Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki nümunələr və perspektivlər mövzuya dünya miqyasında baxışı əks etdirməyə bilər. |
Novruzdan əvvəlki son 4 çərşənbəyə Azərbaycan mədəniyyətində xüsusi əhəmiyyət verilir. Ümumiyyətlə, Çərşənbə günlərində və xüsusilə son dörd Çərşənbə gecə vaxtı diqqətli olunması və təbiətə hörmətsizlik edilməməsi lazım olduğuna inanırlar. Çərşənbələr yazın gəlişindən xəbər verir.
Novruza yaradılışın mərhələlərini işarələyən 4 ünsür (su, od, külək və torpaq) ilə əlaqədar müasir ənənələr daxildir. Etnoqraflar çərşənbələrə dörd ünsürün adının Azərbaycanda müasir dövrdə bir neçə şəxs tərəfindən qoyulmasını, nə Cənubi Azərbaycanın, nə də türk dünyasının digər bölgələrinin istər qədim, istərsə də müasir Novruz ənənələrində Novruz çərşənbələrinin dörd ünsürlə adlandırılması hallarının mövcud olmadığını əsaslandırırlar. Əvəzində isə türk dünyasında od, istilik, Günəş anlamını verən "cəmrə" anlayışı mövcuddur. Fevralın 20-də, yəni kiçik çillənın çıxdığı gün cəmrə havaya baxır, yəni hava isinir. Bundan bir həftə sonra, yəni fevralın 27-də cəmrə suya, martın 6-da isə torpağa baxır və Günəşin vasitəsilə havanın, suyun, torpağın isinməsi baş tutur. Tədqiqatçıların araşdırmalarına görə, qədimdən, Azərbaycanın müxtəlif regionlarında çərşənbələrə fərqli adlar verilib. Ən geniş yayılan ardıcıllıqlardan biri bu cürdür: 1) Yalançı çərşənbə; 2) Xəbərçi çərşənbə; 3) Ölü çərşənbəsi (və ya Qara çərşənbə, həmin gün qəbirlər ziyarət olunur); 4) İlaxır çərşənbə.
Su Çərşənbəsi
Su çərşənbəsinə Yalançı çərşənbə, Əzəl çərşənbə, Sular Novruzu da deyirlər. Su çərşənbəsində su və su mənbələri təzələnir, arxlar qaydaya salınır, su hövzələrində abadlıq işləri görülür, su ilə bağlı müxtəlif şənliklər keçirilir. Hələ gün doğmamışdan hamı su üstünə gedir, əl-üzünü yuyur, bir-birinin üzərinə su çiləyir, su üstündən atlanır, yaralıların yarasına su çiləyirlər. Xalqın inamına görə Su çərşənbəsi günü "təzə su"dan keçənlər, azarını, bezarını ona verənlər il boyu xəstəlikdən uzaq olarlar.
Od Çərşənbəsi
Boz ayda qeyd edilən ikinci çərşənbə — Od çərşənbəsidir. İlin axır çərşənbələrindən ikincisi xalq arasında Xəbərçi çərşənbə, Üskü çərşənbə, Addı çərşənbə kimi tanınan Od çərşənbəsidir. Bu çərşənbə qədim insanların odun qoruyucu, paklaşdırıcı gücünə olan inamından irəli gəlir. Adət-ənənəyə görə, bu gün tonqal qalayıb, alovun üzərindən tullanmaqla daxildə olan bütün çirkabı və azar-bezarları yandırırlar.
Yel Çərşənbəsi
Yel çərşənbəsi günündə isə əsən isti küləklər yazın gəlişindən xəbər verir. Üçüncü çərşənbə Azərbaycanın bir sıra bölgələrində günümüzdə də Ölü çərşənbəsi (Qara çərşənbə, Gül çərşənbə) kimi qeyd olunur. Həmin gün insanlar yaxınlarının məzarlarını ziyarət edər, qəbirləri qışın palçığından, toz-torpağından təmizləyər, ölənlərin ruhuna dualar oxuyarlar. Ölü çərşənbəsində yaslı ailələr də ziyarət olunar, onların yasdan çıxması və qarşıdan gələn bayramı hamı ilə birgə qeyd etmələri təmin olunar.
İlaxır və ya torpaq çərşənbəsi
Novruz bayramı öncəsi qeyd edilən ilaxır çərşənbə — Torpaq çərşənbəsidir. Torpaq insan yaradılışının əsas maddi əsası olmaq etibarilə bu prosesdə son dərəcə əhəmiyyətli bir mövqeyə malikdir. Torpaq çərşənbəsi torpağın oyanmasının mifik kökləri etibarilə dirilmə, canlanma anlayışı ilə əlaqədardır.
Axır çərşənbədə qalanması, plov dəmlənməsi, səməni, xonça, qapı pusma, şam yandırma, bayramlaşma, fala baxma və bir çox adət-ənənələr var.
Tədqiqatçı Xeybər Göyyallının yazdığı kimi, sonuncu çərşənbə digər çərşənbələrdən fərqli olaraq daha təntənəli keçirilir. Axırıncı çərşənbə özünəməxsus ayin və mərasimləri ilə digər çərşənbələri geridə qoyur. Soyuqdan, şaxtadan olmazın əzab-əziyyətini görmüş, məşəqqətini çəkmiş insan qışı yola saldığına sevinir, şadlığını bayram səviyyəsinə qaldırır. Bir çox regionlarda İlaxır çərşənbənin təntənəsi Novruzu belə üstələyir. Bu çərşənbə mərasimləri sübh tezdən bulağa, çaya getməklə başlayır. İnsanlar bulaq başına, çay kənarına gələr, oradan su götürər, suyun üstündən atlanar, dərdini, arzusunu suya danışar və sudan dilək diləyərlər.
Axır çərşənbənin gecə mərasimləri də dəbdəbəli keçirilir. Tonqallar çatılır, od üstündən tullanılır, uşaqlar qohum-qonşuya üz tutur, evlərə torba atılır, qız-gəlinlər qulaq falına çıxırlar. Axır çərşənbədə evlərdə şam yandırılır, xonça düzəldilir. El-obada camaatın gur yığışdığı və yaşadığı yerlərdə yumurta döyüşdürülür, digər xalq oyunları keçirilir. İnsanlar məişətdə və təsərrüfatlarda köklü yeniliklər edirlər. Qız-gəlinlər ev-eşikdə təmizlik işlərinə başlayarlar. Ev-eşik silinib-təmizlənər, yorğan-döşək gün altına atılar, ev-eşikdə nə varsa suya çəkilər, qapı-baca açıq qoyular, evin havası dəyişilər.
Kişilər də həyət-bacada əsaslı işə başlayarlar. Bağ-bağata əl gəzdirilər, həyət-baca səliqə-sahmana salınar. Bağ-bağatda ağacların qol-budağı budanar, artıq nə varsa yandırılar, ağacların dibi bellənər. Axır çərşənbədə torpağa əlahiddə bir sevgi ilə qayğı göstərilər. Bağ-bağatda, əkin-biçin yerlərində torpaq daşlardan təmizlənər, əkin üçün yararlı yerlər əkilib hazırlanar.
Axır çərşənbənin özündən əvvəlki digər üç çərşənbədən (söhbət doğruçu çərşənbələrdən gedir) təmtəraqlı, zəngin ayin və rituallarla müşayiət olunması onun yekun aktı kimi dəyərləndirilməsi ilə əlaqədardır. Çünki Axır çərşənbə mahiyyət baxımından özündən əvvəlki üç çərşənbənin ümumiləşdirilmiş — yekunlaşdırıcı şənliyidir. Bununla da köhnə ilin yola salınması və yeni ilin (Novruzun) qarşılanması ərəfəsi məhz ilin axırıncı çərşənbəsinin üstünə həvalə olunur.
İstinad
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq ilə göstərilməlidir. |
- "Məhərrəm Qasımlı: "Tarixdə od, su, külək, torpaq çərşənbələri olmayıb"". 2023-02-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-02-22.
- "Bu gün xəbərçi çərşənbədir?". 2023-02-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-02-22.
- . 2016-03-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-02-26.
- "Arxivlənmiş surət". 2017-03-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-02-18.
- "Arxivlənmiş surət". 2022-03-22 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-02-18.
Əlavə oxu
- Kalafat, Y. (2009). Türk kültürlü halklarda Ahır Çerşembe’nin mitolojik muhtevası. Erişim tarihi ve adresi: 09.03.2020 http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/yasar_kalafat_ahir_cersembe_mitoloji. pdf.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki numuneler ve perspektivler movzuya dunya miqyasinda baxisi eks etdirmeye biler Siz bu meqaleni tekmillesdire muzakire sehifesinde meseleni muzakire ede ve ya lazim olduqda yeni meqale yarada bilersiniz Bu adin diger istifade formalari ucun bax Cersenbe deqiqlesdirme Novruzdan evvelki son 4 cersenbeye Azerbaycan medeniyyetinde xususi ehemiyyet verilir Umumiyyetle Cersenbe gunlerinde ve xususile son dord Cersenbe gece vaxti diqqetli olunmasi ve tebiete hormetsizlik edilmemesi lazim olduguna inanirlar Cersenbeler yazin gelisinden xeber verir Yumurta DoyusuCersenbelere hesr edilmis Azerbaycan poct markalari Novruza yaradilisin merhelelerini isareleyen 4 unsur su od kulek ve torpaq ile elaqedar muasir eneneler daxildir Etnoqraflar cersenbelere dord unsurun adinin Azerbaycanda muasir dovrde bir nece sexs terefinden qoyulmasini ne Cenubi Azerbaycanin ne de turk dunyasinin diger bolgelerinin ister qedim isterse de muasir Novruz enenelerinde Novruz cersenbelerinin dord unsurle adlandirilmasi hallarinin movcud olmadigini esaslandirirlar Evezinde ise turk dunyasinda od istilik Gunes anlamini veren cemre anlayisi movcuddur Fevralin 20 de yeni kicik cillenin cixdigi gun cemre havaya baxir yeni hava isinir Bundan bir hefte sonra yeni fevralin 27 de cemre suya martin 6 da ise torpaga baxir ve Gunesin vasitesile havanin suyun torpagin isinmesi bas tutur Tedqiqatcilarin arasdirmalarina gore qedimden Azerbaycanin muxtelif regionlarinda cersenbelere ferqli adlar verilib En genis yayilan ardicilliqlardan biri bu curdur 1 Yalanci cersenbe 2 Xeberci cersenbe 3 Olu cersenbesi ve ya Qara cersenbe hemin gun qebirler ziyaret olunur 4 Ilaxir cersenbe Su CersenbesiEsas meqale Su cersenbesi Su cersenbesine Yalanci cersenbe Ezel cersenbe Sular Novruzu da deyirler Su cersenbesinde su ve su menbeleri tezelenir arxlar qaydaya salinir su hovzelerinde abadliq isleri gorulur su ile bagli muxtelif senlikler kecirilir Hele gun dogmamisdan hami su ustune gedir el uzunu yuyur bir birinin uzerine su cileyir su ustunden atlanir yaralilarin yarasina su cileyirler Xalqin inamina gore Su cersenbesi gunu teze su dan kecenler azarini bezarini ona verenler il boyu xestelikden uzaq olarlar Od CersenbesiEsas meqale Od cersenbesi Boz ayda qeyd edilen ikinci cersenbe Od cersenbesidir Ilin axir cersenbelerinden ikincisi xalq arasinda Xeberci cersenbe Usku cersenbe Addi cersenbe kimi taninan Od cersenbesidir Bu cersenbe qedim insanlarin odun qoruyucu paklasdirici gucune olan inamindan ireli gelir Adet eneneye gore bu gun tonqal qalayib alovun uzerinden tullanmaqla daxilde olan butun cirkabi ve azar bezarlari yandirirlar Yel CersenbesiEsas meqale Yel cersenbesi Yel cersenbesi gununde ise esen isti kulekler yazin gelisinden xeber verir Ucuncu cersenbe Azerbaycanin bir sira bolgelerinde gunumuzde de Olu cersenbesi Qara cersenbe Gul cersenbe kimi qeyd olunur Hemin gun insanlar yaxinlarinin mezarlarini ziyaret eder qebirleri qisin palcigindan toz torpagindan temizleyer olenlerin ruhuna dualar oxuyarlar Olu cersenbesinde yasli aileler de ziyaret olunar onlarin yasdan cixmasi ve qarsidan gelen bayrami hami ile birge qeyd etmeleri temin olunar Ilaxir ve ya torpaq cersenbesiEsas meqale Torpaq cersenbesi Novruz bayrami oncesi qeyd edilen ilaxir cersenbe Torpaq cersenbesidir Torpaq insan yaradilisinin esas maddi esasi olmaq etibarile bu prosesde son derece ehemiyyetli bir movqeye malikdir Torpaq cersenbesi torpagin oyanmasinin mifik kokleri etibarile dirilme canlanma anlayisi ile elaqedardir Axir cersenbede qalanmasi plov demlenmesi semeni xonca qapi pusma sam yandirma bayramlasma fala baxma ve bir cox adet eneneler var Tedqiqatci Xeyber Goyyallinin yazdigi kimi sonuncu cersenbe diger cersenbelerden ferqli olaraq daha tenteneli kecirilir Axirinci cersenbe ozunemexsus ayin ve merasimleri ile diger cersenbeleri geride qoyur Soyuqdan saxtadan olmazin ezab eziyyetini gormus meseqqetini cekmis insan qisi yola saldigina sevinir sadligini bayram seviyyesine qaldirir Bir cox regionlarda Ilaxir cersenbenin tentenesi Novruzu bele usteleyir Bu cersenbe merasimleri subh tezden bulaga caya getmekle baslayir Insanlar bulaq basina cay kenarina geler oradan su goturer suyun ustunden atlanar derdini arzusunu suya danisar ve sudan dilek dileyerler Axir cersenbenin gece merasimleri de debdebeli kecirilir Tonqallar catilir od ustunden tullanilir usaqlar qohum qonsuya uz tutur evlere torba atilir qiz gelinler qulaq falina cixirlar Axir cersenbede evlerde sam yandirilir xonca duzeldilir El obada camaatin gur yigisdigi ve yasadigi yerlerde yumurta doyusdurulur diger xalq oyunlari kecirilir Insanlar meisetde ve teserrufatlarda koklu yenilikler edirler Qiz gelinler ev esikde temizlik islerine baslayarlar Ev esik silinib temizlener yorgan dosek gun altina atilar ev esikde ne varsa suya cekiler qapi baca aciq qoyular evin havasi deyisiler Kisiler de heyet bacada esasli ise baslayarlar Bag bagata el gezdiriler heyet baca seliqe sahmana salinar Bag bagatda agaclarin qol budagi budanar artiq ne varsa yandirilar agaclarin dibi bellener Axir cersenbede torpaga elahidde bir sevgi ile qaygi gosteriler Bag bagatda ekin bicin yerlerinde torpaq daslardan temizlener ekin ucun yararli yerler ekilib hazirlanar Axir cersenbenin ozunden evvelki diger uc cersenbeden sohbet dogrucu cersenbelerden gedir temteraqli zengin ayin ve rituallarla musayiet olunmasi onun yekun akti kimi deyerlendirilmesi ile elaqedardir Cunki Axir cersenbe mahiyyet baximindan ozunden evvelki uc cersenbenin umumilesdirilmis yekunlasdirici senliyidir Bununla da kohne ilin yola salinmasi ve yeni ilin Novruzun qarsilanmasi erefesi mehz ilin axirinci cersenbesinin ustune hevale olunur IstinadBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir Meherrem Qasimli Tarixde od su kulek torpaq cersenbeleri olmayib 2023 02 23 tarixinde Istifade tarixi 2023 02 22 Bu gun xeberci cersenbedir 2023 02 23 tarixinde Istifade tarixi 2023 02 22 2016 03 16 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 02 26 Arxivlenmis suret 2017 03 21 tarixinde Istifade tarixi 2018 02 18 Arxivlenmis suret 2022 03 22 tarixinde Istifade tarixi 2018 02 18 Elave oxuKalafat Y 2009 Turk kulturlu halklarda Ahir Cersembe nin mitolojik muhtevasi Erisim tarihi ve adresi 09 03 2020 http turkoloji cu edu tr HALKBILIM yasar kalafat ahir cersembe mitoloji pdf