunun Şamaxı, Qobustan (Mərəzə), Ağsu, Kürdəmir kimi şəhər və rayonlarında toxunan xalçalar aiddir. Bu məktəb özündə 25 kompozisiya cəmləşdirir. Bura həmçinn öz bədii və texniki xüsusiyyətləri ilə oxşar olan Səlyan xalçaları da daxildir. Şirvan xalçaları mürəkkəb təsvirləriylə və çoxlu miqdarda insan, quş, məişət təsvirləri ilə xarakterizə olunur.
Şirvan xalçaçılıq məktəbi Şamaxı, Mərəzə, Ağsu, Kürdəmir, Qazıməmməd (Hacıqabul), Göyçay və onların ətraf kəndlərini əhatə edir. Şirvan qrupuna "", "", "", "", "", "", "","Bico xalçası", "", "" və s. kompozisiyalar daxildir. Şirvan xalçalarının zəngin və mürəkkəb naxışlı kompozisiyaları orta əsrlərdən məşhurdur. Şirvan xalçalarının bədii dəyəri haqqında VI–VIII əsr alman, ingilis tacirləri, səfirləri öz gündəliklərində qiymətli məlumatlar vermişdilər. Bu xalçalar hələ XIV–XV əsrlərdə Avropa rəssamlarının tablolarında tərənnüm edilmişdir. Niderland rəssamı Hans Memlinq (XV əsr) "Məryəm öz körpəsi ilə" əsərində "Şirvan" xalçasının təsvirini vermişdir.
Şirvan
Azərbaycanın şimal-şərqində yerləşən Şirvan əyaləti təbii ehtiyatlarla yanaşı, mahir sənətkar ustaları ilə məşhurdur. Erkən orta əsr dövrdən başlayaraq xalçaçılıq uzun inkişaf dövrü keçmiş və qonşu ölkələrin xalq sənətinə kifayət qədər təsir göstərmişdir. İntibah dövrünün dahi rəssamları öz əsərlərində həndəsi naxışlarla zəngin olan klassik Quba və Şirvan xalçalarının müxtəlif təsvirlərini bəzək elementi olaraq daxil etmişlər. Bu fakt XV əsrdə Azərbaycan ilə Avropa arasında iqtisadi və mədəni əlaqələrin mövcud olması ilə yanaşı, həmin dövrün hər iki qrupuna xas olan xalçaların Avropada geniş məşhur olmasından xəbər verir. "Şirvan" xalçası Şirvanın və ya onun hüdudlarından kənarda istehsal olunmasından asılı olmayaraq, "Şirvan" adı daşıyır. Orta sahənin dekoru daha qədim dövrə aid olan "qıvrım" və ya "örtük" elementlərindən ibarət olur. Orta sahənin mərkəzi üçbucağında ardıcıl qaydada yerləşən bu elementlər klassik olub, tək Şirvan xalçalarına deyil, bütün Azərbaycan xalçalarına səciyyəvidir.
Qobustan xalçaları
"Qobustan" xalça istehsalının əsas mərkəzləri Şamaxı şəhərindən cənubda yerləşən Çuxanlı, Mərəzə və Nabur kəndlərindədir. Texniki və ədəbi xüsusiyyətlərinə görə "Qobustan" xalçasını Şirvan xalçaçılıq məktəbinin əcdadı kimi qəbul etmək olar və iki növə bölünür. Orta sahənin kompozisiyası diş və qeyri-dişli geniş budaqdan ibarət romb şəkilli şəbəkədən ibarətdir. Romb şəkilli şəbəkələrin daxili elementləri və detalları xalq arasında yaxşılıq və bolluq rəmzi sayılan arılar təsvir olunub. Arı təsvirləri diaqonal və ya üfüqi şəkildə bir-birlərini sıralayır. Orta sahənin fonu əksər hallarda, tünd-göy, bəzən isə tünd qırmızı olur. Haşiyə zolaqların rəngi orta sahənin fonun rənginə uyğun şəkildə dəyişir.
Mərəzə xalçaları
Xalça tək Mərəzədə deyil, həmçinin xalçatoxuma məntəqələri olan "Çuxalı", "Nabur", "Göllər"də də istehsal olunur. Şamaxının şərqində yerləşən Mərəzə əvvəllər Şirvan qəzasının mərkəzi hesab olunurdu. XVI əsrin sonlarında yaşamış türk səyahətçisi Övliya Çələbi Azərbaycana etdiyi səfəri zamanı bu kəndi Mərəzəd adlandırmışdı. "Mərəzə" adını daşıyan bu xalçalar Şirvan tipinə məxsus olan ən qədim xalçalar hesab olunurlar və bir çox müxtəlif kompozisiyaları var:
- 1. "Mərəzə" xalçalarının orta sahəsinin kompozisiyası şaquli istiqamətli geniş zolaqlara bölünmüşdür. Bu zolaqların naxışları əsasən "İlağaç" adlanan budaqda yerləşir. Zolağı bəzəyən hər bir element hər-hansı bir əşyanı xatırladır, həqiqətdə isə bu, əyrixətli bitki motivləridir. Bu xəttlər tirmə parçasından mənimsənilib.
- 2. Orta sahənin kompozisiyası Quba-Şirvan xalça tiplərindən əsaslı şəkildə fərqlənir. Orta sahənin əvvəlində və sonunda Azərbaycanın milli rəqsi olan "yallı"nı oynayan adamlar təsvir olunub. Bu təsvir xalçatoxuyanlar arasında "Əl-ələ" adını alıb. Fiqurların miqdarı xalçanın ölçüsündən asılı olaraq artıb azala bilər.
- 3. Orta sahənin kompozisiyası xalq arasında "ala qapı" (giriş qapısı) və ya "bəzəkli qapı" adını almış böyük ölçülü dördgüşəli elementdən ibarətdir. Bu, qədim dövrlərə aid olan şəbəkənin pəncərəsi və ya "urusi" pəncərənin təsvirindən başqa bir şey deyil. Qeyd etmək lazımdır ki, "urusi" gəlin, toy mənasını verir. Haşiyə zolaqlarının rəngi orta sahənin rəngindən asılı olaraq dəyişilir.
Bico xalçaları
Bico xalçaları Şamaxıdan 17 km cənubda yerləşən indiki Ağsu rayonundakı Bico kəndinin adını daşıyır. Bu xalçalar Bicodan başqa, Qəşəd, Göylər, Udullu, Pirhəsənli və Şirvanın digər xalçatoxuma məntəqələrində, eləcə də Qubada və İranda da istehsal olunub. "Bico" xalçaları texniki və incəsənət nöqteyi-nəzərindən təkcə Şirvanda deyil, bütün Qafqazda ən məşhur xalça hesab olunur. (Bax: Керимов Л.Г. 'Азербайджанский ковер. Том III', Баку: Гянджлик, 1983,144 c., c.45) XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycandan Nijni Novqorod şəhərinə ixrac olunan Bico xalçaları öz milli koloriti və mürəkkəb ornament kompozisiyası ilə diqqəti cəlb edirdi.
Təkcə Azərbaycanda yüksək qiymətləndirilməklə kifayətlənməyərək, eyni zamanda xarici sənətşünasıların və kolleksionerlərin də diqqətini özünə cəlb edən Bico xalçaları əsasən iki variantda istehsal edilmişdir:
Birinci variant
Orta sahənin mürəkkəb kompozisiyası punktir xətlərlə doldurulmuş ornamentlərdən ibarətdir. Sahə mərkəzi üçbucaqın üfiqi xətt boyunca iki böyük hissəyə, şaquli xətt boyunca orta ölçülü bir neçə rapportlara bölünmüşdür. Rapportun yanlarında xalq sənətkarları arasında "kəpənək" adlanan böyük dişli element, orta nöqtədə isə "toqqa" (kəmər) adlanan dördguşəli element yerləşir.
Xalçanın orta sahəsi bir-birinin ardınca yerləşən dairəvi elementlərlə əhatə olunmuşdur. Xalça ustaları bunu "alma" adlandırırlar. Orta sahədə həmçinin bir-neçə səkkizgüşəli elementlər (bunlar da həmçinin "toqqa" adlanır), "kəlbətin" adlanan dördguşəli bəzək elementləri və tamamlayıcı və dolurucu əhəmiyyət kəsb edən məişət əşyalarına aid predmetlərin təsvirləri mövcuddur.
Mürəkkəb naxışlı qədim "Bico" xalçalarında heyvan və insan təsvirlərinə də rast gəlinir. Belə qənaətə gəlinir ki, bu variantın orta sahəsinin kompozisiyasında toy və digər mərasimlərlə bağlı səhnələr də əks etdirilmişdir.
İkinci variant
Bico xalçalarının ikinci variantının orta sahə kompozisiyasında bir-birinin üzərində olan səkkizguşəli göllər bu variantda toxunmuş xalçaların əsas xüsusiyyətidir. Göllərin ətrafında, həmçinin orta sahənin doldurulmamış aralıqlarında yalnız Bico xalçalarına xas olan, xalçaçılar tərəfindən "bükmə" adlanan elementlər yerləşir. Bu elementlər Bico xalçalarının ikinci varianın əsas elementi olmaqla, onu birinci variantdan fərqləndirən əsas bədii xüsusiyyətdir.
Göllərin mərkəzində yerləşən qarmaqlı böyük elementlər, orta xətt boyunca göllərin ətrafına yayılmış "bükmə" naxışları, eyni zamanda xalçanın ümumi quruluşu bu xalçaların meydana gəlməsi tarixinin qədim dövrlərə aid edilməsinə əsas verir.
Orta xətti və zolaqları əhatə edən köbə haşiyəsi "Bico" xalçaları üşün xarakterik olan və hər iki varintda tətbiq edilən mədaxil, zəncirə və orta haşiyə elementlərindən ibarətdir.
Şilyan xalçaları
Şilyan xalçaları öz adlarını Şilyan kəndindən götürüb. Onların istehsalı ilə Çəltikli, Şilyan, Mosulu kəndlərində, XIX əsrdən isə Şilyanın yaxınlığında yerləşən Sor-Sor kəndində məşğul olublar. "Şilyan" xalçasının orta sahəsinin kompozisiyası şaquli üçlük boyunca yerləşən tor şəkilli şəbəkə təşkil edir. Xalça kompozisiyasının məzmunu Şərq xalqlarının inancları, adət və ənənələri ilə bağlıdır. Romb formalı şəbəkəyə bölünmüş Şilyan xalçasının orta sahəsinin kompozisiyası ornament quruluşu əsasında meydana gəlmişdir. Bu ornament quruluşu arı pətəyinin şəbəkəyəbənzər formasını xatırlatdığı üçün qədim dövrlərdən (IX–XI əsrlər) Yaxın Şərqdə, o cümlədən Azərbaycanda "Bendirumi" və "Pətək" adı ilə tanınıb.
Şirvan xalçalarının növlərinə aid şəkillər
 |  |  |  |  |
| Şirvan xalçaçılıq məktəbi, XIX əsr. | Bico xalçası, Şirvan xalçaçılıq məktəbi, XIX əsrin əvvəli. | Şirvan xalçaçılıq məktəbi, 1875-ci il. | Sumax xalçası, Şirvan xalçaçılıq məktəbi, XIX əsr. | Şirvan xalçaçılıq məktəbi,1937-ci il. Şəxsi kolleksiya, Rusiya. |
İstinadlar
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- "Azər-İlmə"nin Şirvan xalçaları haqqda broşuru 2016-03-04 at the Wayback Machine
- http://sheyxsefi.az/ 2008-12-22 at the Wayback Machine
- Şirvan xalçaçılıq məktəbi
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Sirvan xalcaciliq mektebi Azerbaycan xalcaciliq mekteblerinden biri Sirvan mektebi gozel xalcalari ile meshurdur Sirvan Azerbaycanin qedim tarixi bolgelerinden biridir Butun mumkun xalcalarin toxunmasi yerli ehalinin hem oturaq hem de koceri hissesi terefinden genis yayilmisdir Sirvan mektebine Sirvan rayonunun Samaxi Qobustan Mereze Agsu Kurdemir kimi seher ve rayonlarinda toxunan xalcalar aiddir Bu mekteb ozunde 25 kompozisiya cemlesdirir Bura hemcinn oz bedii ve texniki xususiyyetleri ile oxsar olan Selyan xalcalari da daxildir Sirvan xalcalari murekkeb tesvirleriyle ve coxlu miqdarda insan qus meiset tesvirleri ile xarakterize olunur Sirvan xalcaciliq mektebi Samaxi Mereze Agsu Kurdemir Qazimemmed Haciqabul Goycay ve onlarin etraf kendlerini ehate edir Sirvan qrupuna Bico xalcasi ve s kompozisiyalar daxildir Sirvan xalcalarinin zengin ve murekkeb naxisli kompozisiyalari orta esrlerden meshurdur Sirvan xalcalarinin bedii deyeri haqqinda VI VIII esr alman ingilis tacirleri sefirleri oz gundeliklerinde qiymetli melumatlar vermisdiler Bu xalcalar hele XIV XV esrlerde Avropa ressamlarinin tablolarinda terennum edilmisdir Niderland ressami Hans Memlinq XV esr Meryem oz korpesi ile eserinde Sirvan xalcasinin tesvirini vermisdir SirvanAzerbaycanin simal serqinde yerlesen Sirvan eyaleti tebii ehtiyatlarla yanasi mahir senetkar ustalari ile meshurdur Erken orta esr dovrden baslayaraq xalcaciliq uzun inkisaf dovru kecmis ve qonsu olkelerin xalq senetine kifayet qeder tesir gostermisdir Intibah dovrunun dahi ressamlari oz eserlerinde hendesi naxislarla zengin olan klassik Quba ve Sirvan xalcalarinin muxtelif tesvirlerini bezek elementi olaraq daxil etmisler Bu fakt XV esrde Azerbaycan ile Avropa arasinda iqtisadi ve medeni elaqelerin movcud olmasi ile yanasi hemin dovrun her iki qrupuna xas olan xalcalarin Avropada genis meshur olmasindan xeber verir Sirvan xalcasi Sirvanin ve ya onun hududlarindan kenarda istehsal olunmasindan asili olmayaraq Sirvan adi dasiyir Orta sahenin dekoru daha qedim dovre aid olan qivrim ve ya ortuk elementlerinden ibaret olur Orta sahenin merkezi ucbucaginda ardicil qaydada yerlesen bu elementler klassik olub tek Sirvan xalcalarina deyil butun Azerbaycan xalcalarina seciyyevidir Qobustan xalcalari Qobustan xalca istehsalinin esas merkezleri Samaxi seherinden cenubda yerlesen Cuxanli Mereze ve Nabur kendlerindedir Texniki ve edebi xususiyyetlerine gore Qobustan xalcasini Sirvan xalcaciliq mektebinin ecdadi kimi qebul etmek olar ve iki nove bolunur Orta sahenin kompozisiyasi dis ve qeyri disli genis budaqdan ibaret romb sekilli sebekeden ibaretdir Romb sekilli sebekelerin daxili elementleri ve detallari xalq arasinda yaxsiliq ve bolluq remzi sayilan arilar tesvir olunub Ari tesvirleri diaqonal ve ya ufuqi sekilde bir birlerini siralayir Orta sahenin fonu ekser hallarda tund goy bezen ise tund qirmizi olur Hasiye zolaqlarin rengi orta sahenin fonun rengine uygun sekilde deyisir Mereze xalcalari Xalca tek Merezede deyil hemcinin xalcatoxuma menteqeleri olan Cuxali Nabur Goller de de istehsal olunur Samaxinin serqinde yerlesen Mereze evveller Sirvan qezasinin merkezi hesab olunurdu XVI esrin sonlarinda yasamis turk seyahetcisi Ovliya Celebi Azerbaycana etdiyi seferi zamani bu kendi Merezed adlandirmisdi Mereze adini dasiyan bu xalcalar Sirvan tipine mexsus olan en qedim xalcalar hesab olunurlar ve bir cox muxtelif kompozisiyalari var 1 Mereze xalcalarinin orta sahesinin kompozisiyasi saquli istiqametli genis zolaqlara bolunmusdur Bu zolaqlarin naxislari esasen Ilagac adlanan budaqda yerlesir Zolagi bezeyen her bir element her hansi bir esyani xatirladir heqiqetde ise bu eyrixetli bitki motivleridir Bu xettler tirme parcasindan menimsenilib 2 Orta sahenin kompozisiyasi Quba Sirvan xalca tiplerinden esasli sekilde ferqlenir Orta sahenin evvelinde ve sonunda Azerbaycanin milli reqsi olan yalli ni oynayan adamlar tesvir olunub Bu tesvir xalcatoxuyanlar arasinda El ele adini alib Fiqurlarin miqdari xalcanin olcusunden asili olaraq artib azala biler 3 Orta sahenin kompozisiyasi xalq arasinda ala qapi giris qapisi ve ya bezekli qapi adini almis boyuk olculu dordguseli elementden ibaretdir Bu qedim dovrlere aid olan sebekenin penceresi ve ya urusi pencerenin tesvirinden basqa bir sey deyil Qeyd etmek lazimdir ki urusi gelin toy menasini verir Hasiye zolaqlarinin rengi orta sahenin renginden asili olaraq deyisilir Bico xalcalari XIX esre aid Bico xalcasi Ikinci variant Bico xalcalari Samaxidan 17 km cenubda yerlesen indiki Agsu rayonundaki Bico kendinin adini dasiyir Bu xalcalar Bicodan basqa Qesed Goyler Udullu Pirhesenli ve Sirvanin diger xalcatoxuma menteqelerinde elece de Qubada ve Iranda da istehsal olunub Bico xalcalari texniki ve incesenet noqteyi nezerinden tekce Sirvanda deyil butun Qafqazda en meshur xalca hesab olunur Bax Kerimov L G Azerbajdzhanskij kover Tom III Baku Gyandzhlik 1983 144 c c 45 XIX esrin ikinci yarisinda Azerbaycandan Nijni Novqorod seherine ixrac olunan Bico xalcalari oz milli koloriti ve murekkeb ornament kompozisiyasi ile diqqeti celb edirdi Tekce Azerbaycanda yuksek qiymetlendirilmekle kifayetlenmeyerek eyni zamanda xarici senetsunasilarin ve kolleksionerlerin de diqqetini ozune celb eden Bico xalcalari esasen iki variantda istehsal edilmisdir Birinci variant Orta sahenin murekkeb kompozisiyasi punktir xetlerle doldurulmus ornamentlerden ibaretdir Sahe merkezi ucbucaqin ufiqi xett boyunca iki boyuk hisseye saquli xett boyunca orta olculu bir nece rapportlara bolunmusdur Rapportun yanlarinda xalq senetkarlari arasinda kepenek adlanan boyuk disli element orta noqtede ise toqqa kemer adlanan dordguseli element yerlesir Xalcanin orta sahesi bir birinin ardinca yerlesen dairevi elementlerle ehate olunmusdur Xalca ustalari bunu alma adlandirirlar Orta sahede hemcinin bir nece sekkizguseli elementler bunlar da hemcinin toqqa adlanir kelbetin adlanan dordguseli bezek elementleri ve tamamlayici ve dolurucu ehemiyyet kesb eden meiset esyalarina aid predmetlerin tesvirleri movcuddur Murekkeb naxisli qedim Bico xalcalarinda heyvan ve insan tesvirlerine de rast gelinir Bele qenaete gelinir ki bu variantin orta sahesinin kompozisiyasinda toy ve diger merasimlerle bagli sehneler de eks etdirilmisdir Ikinci variant Bico xalcalarinin ikinci variantinin orta sahe kompozisiyasinda bir birinin uzerinde olan sekkizguseli goller bu variantda toxunmus xalcalarin esas xususiyyetidir Gollerin etrafinda hemcinin orta sahenin doldurulmamis araliqlarinda yalniz Bico xalcalarina xas olan xalcacilar terefinden bukme adlanan elementler yerlesir Bu elementler Bico xalcalarinin ikinci varianin esas elementi olmaqla onu birinci variantdan ferqlendiren esas bedii xususiyyetdir Gollerin merkezinde yerlesen qarmaqli boyuk elementler orta xett boyunca gollerin etrafina yayilmis bukme naxislari eyni zamanda xalcanin umumi qurulusu bu xalcalarin meydana gelmesi tarixinin qedim dovrlere aid edilmesine esas verir Orta xetti ve zolaqlari ehate eden kobe hasiyesi Bico xalcalari usun xarakterik olan ve her iki varintda tetbiq edilen medaxil zencire ve orta hasiye elementlerinden ibaretdir Silyan xalcalari Silyan xalcalari oz adlarini Silyan kendinden goturub Onlarin istehsali ile Celtikli Silyan Mosulu kendlerinde XIX esrden ise Silyanin yaxinliginda yerlesen Sor Sor kendinde mesgul olublar Silyan xalcasinin orta sahesinin kompozisiyasi saquli ucluk boyunca yerlesen tor sekilli sebeke teskil edir Xalca kompozisiyasinin mezmunu Serq xalqlarinin inanclari adet ve eneneleri ile baglidir Romb formali sebekeye bolunmus Silyan xalcasinin orta sahesinin kompozisiyasi ornament qurulusu esasinda meydana gelmisdir Bu ornament qurulusu ari peteyinin sebekeyebenzer formasini xatirlatdigi ucun qedim dovrlerden IX XI esrler Yaxin Serqde o cumleden Azerbaycanda Bendirumi ve Petek adi ile taninib Sirvan xalcalarinin novlerine aid sekillerSirvan xalcalarinin novleri Sirvan xalcaciliq mektebi XIX esr Bico xalcasi Sirvan xalcaciliq mektebi XIX esrin evveli Sirvan xalcaciliq mektebi 1875 ci il Sumax xalcasi Sirvan xalcaciliq mektebi XIX esr Sirvan xalcaciliq mektebi 1937 ci il Sexsi kolleksiya Rusiya IstinadlarHemcinin baxAzerbaycan medeniyyeti XalcaXarici kecidler Azer Ilme nin Sirvan xalcalari haqqda brosuru 2016 03 04 at the Wayback Machine http sheyxsefi az 2008 12 22 at the Wayback Machine Sirvan xalcaciliq mektebi