Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalə uyğun deyil. |
Bu məqalənin giriş hissəsi yoxdur. |
Bu məqalədə heç bir məlumatın mənbəsi . (avqust 2023) |
Çin coğrafiyası
Belə bir fikir mövcuddur ki, ölkənin coğrafi mövqeyi və iqlimi orada yaşayan xalqların xarakteri, adət və ənənələrinin formalaşmasına ciddi təsir edir. Buna görə də, Cinlə maraqlananları başlanğıc üçün onun coğrafiya və iqlimi ilə qısaca tanış etmək istəyirik.
Ərazisi
Sakit okeanın qərb suları ilə yuyulan Çin, Asiyanın şərqində yerləşir. Çinin quru ərazisi 9,6 mln.km2-dir. Çin ərazisi cənubdan şərqə 5,7 min km, şimaldan cənuba isə 3,7 min km uzanır. Çin həmçinin ucsuz-bucaqsız dəniz sərhədlərinə də malikdir. Çinin şərq və cənub-şərq sahillərini Boxay, Sarı, Şərqi Çin və Cənubi Çin dənizləri yuyur. Çinin ərazi sularının ümumi sahəsi 4,73 mln. km2-dir. Çin sahillərində çoxlu adalar vardır ki, bunların ən böyüyü Tayvan və Xaynandır. Çin 10-dan çox dövlətlə: şimalda Monqolustan və Rusiya, qərbdə Qazaxıstan və Əfqanıstan, cənub-qərbdə Hindistan, Nepal, Butan, Birma, Tayland, Laos, Vyetnam və şərqdə KXDR ilə sərhəddir. O, Filippin və Yaponiya ilə uzunluğu təxminən 11000 km olan (adaların sahil xətti daxil olmaqla isə 21000 km) dəniz sərhəddinə malikdir. Quru sərhədlərinin uzunluğu isə 22,8 min km təşkil edir.
Çinin ən iri limanı olan Şanxay respublikanı dünyanın bütün ölkələri ilə –Amerika, İngiltərə, Fransa, Braziliya, Kanada, Avstraliya və digərləri ilə birləşdirir. 1984-cü ildə isə, Çin hökuməti birbaşa xarici iqtisadi əlaqələr hüququ qazanan 14 sahilyanı şəhər açmaq qərarı qəbul etmişdir. Həmçinin, 4 azad iqtisadi zona da yaradılmışdır. Onlardan ən irisi – Şençjen Honkonqun yaxınlığında yerləşir.
Çin öz topoqrafiyasının müxtəlifliyi ilə də fərqlənir. Dağlar, yaylalar və təpələr ölkənin quru ərazisinin 65 faizini təşkil edir. Bütün dünyada məşhur olan dağ sistemləri Çin ərazisinin böyük hissəsini tutur – bu, Çinin coğrafi xüsusiyyətlərindən biridir. Dünyada 8 min m-dən hündür olan 19 zirvənin 7-si Çində yerləşir.
Çində həmçinin çoxlu çay və göllər də vardır. Çayların ümumi uzunluğu 220 min km-dən artıqdır. 5 mindən yuxarı çayın hövzəsi 100 km2 -i keçir. Çində sahəsi 1 km2 olan 2800-dən çox, sahəsi 1000 km2-dən çox olan isə 13 göl yerləşir.
Əgər Çinin ərazisinə yuxarıdan baxsan, o, qərbdən şərqə enən dördpilləli pilləkəni xatırladar. Tsinxay-Tibet yaylası bu relyef iyerarxiyasının birinci, ən yüksək pilləsini təşkil edir. İkinci pilləni Daxili Monqolustan yaylası, Less yaylası, Yunnan-Quyçjou yaylası, Tarim çökəkliyi, Cunqar və Sıçuan çüxurları təşkil edir. Əgər birinci pillənin orta hündürlüyü dəniz səviyyəsindən təqribən 4000 m təşkil edirsə, ikincinin hündürlüyü 1–2 min m hüdudları arasındadır. Böyük Xinqan, Tayxanşan, Uşan və Syuefenşan dağlarının şərq yamaclarından dəniz səviyyəsindən 500–1000 m orta hündürlükdə olan üçüncü pillə başlayır. Çinin 200 m-dək dərinlikdə yerləşən şelfləri relyef dəyişkənliklərinin dördüncü pilləsini təşkil edir. Çin ərazisinin böyüklüyünə görə dünyada üçüncü yeri tutur.
İqlim
Çinin quru ərazisinin təxminən 98%-i 200 – 500 şimal en dairəsində yerləşir, buna görə də mülayim və subtropik iqlim zonaları xüsusilə çoxluq təşkil edir. Bu coğrafi mövqe Çinin açıq-aşkar musson xarakter daşıyan iqlim şəraitinə səbəb olur. Qışda üstünlük təşkil edən küləklər şimaldan əsir, yayda isə cənubdan. Mövsümlərin kəskin dəyişikliyi xarakterikdir. Yağışlar mövsümü adətən ilin ən isti dövrünə düşür. Güclü soyuq külək axınları, leysan yağışları və tayfunlar Çinin iqliminin ayrılmaz əlamətləridir. Çinin iqliminin daha bir fərqləndirici xüsusiyyəti temperaturun və yağıntının miqdarının ən geniş limitdə dəyişməkdə özünü büruzə verən kontinental xarakterli olmasındadır. Məsələn, yanvar və iyul aylarında orta aylıq temperaturu götürək. Eyni en dairəsi rayonunda yerləşən digər ölkələrin analoji göstəricilərinə nisbətdə temperatur yanvarda daha aşağı, iyulda isə daha yuxarıdır. İllik yağıntının miqdarı dənizdən uzaqlaşdıqca aşağı düşür: sahilboyu cənub-şərqdə 1000–2000 mm-dən şimal-qərbdə 100–200 mm-dək. Regional və iqlim müxtəlifliyinə görə Çinin ərazisini üç təbii qurşağa bölmək olar:
- 1) Şərq musson qurşağı. Bu qurşaq Çinin quru ərazisinin 45%-ni, əkin üçün yararlı torpağın 90%-ni və əhalinin 95%-ni əhatə edir. Burada nəzərə çarpacaq musson təsiri var, iqlim rütubətli və yarımrütubətlidir, qurşağın çox hissəsinin hündürlüyü 1000 m-dən aşağıdır. Bu ərazi həm də çoxlu düzənlik və çaylarla da zəngindir və əsas kənd təsərrüfatı rayonudur.
- 2) Şimal-qərb quraqlıq qurşağı. Bu qurşaq Çinin quru ərazisinin 30%-ni, əkin üçün yararlı torpağın 10%-ni və əhalinin 4%-ni əhatə edir. İqlimi quru və yarımqurudur, ərazisi çöllüklərlə örtülmüşdür və Çinin əsas otlaqlarını təşkl edir.
- 3) Tsinxay-Tibet soyuq qurşağı. Bu qurşaq Çinin quru ərazisinin 25%-ni, əkin üçün yarayan torpağın 0,8%-ni və ölkə əhalisinin 0,8%-ni təşkil edir. Bu qurşağın dəniz səviyyəsindən orta hündürlüyü 4 min metrdən artıqdır. Ərazinin böyük hissəsi daxili çayların hövzələrinə aiddir. Burada soyuğun və buzlaqların güclü təsiri müşahidə olunur.
Torpaq ehtiyatları
Çinin torpaq ehtiyatları barədə məlumatlar olduqca ziddiyətlidir. Şübhəsiz olan yalnız ərazinin ümumi sahəsidir (9,6 mln. km2 ). Torpaq fondunun ayrı-ayrı kateqoriyaları üzrə rəqəmlər informasiya mənbəyindən asılı olaraq əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir, hətta fərq bəzən 30–40%-ə çatır.
ÇXR-in torpaq resurslarının təqribi strukturunu aşağıdakı kimi təsəvvür etmək olar: əkin yerləri – 13%, meşələr – 14%, çöllüklər – 33%, açıq su məkanları – 2%, tikilmiş ərazi – 3%, səhralar və biyabanlar 17%. Qalan 18% buzlaqların, hündür dağ ərazilərinin və digər yararsız torpaqların payına düşür.
Çinin əkin ərazisinin sahəsi (125,9 mln. ha) dünya üzrə 7 faiz təşkil edir və o, planetin əhalisinin 23%-ni qida ilə təmin edir. Əsas əkinçilik rayonları Şimal-Qərbi və Şimali Çin düzənlikləri, Yantszının orta və aşağı axınındakı düzənlik, Çjutszyan çayının deltası və Sıçuan çökəkliyidir. Son illər əkin torpağı sahəsinin azalma meyli açıq nəzərə çarpır. Əkin yerlərinin azalmasının başlıca səbəbləri – onların meşəsalmaya yönəldilməsi, bina və yolların tikintisinə ayrılması, eləcə də təbii fəlakətlər nəticəsində dağıdılmasıdır.
Çinin ərazisi 7 iri təbii rayona bölünür. Şimaldan Cənuba – Şimali-Qərb, Şimal, Mərkəzi, Monqol-Sintszyan, Tsinxay-Tibet və Sanoi-Yunnan rayonlarını ayırırlar.
Bitki örtüyü
Meşələr
Çinin təxminən 129,0 mln. ha ərazisinin təşkil edir. Daha iri meşə massivləri Böyük və Kiçik Xinqan rayonları, şimal-qərbin Çaybayşan dağlarında yerləşir. Burada əsas ağac növləri sidr, qara şam, tozağacı, palıd, mançjur göyrüşü, qarağac və qovaqdır. Meşə ehtiyatlarına görə ikinci yeri Cənub-Qərbi Çin tutur. O, küknar, ağ şam, yunnan şamı, pompelmus, səndəl ağacı, kamfora ağacı, febe nanmu və qırmızı ağac kimi qiymətli ağac növləri ilə zəngindir. Sişuanbanna – Yunnan əyalətinin cənubunda nadir yerdir. 5 mindən artıq növ tropik enliyarpaq bitkilərdən ibarət keçilməz cəngəlliyi haqlı olaraq "bitkilər səltənəti" adlandırırlar.
Səhralar və biyabanlar
Səhralar və biyabanlar müxtəlif hesablamalara görə 165–260 mln. ha tutur. Birinci rəqəm daha inandırıcı görünür. Belə torpaqların ümumi sahəsinin 43%-i məhz səhraların payına düşür, qalanı isə müxtəlif səbəblər nəticəsində yararsız hala düşən torpaqlar təşkil edir. Ölkə ərazisinin qalan 18%-i becərmə, tikinti və digər istifadə növləri üçün demək olar ki, əlverişsiz olan torpaqların payına düşür. Bu, əsasən yüksək dağ rayonlarıdır.
Çin dağlıq ölkədir və onun ərazisinin dörddə birindən çoxu (25,86%) dəniz səviyyəsindən 3000 m hündürlükdə yerləşir. Uzaq şimal-qərbdə Monqol Altayından başlayıb, cənub-qərbdə Himalayda qurtararaq Çinin əsasən qərb hissəsindəki dağlıq rayonlarda yayılan və 57 min km2 təşkil edən buzlaqlar torpaqdan istifadəni çətinləşdirir. Çöllüklərə gəldikdə, onlar haqqında məlumat daha ziddiyyətlidir. Müxtəlif göstəricilərə görə onların sahəsi 280-dən 400 mln. ha qədər təşkil edir. Çöllüklərin hazırkı sahəsi üçün daha inandırıcı rəqəm 315–320 mln. ha-dır. Çöllüklər şimal-şərqdən tutmuş cənub-qərbədək bütün Çin boyu 3000 km uzunluğunda zolaq təşkil edir. Ümumilikdə onların sahəsinin azalması tendensiyası xarakterikdir. Burada əsas amil biyabanlaşmadır ki, bu barədə aşağıda söhbət açılacaq. Çinin bir hissəsi su anbarları ilə tutulmuşdur. ÇXR ərazisinin 3 faizini təşkil edən tikili sahə ümumilikdə artan meylə malikdir.
Çin faydalı qazıntılarla zəngindir. Dəmir, manqan, vanadium və titan kimi qara metal ehtiyatları aşkara çıxarılmışdır. Qiymətləndirmələrə görə dəmir filizi ehtiyatları 46,5 mlrd. ton təşkil edir, yataqlar əsasən ölkənin şimal, şimal-şərq və cənub-qərbində yerləşir. Bundan əlavə mühüm dəmir mədən rayonları Anşan – Bensi (Lyaonin), Xebey əyalətinin şərq hissəsi və Pançjixua (Sıçuan) hesab edilir.
Su ehtiyatları
Çinin çay axarlarının ümumi ehtiyatları 2800 km3/il təşkil edir və bu ölçüyə görə, ölkə Braziliya, Rusiya, Kanada və ABŞ-dən sonra dünyada beşinci yeri tutur. Lakin adambaşına cəmi ildə 2200 m³ düşür ki, bu da orta dünyəvi göstəricinin cəmi dörddə birini təşkil edir və 149 ölkə arasında 109-cu yerə müvafiqdir. Güman edilir ki, 2030-cu ilə Çinin əhalisi 1,6 mlrd.-a çatanda adambaşına su təminatı 1760 km3/ilə qədər azalacaq. Müxtəlif rayonlarda yerüstü və yeraltı axınların paylanması arasında böyük qeyri-bərabərlik, vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirir, cədvəl 1-dən də bu barədə mühakimə yürütmək olar. Xuanxe, Xuayxe və Xayxe çayları hövzələrinin, eləcə də becərilən kənd təsərrüfatı torpaqlarının 45%-nin yerləşdiyi və Çin əhalisinin 36%-inin yaşadığı ölkə ərazisinin yarısını tutan axarı olmayan şimal-qərb vilayətlərinin payına su resurslarının cəmi 12% düşməsi faktı da su ehtiyatlarının paylanmasında disproporsiyanı əks etdirir. Yaranmış uğursuz situasiyaya bu və ya başqa dərəcədə bol suvarılma tələb edən bitkilərin (düyü, qarğıdalı, buğda) əkilməsinin genişləndirilməsi, Çin sənayesində suyun yenidən istifadəsinin aşağı əmsalı (hal-hazırda bu rəqəm 30%-i keçmir, hansı ki, inkişaf etmiş ölkələrdə bu kəmiyyət 75% təşkil edir) səbəb olur.
Sudan istifadənin strukturu hal-hazırda aşağıdakı şəkildədir: bütün suyun 66%-i süni suvarma ehtiyaclarına xərclənir (20 il bundan əvvəl bu məqsədlə suyun 82%-i istifadə olunurdu), 23% sənaye ehtiyaclarına gedir (islahatların başlanğıcında 10,3% idi), 7%-i kənd əhalisi işlədir və bütün su ehtiyatlarının təxminən 4%-dən şəhərlilər istifadə edir. Su təminatı probleminin əhəmiyyətini Çində yaxşı başa düşürlər və onun həlli üşün ciddi səy göstərirlər. Yaxın zamanlarda ölkənin bütün su resurslarının əsaslı təftişinin keçirilməsi nəzərdə tutulur. Əvvəllər bu cür tədqiqatlar 1940-cı, 1950-ci və 1997–1998-ci illərdə həyata keçirilmişdir. Növbəti təftiş üç illik nəzərdə tutulur və daha əhatəli və səhih olmağı vəd edir.
Bioloji resurslar
Çinin eyni zamanda üç qurşaqda: mülayim, subtropik və tropik qurşaqlarda yerləşməsinə səbəb olan xüsusi coğrafi mövqeyi təkcə iqlim şəraitinin, relyefin və torpaq resurslarının formalaşmasına yox, hər şeydən əvvəl ölkənin bitki və heyvanat aləminin müxtəlifliyinə və zənginliyinə təsir edir. Təsadüfi deyil ki, Çinin flora və faunası 30 mindən artıq müxtəlif bitki növləri qədərdir. O da səciyyəvi haldır ki, 5 min ağac və kol növündən təxminən 50-nə yalnız Çinin ərazisində rast gəlinir. Çoxsaylı növlərin miqdarına görə Çin dünyada birinci yer tutur. Burada xaşxaş və piy ağacları, tunq, yağ verən kameliya və sumaq kimi qiymətli texniki növlər bitir.
Bitki örtüyünün xarakterinə görə ölkəni iki əsas hissəyə bölürlər: şərqi və qərbi hissələr. Şərq hissəsində bitkilərin meşə növləri daha çox yayılmışdır, Tsinlin sıra dağlarından şimala müxtəlif növ həmişəyaşıl enliyarpaq meşələr uzanır. Şərqi Çinin mərkəzi hissəsində böyük düzəngahlar yerləşir, meşələr burada demək olar ki, yox edilmiş, torpaq isə şumlanmışdır. Çinin bitki aləminin özünəməxsusluqlarından biri qərb hissəsinin meşə və səhra, əsasən şoran və bitkidən tamamilə məhrum rayonları arasındakı kontrastdır. Çinin heyvanlar aləmi öz zənginliyi və müxtəlifliyi ilə seçilməsinə baxmayaraq burada heyvan növlərinin sayı da çox deyil. Ümumiyyətlə isə Çində 1,8 min yalnız quru heyvan növünün yaşadığı hesab olunur. Maral, sığın, leopard, boz ayı, qaban, meymun, oxlu kirpi, gibbon, armadil və hətta Hindistan fili daha geniş yayılmış və çoxsaylıdırlar. Ölkə ərazisinin Cənub-Şərqi heyvan növləri ilə daha zəngindir. Burada yenot (balaca panda) və bambuk ayısı (böyük panda), köstəbək və digərləri kimi çox qədim və endemik formalar üstünlük təşkil edir.
Çinin heyvanlar aləmi çox heyrətamizdir, burada şimalda Sibir xoruzu və tetra quşu kimi bizim üçün çox adi olan heyvanları görmək, cənubda isə tovuzquşu və fillərin gözəlliyindən heyrətlənmək olar.
İstinadlar
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Время Востока — География Китая
- CIA — The World Factbook — China 2016-10-11 at the Wayback Machine 2016-10-13 at the Wayback Machine (ing.)
- China : Country Studies — Federal Research Division, Library of Congress (ing.)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqale stil kitabcasina uygun deyil Xahis olunur meqalede duzelisler apararaq onu stil kitabcasina uygunlasdirin Bu meqalenin giris hissesi yoxdur Zehmet deyilse meqaleye teqdimat xarakterli giris elave edin Meqalenin preambulasinda esas ve ehemiyyetli detallara yer vermeye calisin Girisle bagli mubahise yaranibsa sehifesine bas cekin Bu meqalede hec bir melumatin menbesi gosterilmemisdir Lutfen etibarli menbeler elave etmekle meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Qerez yaradan menbesiz hisseler muzakiresiz siline biler avqust 2023 Cin cografiyasiBele bir fikir movcuddur ki olkenin cografi movqeyi ve iqlimi orada yasayan xalqlarin xarakteri adet ve enenelerinin formalasmasina ciddi tesir edir Buna gore de Cinle maraqlananlari baslangic ucun onun cografiya ve iqlimi ile qisaca tanis etmek isteyirik ErazisiCin peykden cekilisiCin cografiyasi Sakit okeanin qerb sulari ile yuyulan Cin Asiyanin serqinde yerlesir Cinin quru erazisi 9 6 mln km2 dir Cin erazisi cenubdan serqe 5 7 min km simaldan cenuba ise 3 7 min km uzanir Cin hemcinin ucsuz bucaqsiz deniz serhedlerine de malikdir Cinin serq ve cenub serq sahillerini Boxay Sari Serqi Cin ve Cenubi Cin denizleri yuyur Cinin erazi sularinin umumi sahesi 4 73 mln km2 dir Cin sahillerinde coxlu adalar vardir ki bunlarin en boyuyu Tayvan ve Xaynandir Cin 10 dan cox dovletle simalda Monqolustan ve Rusiya qerbde Qazaxistan ve Efqanistan cenub qerbde Hindistan Nepal Butan Birma Tayland Laos Vyetnam ve serqde KXDR ile serheddir O Filippin ve Yaponiya ile uzunlugu texminen 11000 km olan adalarin sahil xetti daxil olmaqla ise 21000 km deniz serheddine malikdir Quru serhedlerinin uzunlugu ise 22 8 min km teskil edir Cinin en iri limani olan Sanxay respublikani dunyanin butun olkeleri ile Amerika Ingiltere Fransa Braziliya Kanada Avstraliya ve digerleri ile birlesdirir 1984 cu ilde ise Cin hokumeti birbasa xarici iqtisadi elaqeler huququ qazanan 14 sahilyani seher acmaq qerari qebul etmisdir Hemcinin 4 azad iqtisadi zona da yaradilmisdir Onlardan en irisi Sencjen Honkonqun yaxinliginda yerlesir Cin oz topoqrafiyasinin muxtelifliyi ile de ferqlenir Daglar yaylalar ve tepeler olkenin quru erazisinin 65 faizini teskil edir Butun dunyada meshur olan dag sistemleri Cin erazisinin boyuk hissesini tutur bu Cinin cografi xususiyyetlerinden biridir Dunyada 8 min m den hundur olan 19 zirvenin 7 si Cinde yerlesir Cinde hemcinin coxlu cay ve goller de vardir Caylarin umumi uzunlugu 220 min km den artiqdir 5 minden yuxari cayin hovzesi 100 km2 i kecir Cinde sahesi 1 km2 olan 2800 den cox sahesi 1000 km2 den cox olan ise 13 gol yerlesir Eger Cinin erazisine yuxaridan baxsan o qerbden serqe enen dordpilleli pillekeni xatirladar Tsinxay Tibet yaylasi bu relyef iyerarxiyasinin birinci en yuksek pillesini teskil edir Ikinci pilleni Daxili Monqolustan yaylasi Less yaylasi Yunnan Quycjou yaylasi Tarim cokekliyi Cunqar ve Sicuan cuxurlari teskil edir Eger birinci pillenin orta hundurluyu deniz seviyyesinden teqriben 4000 m teskil edirse ikincinin hundurluyu 1 2 min m hududlari arasindadir Boyuk Xinqan Tayxansan Usan ve Syuefensan daglarinin serq yamaclarindan deniz seviyyesinden 500 1000 m orta hundurlukde olan ucuncu pille baslayir Cinin 200 m dek derinlikde yerlesen selfleri relyef deyiskenliklerinin dorduncu pillesini teskil edir Cin erazisinin boyukluyune gore dunyada ucuncu yeri tutur IqlimCinin iqlim xeritesi Cinin quru erazisinin texminen 98 i 200 500 simal en dairesinde yerlesir buna gore de mulayim ve subtropik iqlim zonalari xususile coxluq teskil edir Bu cografi movqe Cinin aciq askar musson xarakter dasiyan iqlim seraitine sebeb olur Qisda ustunluk teskil eden kulekler simaldan esir yayda ise cenubdan Movsumlerin keskin deyisikliyi xarakterikdir Yagislar movsumu adeten ilin en isti dovrune dusur Guclu soyuq kulek axinlari leysan yagislari ve tayfunlar Cinin iqliminin ayrilmaz elametleridir Cinin iqliminin daha bir ferqlendirici xususiyyeti temperaturun ve yagintinin miqdarinin en genis limitde deyismekde ozunu buruze veren kontinental xarakterli olmasindadir Meselen yanvar ve iyul aylarinda orta ayliq temperaturu goturek Eyni en dairesi rayonunda yerlesen diger olkelerin analoji gostericilerine nisbetde temperatur yanvarda daha asagi iyulda ise daha yuxaridir Illik yagintinin miqdari denizden uzaqlasdiqca asagi dusur sahilboyu cenub serqde 1000 2000 mm den simal qerbde 100 200 mm dek Regional ve iqlim muxtelifliyine gore Cinin erazisini uc tebii qursaga bolmek olar 1 Serq musson qursagi Bu qursaq Cinin quru erazisinin 45 ni ekin ucun yararli torpagin 90 ni ve ehalinin 95 ni ehate edir Burada nezere carpacaq musson tesiri var iqlim rutubetli ve yarimrutubetlidir qursagin cox hissesinin hundurluyu 1000 m den asagidir Bu erazi hem de coxlu duzenlik ve caylarla da zengindir ve esas kend teserrufati rayonudur 2 Simal qerb quraqliq qursagi Bu qursaq Cinin quru erazisinin 30 ni ekin ucun yararli torpagin 10 ni ve ehalinin 4 ni ehate edir Iqlimi quru ve yarimqurudur erazisi colluklerle ortulmusdur ve Cinin esas otlaqlarini teskl edir 3 Tsinxay Tibet soyuq qursagi Bu qursaq Cinin quru erazisinin 25 ni ekin ucun yarayan torpagin 0 8 ni ve olke ehalisinin 0 8 ni teskil edir Bu qursagin deniz seviyyesinden orta hundurluyu 4 min metrden artiqdir Erazinin boyuk hissesi daxili caylarin hovzelerine aiddir Burada soyugun ve buzlaqlarin guclu tesiri musahide olunur Torpaq ehtiyatlariCinin torpaq ehtiyatlari barede melumatlar olduqca ziddiyetlidir Subhesiz olan yalniz erazinin umumi sahesidir 9 6 mln km2 Torpaq fondunun ayri ayri kateqoriyalari uzre reqemler informasiya menbeyinden asili olaraq ehemiyyetli derecede ferqlenir hetta ferq bezen 30 40 e catir CXR in torpaq resurslarinin teqribi strukturunu asagidaki kimi tesevvur etmek olar ekin yerleri 13 meseler 14 collukler 33 aciq su mekanlari 2 tikilmis erazi 3 sehralar ve biyabanlar 17 Qalan 18 buzlaqlarin hundur dag erazilerinin ve diger yararsiz torpaqlarin payina dusur Cinin ekin erazisinin sahesi 125 9 mln ha dunya uzre 7 faiz teskil edir ve o planetin ehalisinin 23 ni qida ile temin edir Esas ekincilik rayonlari Simal Qerbi ve Simali Cin duzenlikleri Yantszinin orta ve asagi axinindaki duzenlik Cjutszyan cayinin deltasi ve Sicuan cokekliyidir Son iller ekin torpagi sahesinin azalma meyli aciq nezere carpir Ekin yerlerinin azalmasinin baslica sebebleri onlarin mesesalmaya yoneldilmesi bina ve yollarin tikintisine ayrilmasi elece de tebii felaketler neticesinde dagidilmasidir Cinin erazisi 7 iri tebii rayona bolunur Simaldan Cenuba Simali Qerb Simal Merkezi Monqol Sintszyan Tsinxay Tibet ve Sanoi Yunnan rayonlarini ayirirlar Bitki ortuyu Corylus chinensis Meseler Cinin texminen 129 0 mln ha erazisinin teskil edir Daha iri mese massivleri Boyuk ve Kicik Xinqan rayonlari simal qerbin Caybaysan daglarinda yerlesir Burada esas agac novleri sidr qara sam tozagaci palid mancjur goyrusu qaragac ve qovaqdir Mese ehtiyatlarina gore ikinci yeri Cenub Qerbi Cin tutur O kuknar ag sam yunnan sami pompelmus sendel agaci kamfora agaci febe nanmu ve qirmizi agac kimi qiymetli agac novleri ile zengindir Sisuanbanna Yunnan eyaletinin cenubunda nadir yerdir 5 minden artiq nov tropik enliyarpaq bitkilerden ibaret kecilmez cengelliyi haqli olaraq bitkiler selteneti adlandirirlar Sehralar ve biyabanlarSehralar ve biyabanlar muxtelif hesablamalara gore 165 260 mln ha tutur Birinci reqem daha inandirici gorunur Bele torpaqlarin umumi sahesinin 43 i mehz sehralarin payina dusur qalani ise muxtelif sebebler neticesinde yararsiz hala dusen torpaqlar teskil edir Olke erazisinin qalan 18 i becerme tikinti ve diger istifade novleri ucun demek olar ki elverissiz olan torpaqlarin payina dusur Bu esasen yuksek dag rayonlaridir Cin dagliq olkedir ve onun erazisinin dordde birinden coxu 25 86 deniz seviyyesinden 3000 m hundurlukde yerlesir Uzaq simal qerbde Monqol Altayindan baslayib cenub qerbde Himalayda qurtararaq Cinin esasen qerb hissesindeki dagliq rayonlarda yayilan ve 57 min km2 teskil eden buzlaqlar torpaqdan istifadeni cetinlesdirir Colluklere geldikde onlar haqqinda melumat daha ziddiyyetlidir Muxtelif gostericilere gore onlarin sahesi 280 den 400 mln ha qeder teskil edir Colluklerin hazirki sahesi ucun daha inandirici reqem 315 320 mln ha dir Collukler simal serqden tutmus cenub qerbedek butun Cin boyu 3000 km uzunlugunda zolaq teskil edir Umumilikde onlarin sahesinin azalmasi tendensiyasi xarakterikdir Burada esas amil biyabanlasmadir ki bu barede asagida sohbet acilacaq Cinin bir hissesi su anbarlari ile tutulmusdur CXR erazisinin 3 faizini teskil eden tikili sahe umumilikde artan meyle malikdir Cin faydali qazintilarla zengindir Demir manqan vanadium ve titan kimi qara metal ehtiyatlari askara cixarilmisdir Qiymetlendirmelere gore demir filizi ehtiyatlari 46 5 mlrd ton teskil edir yataqlar esasen olkenin simal simal serq ve cenub qerbinde yerlesir Bundan elave muhum demir meden rayonlari Ansan Bensi Lyaonin Xebey eyaletinin serq hissesi ve Pancjixua Sicuan hesab edilir Su ehtiyatlariCinin cay axarlarinin umumi ehtiyatlari 2800 km3 il teskil edir ve bu olcuye gore olke Braziliya Rusiya Kanada ve ABS den sonra dunyada besinci yeri tutur Lakin adambasina cemi ilde 2200 m dusur ki bu da orta dunyevi gostericinin cemi dordde birini teskil edir ve 149 olke arasinda 109 cu yere muvafiqdir Guman edilir ki 2030 cu ile Cinin ehalisi 1 6 mlrd a catanda adambasina su teminati 1760 km3 ile qeder azalacaq Muxtelif rayonlarda yerustu ve yeralti axinlarin paylanmasi arasinda boyuk qeyri beraberlik veziyyeti daha da murekkeblesdirir cedvel 1 den de bu barede muhakime yurutmek olar Xuanxe Xuayxe ve Xayxe caylari hovzelerinin elece de becerilen kend teserrufati torpaqlarinin 45 nin yerlesdiyi ve Cin ehalisinin 36 inin yasadigi olke erazisinin yarisini tutan axari olmayan simal qerb vilayetlerinin payina su resurslarinin cemi 12 dusmesi fakti da su ehtiyatlarinin paylanmasinda disproporsiyani eks etdirir Yaranmis ugursuz situasiyaya bu ve ya basqa derecede bol suvarilma teleb eden bitkilerin duyu qargidali bugda ekilmesinin genislendirilmesi Cin senayesinde suyun yeniden istifadesinin asagi emsali hal hazirda bu reqem 30 i kecmir hansi ki inkisaf etmis olkelerde bu kemiyyet 75 teskil edir sebeb olur Sudan istifadenin strukturu hal hazirda asagidaki sekildedir butun suyun 66 i suni suvarma ehtiyaclarina xerclenir 20 il bundan evvel bu meqsedle suyun 82 i istifade olunurdu 23 senaye ehtiyaclarina gedir islahatlarin baslangicinda 10 3 idi 7 i kend ehalisi isledir ve butun su ehtiyatlarinin texminen 4 den seherliler istifade edir Su teminati probleminin ehemiyyetini Cinde yaxsi basa dusurler ve onun helli usun ciddi sey gosterirler Yaxin zamanlarda olkenin butun su resurslarinin esasli teftisinin kecirilmesi nezerde tutulur Evveller bu cur tedqiqatlar 1940 ci 1950 ci ve 1997 1998 ci illerde heyata kecirilmisdir Novbeti teftis uc illik nezerde tutulur ve daha ehateli ve sehih olmagi ved edir Bioloji resurslarCinin eyni zamanda uc qursaqda mulayim subtropik ve tropik qursaqlarda yerlesmesine sebeb olan xususi cografi movqeyi tekce iqlim seraitinin relyefin ve torpaq resurslarinin formalasmasina yox her seyden evvel olkenin bitki ve heyvanat aleminin muxtelifliyine ve zenginliyine tesir edir Tesadufi deyil ki Cinin flora ve faunasi 30 minden artiq muxtelif bitki novleri qederdir O da seciyyevi haldir ki 5 min agac ve kol novunden texminen 50 ne yalniz Cinin erazisinde rast gelinir Coxsayli novlerin miqdarina gore Cin dunyada birinci yer tutur Burada xasxas ve piy agaclari tunq yag veren kameliya ve sumaq kimi qiymetli texniki novler bitir Bitki ortuyunun xarakterine gore olkeni iki esas hisseye bolurler serqi ve qerbi hisseler Serq hissesinde bitkilerin mese novleri daha cox yayilmisdir Tsinlin sira daglarindan simala muxtelif nov hemiseyasil enliyarpaq meseler uzanir Serqi Cinin merkezi hissesinde boyuk duzengahlar yerlesir meseler burada demek olar ki yox edilmis torpaq ise sumlanmisdir Cinin bitki aleminin ozunemexsusluqlarindan biri qerb hissesinin mese ve sehra esasen soran ve bitkiden tamamile mehrum rayonlari arasindaki kontrastdir Cinin heyvanlar alemi oz zenginliyi ve muxtelifliyi ile secilmesine baxmayaraq burada heyvan novlerinin sayi da cox deyil Umumiyyetle ise Cinde 1 8 min yalniz quru heyvan novunun yasadigi hesab olunur Maral sigin leopard boz ayi qaban meymun oxlu kirpi gibbon armadil ve hetta Hindistan fili daha genis yayilmis ve coxsaylidirlar Olke erazisinin Cenub Serqi heyvan novleri ile daha zengindir Burada yenot balaca panda ve bambuk ayisi boyuk panda kostebek ve digerleri kimi cox qedim ve endemik formalar ustunluk teskil edir Kicik panda Sicyuan Cinin heyvanlar alemi cox heyretamizdir burada simalda Sibir xoruzu ve tetra qusu kimi bizim ucun cox adi olan heyvanlari gormek cenubda ise tovuzqusu ve fillerin gozelliyinden heyretlenmek olar IstinadlarHemcinin baxXarici kecidlerVikianbarda Geografiya Kitaya ile elaqeli mediafayllar var Vikianbarda Karty Kitaya ile elaqeli mediafayllar var Vremya Vostoka Geografiya Kitaya CIA The World Factbook China 2016 10 11 at the Wayback Machine 2016 10 13 at the Wayback Machine ing China Country Studies Federal Research Division Library of Congress ing