Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Ənzəli əməliyyatı—1920-ci ildə baş vermiş hərbi-dəniz əməliyyatı.
Tarixi
Həmin hadisələri təsvir edərkən müxtəlif arxiv materialları ilə yanaşı, ilk növbədə hadisənin fəal iştirakçısı, ekspedisiyanın rəhbəri Fyodor Raskolnikovun ilk dəfə 1934-cü ildə nəşr olunmuş kitabına istinad edəcəyik. Həmin kitab müəllifin faciəvi taleyi ilə əlaqədar olaraq uzun illər SSRİ-də təkrar nəşr olunmayıb, ilk nəşr isə kitabxanalardan yığışdırılıb. Təkrar nəşr yalnız 1964-cü ildə reallaşdırılıb — həmin vaxt ki, Raskolnikov artıq bəraət almışdı. Bununla da, onun haqqında yazılan, habelə onun özünün yazdığı bir çox mətnlər yalnız 1980-ci illərin sonlarından başlayaraq işıq üzü görəcəkdi. Məsələn, Raskolnikovun 1938-ci ildə qələmə aldığı "Stalinə açıq məktub" yazısı, yaxud məşhur Sovet yazıçısı Varlam Şalamovun "Fyodor Raskolnikov" məqaləsi buna sübutdur.
Kim idi Raskolnikov? İlk bolşeviklər pleyadasının parlaq nümayəndələrindən biri, atəşin marksist, diplomat, hərbçi, yazıçı və jurnalist Fyodor Raskolnikov (əsl soyadı — İlyin) 1892-ci ildə anadan olmuşdu.
Beləliklə, Fyodor Raskolnikovun bioqrafiyası köhnə bolşeviklərin bir çoxunun həyat həkayətindən elə də fərqlənmir — gizli mübarizə, təqiblər, İnqilab, var-gücü ilə Sovet hakimiyyəti uğrunda mübarizə, sonunda isə 1930-cu illərin sonlarının repressiyaları.
İranın şimalında, Gilan əyalətində yerləşən Ənzəli şəhəri İranın Xəzər dənizi sahilindəki ən iri limanı idi. Denikinin hərbi hissələri Bakıdan qaçarkən Xəzər donanmasının gəmilərini və texnikasını özləri ilə Ənzəli limanına daşımışdılar. Həmin vaxt limana ingilislər nəzarət edirdi.
Ənzəli ekspedisiyasına hazırlığa Sovet hökuməti 1920-ci ilin martından başlamışdı. Həmin vaxt Lev Trotski Volqa-Xəzər donanmasının komandanı Raskolnikova yazmışdı: "Xəzərin ağqvardiyaçıların donanmasından təmizlənməsi nəyin bahasına olursa olsun həyata keçirilməlidir. Əgər desant tələb olunarsa, ona da gedilməlidir, çünki, Persiya ağqvardiyaçıların gəmilərini tərksilah etməkdə acizdir". Lenin də öz növbəsində bu məktuba "Tamamilə razıyam" dərkənarı qoymuşdu.
Ənzəli əməliyyatı lap əvvəlindən yalnız limandakı gəmiləri geri qaytarmaq yox, həm də Şərqdə inqilabın yayılması üçün platsdarm kimi düşünülmüşdü. Təsadüfi deyil ki, əməliyyatdan 2 ay əvvəl Raskolnikov İranda milli-azadlıq hərəkatının liderlərindən biri olan Mirzə Kiçik xanla (1880–1921) görüşmüş, Türküstan cəbhəsinin və Xəzər donanmasının kəşfiyyat şöbələri isə Ənzəliyə və Ərdəbilə öz agentlərini göndərmişdi. Həmin agentlərin müəyyən etdiyinə görə, Ərdəbildə ingilislərə qarşı çıxmağa hazır olan 300 kazak vardı, Ənzəli isə möhkəm qorunurdu — burada Ağ Ordunun qalıqlarından başqa, Böyük Britaniya ordusunun 6 min hərbçisi (əsasən hinduslar və qurkxlar) yerləşdirilmişdi. Ənzəlidən ekspedisiyanın başlanması ərəfəsində qayıtmış bolşeviklər Nəsirov və Abbasovun bilgilərinə görə, "Çoxsaylı quldurlar kim güclüdürsə, onun da tərəfinə keçəcəklər".
Üstəlik, 1920-ci ilin aprelində İranın şimalında Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin rəhbərliyi ilə xalq üsyanı başlamışdı. Üsyançılar həm şah rejiminə, həm də onun qəyyumu olan ingilislərə qarşı çıxırdılar (Sentyabrda Təbrizdə üsyan məğlub ediləcəkdi).
Mayın 16-dan 17-nə keçən gecə Voqla-Xəzər donanmasının gəmiləri Bakıdan Ənzəliyə yola çıxır. Raskolnikov kitabında xatırlayır:
"Orconikidze və Nərimanovla sağollaşıb məni həyətdə gözləyən və Həştərxan qumlarında xeyli köhnəlmiş uzun, açıq avtomobilə minib hərbi limana yollandım. Enlikürək, sanki əzələlərdən toxunmuş mahir sürücü matros Astafyev məni zəif işıqlanan Bakı küçələrindən keçirib sahilə gətirdi. Dənizkənarı bulvardan keçib uzaqda qaralan dağlarla əhatələnmiş Bayıl burnuna istiqamət götürdük. Sağ tərəfimizdə nazik minarənin silueti görünüb yoxa çıxdı. Limana çatıb "Karl Libknext" mina gəmisinin göyərtəsinə qalxdım və lövbərdən ayrılmağı əmr etdim. Şəhər əhalisi artıq yatmışdı və eskadranın yola çıxması hər halda səhərə kimi naməlum qalacaqdı… Biz Nargin adasındakı mayakın gözvuran alovunun yaxınlığından üzüb keçərək neft dudası kimi qapqara Xəzər gecəsinin toranında həll olduq…"
Raskolnikov yazır ki, Ənzəli əməliyyatının alternativ planı da varmış, ancaq sonunda məhz ekspedisiyanın dəniz yolu ilə həyata keçirilməsi qərarına gəlinir. Belə ki, əməliyyatdan bir neçə gün əvvəl hərbi müşavirə keçirilir, orada Raskolnikovdan, qərargah rəisi (1885–1937) başqa, gəmi flaqmanları və kapitanları iştirak edirlər. Qarşıya qoyulan məsələ: Ənzəliyə yürüş etmək, ağqvardiyaçıların donanmasını ələ keçirmək, həmçinin Bakıdan və Petrovskdan aparılmış digər hərbi mülkiyyəti geri almaq. Bu, çətin və risqli əməliyyat idi, çünki, Ənzəlidə ingilis qoşunları yerləşirdi.
Raskolnikov xatırlayır:
"Desant dəstələrinin rəisi, arıq və əsəbi gənc adam olan İvan Kuzmiç Kojanov (O vaxt Kojanovun 23 yaşı vardı. 1937-ci ildə həbs olunur və güllələnir — Red.) öz dəstələrini quru yolu ilə Astaradan Ənzəliyə aparmağı israrla təklif edirdi və onun fikrincə, donanma yalnız cinahları bağlamalıydı. Mən bu planla razılaşmadım. Əməliyyatın uğuru tezlikdən və qəfillikdən asılıydı. Xəzər dənizinin sahili boyunca dəstələrin hərəkəti ağqvardiyaçılara qənimətlərini Persiyanın daxili ərazilərinə daşımaq, onların müttəfiqi olan ingilislərə isə Ənzəliyə əlavə qüvvələr çəkib gətirmək imkanı yaradardı. Odur ki, mən fərqli plan — Ənzəli şəhərinin lap yaxınlığına desant çıxarmağı təklif etdim. Əksəriyyət bununla razılaşdı…"
"Mayın 18-i sübh çağı eskadramız gözlənilmədən Ənzəlinin yastı damlı evləri qarşısında peyda olanda farslar və ingilislər hələ yuxuda idi", — Raskolnikov yazır…
Fyodor Raskolnikov "Döyüş mövqeyində" kitabında xatırlayır: "…Nəhayət dəri çəkməli bir neçə matros əllərində çəkrayı silahlarını sıxaraq gümrah hərəkətlərlə qumlu sahilə sıçrayıb düşdü. Onların birinin əlində sanki nəhəng quşa bənzəyən oraq-çəkicli Qırmızı bayraq dalğalanırdı. Matroslar adətkərdə cəldliklə teleqraf sütunlarına dırmanıb xətləri kədilər. Ənzəlinin ətraf dünya ilə teleqraf əlaqəsi qırıldı. Sonra onlar Ənzəlidən Rəştə və Tehrana aparan şose yolunu tutdular".
Bunlar baş verən dəqiqələrdə Ənzəli hələ yuxudan oyanmamışdı və ingilis qarnizonunda qəfil hücumdan tamamilə xəbərsizdilər. İngilisləri qayğısız yuxudan oyatmaq üçün Raskolnikovun əmri ilə gəmilərdən bir neçə yaylım atəşi açılır. Kazarmadan çıxan qurkxlar (Britaniya ordusundakı əslən Nepaldan olan əsgərlər) komandirlərinin əmri ilə desntın üzərinə hərəkətə keçir, ancaq "Karl Libknext" gəmisindən atılan mərmilər onları qaçmağa vadar edir. Elə həmin dəqiqələrdə teleqrafçı Raskolnikova ingilislərin briqada generalı Çempeynin imzası ilə depeşanı gətirir. General Qızıl donanmanın səfərinin məqsədilə maraqlanırdı. Cavabında Raskolnikov ingilis qoşunlarına qarşı heç bir aqressiv niyyətlərinin olmadığını və buraya da denikinçilərin oğurladığı hərbi gəmiləri geri almaq üçün gəldiklərini açıqlayan teleqram göndərir. Radioyazışmada general onların kimin tapşırığı ilə buraya gəldiyini soruşduqda isə Raskolnikov yalana əl ataraq bildirir: "Sovet hökuməti mənə görə heç bir məsuliyyət daşımır. Mən Ənzəliyə öz təşəbbüsümlə gəlmişəm".
General ona Ənzəlini təhvil vemək üçün heç bir şəxsi hüququ olmadığını və məsləhət üçün Bağdadla, Mesopotamiyanın Ali komissarı ser Persi Koksla əlaqə yaratmağın zəruriliyini yazır. Bu, Raskolnikov üçün də sərfəli idi: Bağdaddan cavab gələnə qədər yaranan atəşkəsdə o, bütün desantı sahilə çıxarmağa vaxt və şərait əldə etmiş olurdu.
General Çempeyn danışıqlar üçün Raskolnikovun yanına leytenant Kraçleyi yollayır. Raskolnikov xatırlayır: "Mən ona əlimi uzatdım. Gənc leytenantın dodaqları titrəyirdi. Qorxulu bolşeviklərin gəmisinə gəlib düşdüyünə görə o, bərk həyəcan keçirirdi…" Eyni zamanda aydın idi ki, leytenant "Karl Libknext"in göyərtəsində qalacağı müddətdə ingilislər atəşkəsi qoruyub saxlayacaqdılar.
Raskolnikov ona sual verir: "Düzünü deyin, bizim bugünkü səfərimiz sizlər üçün gözlənilməz oldu?" Leytenant da səmimi şəkildə cavab verir: "Tamamilə gözlənilməz oldu. Bolşeviklər Bakını ələ keçirəndən sonra biz həqiqətən də Qırmızı donanmanın buraya gələcəyini gözləyirdik. Ancaq 3 həftəlik sakitlikdən sonra qərara gəldik ki, siz daha gəlməyəcəksiz". Leytenant hətta Raskolnikova xahişdə bulunur: Sən demə, o, Bakıda ailə qurub, həyat yoldaşı rusdur və Ənzəlidə rahat bir ev qurublar. Olarmı ki, ingilislər Ənzəlini tərk etməli olsalar, bolşeviklər ona evindəki royalı və vannanı özü ilə aparmaqda yardımçı olsunlar? Raskolnikov ona kömək edəcəyini vəd edir və səhərisi gün royalı da, vannanı da yük maşınına qoyub Rəştə göndərirlər. Xırda detaldır, ancaq diqqətəlayiqdir: Qarışıq dövrlərdə də insan məişəti və xərclədiyi pulu qoruyub saxlamağa meyillidir.
Atəşkəs müddəti hələ bitməmiş general Çempeyndən teleqram gəlir: Teleqraf xətləri zədələndiyiindən o, Bağdadla əlaqə qura bilmir, ancaq ser Koksun razılığını almadan da onlar Ənzəlini bolşeviklərə təhvil verməyə razıdırlar. Bircə şərtləri var: qoşun hissələri şəhəri əllərində silahla tərk etmək istəyir. Texniki məsələləri nizama salmaq üçün isə general sahilə danışıqlar üçün nümayəndə göndərməyi rica edir.
Bolşeviklərin planlarına ingilis qoşunları ilə müharibə daxil olmadığından, Raskolnikov razılaşır. Bununla da əməliyyatın məqsədinə nail olunur: İngilislər Rəşti tərk edirlər, denikinçilərin sahib çıxdığı gəmilər isə Sovet Azərbaycanına qaytarılır.
Danışıqlar üçün sahilə göndərilir. Çempeynlə müzakirələr zamanı məlum olur ki, ağqvardiyaçılar gəmilərdəki bütün ağır silahların qıfıllarını çıxarıblar. Kojanov qıfılların qaytarılması tələb edir, general razılaşır və həqiqətən də bir neçə gündən sonra Ənzəliyə ingilislərin yük maşını gəlir və silahların qıfıllarını bolşeviklərə təhvil verir.
Səhərisi gün ingilislər Ənzəlidən çıxıb gedirlər. General Çempeyn şəhəri 6 yerlik avtomobildə, zabitlər köhnə "ford"larda, qurkxlar piyada, ya da eşşəklərdə tərk edirlər, denikinçilər isə qayıqlarda qaçırlar.
və Sovet dövlətinin ixtiyarına onlarla döyüş və köməkçi gəmiləri, çoxlu silah, 10 minlərlə ton yanacaq keçir. Gəmilərin böyük hissəsi Bakıya dönür, reyddə isə daimi olaraq 1 eskadra mina gəmisi, köməkçi kreyser, sahil keşikçi gəmisi və "Manya" üzən zenit batareyası saxlanılır.
Təbii ki, Tehran rəhbərliyi baş verənlərdən qətiyyən məmnun qalmır və Moskvaya, Xalq Komissarları Sovetinə etiraz yollayır. Cavabında Moskva bildirir ki, Raskolnikov və Kojanovun ekspedisiyasının onlara heç bir aidiyyəti yoxdur. Oxşar cavabı Xarici işlər naziri Georgi Çiçerin İngiltərə hökuməti üçün də təkrarlayır.
Ənzəlidə nəzarət Sovet hərbçilərinin əlinə keçir, bir az sonra isə şəhərə üsyançıların rəhbəri Mirzə Küçük xan təşrif gətirir.
Raskolnikov onun barəsində yazır:
"Küçük xan ingilislərin qənimi idi. Yarıquldur, yarıinqilabçı, Persiyanın milli azadlığının tərəfdarı olan bu şəxs ingilis tacir və zabitlərini qorxu içində saxlayır, Qəzvinlə Tehran arasındakı dağ aşırımında cəsarətlə avtomobillərə hücum çəkib ingilis "ford"larını qayadan aşağı uçururdu. Eynilə əfsanəvi Robin Qud kimi, Küçük xan da varlıların sərvətini alıb kasıblara paylayırdı. Eynilə Robin Qud kimi, o da ələkeçməz idi. Kəndlilər onu yedizdirir, içizdirir, gizlədirdi… İndi də Ənzəli onun gəlişinin həyəcanını yaşayırdı. Küçük xan bir neçə il Ənzəlidə olmamışdı…"
Kojanov isə Mirzə Küçük xanın gəlişi ilə bağlı Moskvaya yazırdı: "Mayın 23-ü səhər Küçük xan Ənzəliyə gəldi. Söhbət zamanı aydınlaşdı ki, o, Sovet şüarları ilə Persiyada inqilabi hərəkatı başlatmaq istəyir və bunun üçün Persiyada Sovet hökumətinin yaranmasını zəruri sayır. Əhali Küçük xanı təntənə ilə qarşıladı. Hamı dəyişiklik gözləyir. Düşünürəm ki, inqilabi hərəkatın başlanmasının qarşısını saxlamaq olmayacaq".
Və bu da Raskolnikovun təsviri:
"Əvvəlcə gündən qaralmış, zil qara saçlı, tüfəng, tapança və xəncərlərlə silahlanmış bir dəstə kürd göründü. Bu, Küçük xanın şəxsi mühafizəsi idi. Onların ardından Küçük xanın özü gəldi. Hündürboy, dik qamətli, gözəl, düzgün üz cizgiləri olan bu şəxs camaatın önündən keçərək onlarla başı ilə salamlaşırdı…"
Artıq iyunun 1-də İran ərazisində 2,5 min Sovet hərbçisi, 40 pulemyot və 12 top vardı. Mayın 27-də Ənzəlidə Raskolьnikovla söhbətində Küçük xan bildirir ki, o, eyni zamanda həm şaha, həm də ingilislərə qarşı mübarizə aparmaq niyyətindədir, bunun üçün isə Sovetlərin köməyi lazımdır.
Bununla əlaqədar Raskolnikovun desant dəstəsi ləğv olunur və onun üzvləri könüllülər qismində iyunun 6-da Rəşt şəhərinə göndərilir. Üstəlik, Kojanov və dəstənin komissarı Abukov Persiya vətəndaşlığını qəbul edir. Ancaq Rəştə yürüş xoşagəlməz insidentlə başlayır: Persiya Qızıl Ordusuna kömək üçün gəlmiş 7-ci Şirvan alayının hərbçiləri 5 minlik Persiya qoşunu ilə qarşılaşaraq döyüşü uduzur, 150 nəfər həlak olur və itkin düşür, alay isə Astaraya qayıdır.
Üstəlik, üsyançılar arasında şəxsi ambisiyaların savaşı başlayır. Münaqişənin bir tərəfində Mirzə Küçük xan və əhatəsi, digər tərəfdə isə Ənzəliyə Bakıdan Sovet nəqliyyatı ilə gəlmiş İran Kommunist partiyasının rəhbərləri idilər. Sultanzadə və Persiya Qızıl Ordusuna "Şapur" ləqəbi ilə başçılıq edən keçmiş general Karqaleteli başda olmaqla kommunistlər inqilabı tez və sürətlə reallaşdırmağa çağırır, Küçük xanı isə general Kornilov, yaxud Kerenski ilə müqayisə edirdilər. Vəziyyət Raskolnikovun Persiyaya dönüşündən sonra daha da kəskinləşir — Raskolnikov həmişə Küçük xana hörmətlə yanaşılmasını xahiş edirdi, iyulda isə Azərbaycan Kommunist partiyası Mərkəzi Komitəsinin yeni yaranmış İran bürosunun Bakıda keçirilən konfransında çıxışında Budu Mdivani söyləyir: "Əgər Küçük iri inqilabi fiqura çevrilməzsə, onu aradan götürmək lazım gələcək və bu, yəqin ki tezliklə baş verəcək". Küçük xan da öz növbəsində Moskvaya, birbaşa Vladimir İliç Leninə böyük həcmli məktub göndərərək yerli kommunistlər haqda mənfi ifadələr işlədir. O, məktubunda bir çox təkliflər sırasında həm də Sovet Azərbaycanının Persiyanın işinə qarışmamasını, Abukovun geri çağırılmasını və onun Sovet Persiyanın ehtiyaclarına həssaslıqla yanaşan Kojanovla əvəzlənməsini xahiş edir.
İyunun əvvəlində Rəşti ələ keçirən Küçük xan orada elan edir, Xalq Komissarları Soveti və İnqilabi Hərbi Komitə təsis olunur. İndi də Küçük xan Tehrana hücuma hazırlaşır… Ancaq iyulun 31-nə keçən gecə Rəştdə çevriliş baş verir, Persiya Sovet Respublikasının hökumətində olan Küçük xan tərəfdarları oradan uzaqlaşdırılır, hakimiyyət isə formal olaraq onun keçmiş tərəfdarlarından birinə — radikal Sol mövqeli Ehsanulla xana tapşırılır. Bu hadisə Rəşt şəhərinə Qızıl Ordunun 800 hərbçisinin gəlişindən bir az sonra baş verir.
Raskolnikov kitabında yazır: "Sonralar Mirzə Küçük xan inqilaba xəyanət etdi, ancaq Persiya şahına qarşı mübarizəsini davam etdirir. Bir şaxtalı qış gecəsində dağ yüksəkliyində çovğuna düşür. Hökumət qoşunları onun donmuş cəsədinə rast gəlirlər. Onlar Küçük xanın başını kəsir və qənimət kimi şaha çatdırırlar…"
Bu hadisə 1921-ci il, yanvarın 28-də baş verir…
İstinadlar
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- И. С. Исаков Боевые действия Красного Флота в Гражданской войне 1918–1920 гг. 2016-03-04 at the Wayback Machine
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Enzeli emeliyyati 1920 ci ilde bas vermis herbi deniz emeliyyati TarixiHemin hadiseleri tesvir ederken muxtelif arxiv materiallari ile yanasi ilk novbede hadisenin feal istirakcisi ekspedisiyanin rehberi Fyodor Raskolnikovun ilk defe 1934 cu ilde nesr olunmus kitabina istinad edeceyik Hemin kitab muellifin facievi taleyi ile elaqedar olaraq uzun iller SSRI de tekrar nesr olunmayib ilk nesr ise kitabxanalardan yigisdirilib Tekrar nesr yalniz 1964 cu ilde reallasdirilib hemin vaxt ki Raskolnikov artiq beraet almisdi Bununla da onun haqqinda yazilan habele onun ozunun yazdigi bir cox metnler yalniz 1980 ci illerin sonlarindan baslayaraq isiq uzu gorecekdi Meselen Raskolnikovun 1938 ci ilde qeleme aldigi Staline aciq mektub yazisi yaxud meshur Sovet yazicisi Varlam Salamovun Fyodor Raskolnikov meqalesi buna subutdur Kim idi Raskolnikov Ilk bolsevikler pleyadasinin parlaq numayendelerinden biri atesin marksist diplomat herbci yazici ve jurnalist Fyodor Raskolnikov esl soyadi Ilyin 1892 ci ilde anadan olmusdu Esas meqale Fyodor Raskolnikov Belelikle Fyodor Raskolnikovun bioqrafiyasi kohne bolseviklerin bir coxunun heyat hekayetinden ele de ferqlenmir gizli mubarize teqibler Inqilab var gucu ile Sovet hakimiyyeti ugrunda mubarize sonunda ise 1930 cu illerin sonlarinin repressiyalari Iranin simalinda Gilan eyaletinde yerlesen Enzeli seheri Iranin Xezer denizi sahilindeki en iri limani idi Denikinin herbi hisseleri Bakidan qacarken Xezer donanmasinin gemilerini ve texnikasini ozleri ile Enzeli limanina dasimisdilar Hemin vaxt limana ingilisler nezaret edirdi Enzeli ekspedisiyasina hazirliga Sovet hokumeti 1920 ci ilin martindan baslamisdi Hemin vaxt Lev Trotski Volqa Xezer donanmasinin komandani Raskolnikova yazmisdi Xezerin agqvardiyacilarin donanmasindan temizlenmesi neyin bahasina olursa olsun heyata kecirilmelidir Eger desant teleb olunarsa ona da gedilmelidir cunki Persiya agqvardiyacilarin gemilerini terksilah etmekde acizdir Lenin de oz novbesinde bu mektuba Tamamile raziyam derkenari qoymusdu Enzeli emeliyyati lap evvelinden yalniz limandaki gemileri geri qaytarmaq yox hem de Serqde inqilabin yayilmasi ucun platsdarm kimi dusunulmusdu Tesadufi deyil ki emeliyyatdan 2 ay evvel Raskolnikov Iranda milli azadliq herekatinin liderlerinden biri olan Mirze Kicik xanla 1880 1921 gorusmus Turkustan cebhesinin ve Xezer donanmasinin kesfiyyat sobeleri ise Enzeliye ve Erdebile oz agentlerini gondermisdi Hemin agentlerin mueyyen etdiyine gore Erdebilde ingilislere qarsi cixmaga hazir olan 300 kazak vardi Enzeli ise mohkem qorunurdu burada Ag Ordunun qaliqlarindan basqa Boyuk Britaniya ordusunun 6 min herbcisi esasen hinduslar ve qurkxlar yerlesdirilmisdi Enzeliden ekspedisiyanin baslanmasi erefesinde qayitmis bolsevikler Nesirov ve Abbasovun bilgilerine gore Coxsayli quldurlar kim gucludurse onun da terefine kececekler Ustelik 1920 ci ilin aprelinde Iranin simalinda Seyx Mehemmed Xiyabaninin rehberliyi ile xalq usyani baslamisdi Usyancilar hem sah rejimine hem de onun qeyyumu olan ingilislere qarsi cixirdilar Sentyabrda Tebrizde usyan meglub edilecekdi Mayin 16 dan 17 ne kecen gece Voqla Xezer donanmasinin gemileri Bakidan Enzeliye yola cixir Raskolnikov kitabinda xatirlayir Orconikidze ve Nerimanovla sagollasib meni heyetde gozleyen ve Hesterxan qumlarinda xeyli kohnelmis uzun aciq avtomobile minib herbi limana yollandim Enlikurek sanki ezelelerden toxunmus mahir surucu matros Astafyev meni zeif isiqlanan Baki kucelerinden kecirib sahile getirdi Denizkenari bulvardan kecib uzaqda qaralan daglarla ehatelenmis Bayil burnuna istiqamet goturduk Sag terefimizde nazik minarenin silueti gorunub yoxa cixdi Limana catib Karl Libknext mina gemisinin goyertesine qalxdim ve lovberden ayrilmagi emr etdim Seher ehalisi artiq yatmisdi ve eskadranin yola cixmasi her halda sehere kimi namelum qalacaqdi Biz Nargin adasindaki mayakin gozvuran alovunun yaxinligindan uzub kecerek neft dudasi kimi qapqara Xezer gecesinin toraninda hell olduq Raskolnikov yazir ki Enzeli emeliyyatinin alternativ plani da varmis ancaq sonunda mehz ekspedisiyanin deniz yolu ile heyata kecirilmesi qerarina gelinir Bele ki emeliyyatdan bir nece gun evvel herbi musavire kecirilir orada Raskolnikovdan qerargah reisi 1885 1937 basqa gemi flaqmanlari ve kapitanlari istirak edirler Qarsiya qoyulan mesele Enzeliye yurus etmek agqvardiyacilarin donanmasini ele kecirmek hemcinin Bakidan ve Petrovskdan aparilmis diger herbi mulkiyyeti geri almaq Bu cetin ve risqli emeliyyat idi cunki Enzelide ingilis qosunlari yerlesirdi Raskolnikov xatirlayir Desant destelerinin reisi ariq ve esebi genc adam olan Ivan Kuzmic Kojanov O vaxt Kojanovun 23 yasi vardi 1937 ci ilde hebs olunur ve gullelenir Red oz destelerini quru yolu ile Astaradan Enzeliye aparmagi israrla teklif edirdi ve onun fikrince donanma yalniz cinahlari baglamaliydi Men bu planla razilasmadim Emeliyyatin uguru tezlikden ve qefillikden asiliydi Xezer denizinin sahili boyunca destelerin hereketi agqvardiyacilara qenimetlerini Persiyanin daxili erazilerine dasimaq onlarin muttefiqi olan ingilislere ise Enzeliye elave quvveler cekib getirmek imkani yaradardi Odur ki men ferqli plan Enzeli seherinin lap yaxinligina desant cixarmagi teklif etdim Ekseriyyet bununla razilasdi Mayin 18 i subh cagi eskadramiz gozlenilmeden Enzelinin yasti damli evleri qarsisinda peyda olanda farslar ve ingilisler hele yuxuda idi Raskolnikov yazir Fyodor Raskolnikov Doyus movqeyinde kitabinda xatirlayir Nehayet deri cekmeli bir nece matros ellerinde cekrayi silahlarini sixaraq gumrah hereketlerle qumlu sahile sicrayib dusdu Onlarin birinin elinde sanki neheng qusa benzeyen oraq cekicli Qirmizi bayraq dalgalanirdi Matroslar adetkerde celdlikle teleqraf sutunlarina dirmanib xetleri kediler Enzelinin etraf dunya ile teleqraf elaqesi qirildi Sonra onlar Enzeliden Reste ve Tehrana aparan sose yolunu tutdular Bunlar bas veren deqiqelerde Enzeli hele yuxudan oyanmamisdi ve ingilis qarnizonunda qefil hucumdan tamamile xebersizdiler Ingilisleri qaygisiz yuxudan oyatmaq ucun Raskolnikovun emri ile gemilerden bir nece yaylim atesi acilir Kazarmadan cixan qurkxlar Britaniya ordusundaki eslen Nepaldan olan esgerler komandirlerinin emri ile desntin uzerine herekete kecir ancaq Karl Libknext gemisinden atilan mermiler onlari qacmaga vadar edir Ele hemin deqiqelerde teleqrafci Raskolnikova ingilislerin briqada generali Cempeynin imzasi ile depesani getirir General Qizil donanmanin seferinin meqsedile maraqlanirdi Cavabinda Raskolnikov ingilis qosunlarina qarsi hec bir aqressiv niyyetlerinin olmadigini ve buraya da denikincilerin ogurladigi herbi gemileri geri almaq ucun geldiklerini aciqlayan teleqram gonderir Radioyazismada general onlarin kimin tapsirigi ile buraya geldiyini sorusduqda ise Raskolnikov yalana el ataraq bildirir Sovet hokumeti mene gore hec bir mesuliyyet dasimir Men Enzeliye oz tesebbusumle gelmisem General ona Enzelini tehvil vemek ucun hec bir sexsi huququ olmadigini ve meslehet ucun Bagdadla Mesopotamiyanin Ali komissari ser Persi Koksla elaqe yaratmagin zeruriliyini yazir Bu Raskolnikov ucun de serfeli idi Bagdaddan cavab gelene qeder yaranan ateskesde o butun desanti sahile cixarmaga vaxt ve serait elde etmis olurdu General Cempeyn danisiqlar ucun Raskolnikovun yanina leytenant Kracleyi yollayir Raskolnikov xatirlayir Men ona elimi uzatdim Genc leytenantin dodaqlari titreyirdi Qorxulu bolseviklerin gemisine gelib dusduyune gore o berk heyecan kecirirdi Eyni zamanda aydin idi ki leytenant Karl Libknext in goyertesinde qalacagi muddetde ingilisler ateskesi qoruyub saxlayacaqdilar Raskolnikov ona sual verir Duzunu deyin bizim bugunku seferimiz sizler ucun gozlenilmez oldu Leytenant da semimi sekilde cavab verir Tamamile gozlenilmez oldu Bolsevikler Bakini ele kecirenden sonra biz heqiqeten de Qirmizi donanmanin buraya geleceyini gozleyirdik Ancaq 3 heftelik sakitlikden sonra qerara geldik ki siz daha gelmeyeceksiz Leytenant hetta Raskolnikova xahisde bulunur Sen deme o Bakida aile qurub heyat yoldasi rusdur ve Enzelide rahat bir ev qurublar Olarmi ki ingilisler Enzelini terk etmeli olsalar bolsevikler ona evindeki royali ve vannani ozu ile aparmaqda yardimci olsunlar Raskolnikov ona komek edeceyini ved edir ve seherisi gun royali da vannani da yuk masinina qoyub Reste gonderirler Xirda detaldir ancaq diqqetelayiqdir Qarisiq dovrlerde de insan meiseti ve xerclediyi pulu qoruyub saxlamaga meyillidir Ateskes muddeti hele bitmemis general Cempeynden teleqram gelir Teleqraf xetleri zedelendiyiinden o Bagdadla elaqe qura bilmir ancaq ser Koksun raziligini almadan da onlar Enzelini bolseviklere tehvil vermeye razidirlar Birce sertleri var qosun hisseleri seheri ellerinde silahla terk etmek isteyir Texniki meseleleri nizama salmaq ucun ise general sahile danisiqlar ucun numayende gondermeyi rica edir Bolseviklerin planlarina ingilis qosunlari ile muharibe daxil olmadigindan Raskolnikov razilasir Bununla da emeliyyatin meqsedine nail olunur Ingilisler Resti terk edirler denikincilerin sahib cixdigi gemiler ise Sovet Azerbaycanina qaytarilir Danisiqlar ucun sahile gonderilir Cempeynle muzakireler zamani melum olur ki agqvardiyacilar gemilerdeki butun agir silahlarin qifillarini cixariblar Kojanov qifillarin qaytarilmasi teleb edir general razilasir ve heqiqeten de bir nece gunden sonra Enzeliye ingilislerin yuk masini gelir ve silahlarin qifillarini bolseviklere tehvil verir Seherisi gun ingilisler Enzeliden cixib gedirler General Cempeyn seheri 6 yerlik avtomobilde zabitler kohne ford larda qurkxlar piyada ya da esseklerde terk edirler denikinciler ise qayiqlarda qacirlar ve Sovet dovletinin ixtiyarina onlarla doyus ve komekci gemileri coxlu silah 10 minlerle ton yanacaq kecir Gemilerin boyuk hissesi Bakiya donur reydde ise daimi olaraq 1 eskadra mina gemisi komekci kreyser sahil kesikci gemisi ve Manya uzen zenit batareyasi saxlanilir Tebii ki Tehran rehberliyi bas verenlerden qetiyyen memnun qalmir ve Moskvaya Xalq Komissarlari Sovetine etiraz yollayir Cavabinda Moskva bildirir ki Raskolnikov ve Kojanovun ekspedisiyasinin onlara hec bir aidiyyeti yoxdur Oxsar cavabi Xarici isler naziri Georgi Cicerin Ingiltere hokumeti ucun de tekrarlayir Enzelide nezaret Sovet herbcilerinin eline kecir bir az sonra ise sehere usyancilarin rehberi Mirze Kucuk xan tesrif getirir Raskolnikov onun baresinde yazir Kucuk xan ingilislerin qenimi idi Yariquldur yariinqilabci Persiyanin milli azadliginin terefdari olan bu sexs ingilis tacir ve zabitlerini qorxu icinde saxlayir Qezvinle Tehran arasindaki dag asiriminda cesaretle avtomobillere hucum cekib ingilis ford larini qayadan asagi ucururdu Eynile efsanevi Robin Qud kimi Kucuk xan da varlilarin servetini alib kasiblara paylayirdi Eynile Robin Qud kimi o da elekecmez idi Kendliler onu yedizdirir icizdirir gizledirdi Indi de Enzeli onun gelisinin heyecanini yasayirdi Kucuk xan bir nece il Enzelide olmamisdi Kojanov ise Mirze Kucuk xanin gelisi ile bagli Moskvaya yazirdi Mayin 23 u seher Kucuk xan Enzeliye geldi Sohbet zamani aydinlasdi ki o Sovet suarlari ile Persiyada inqilabi herekati baslatmaq isteyir ve bunun ucun Persiyada Sovet hokumetinin yaranmasini zeruri sayir Ehali Kucuk xani tentene ile qarsiladi Hami deyisiklik gozleyir Dusunurem ki inqilabi herekatin baslanmasinin qarsisini saxlamaq olmayacaq Ve bu da Raskolnikovun tesviri Evvelce gunden qaralmis zil qara sacli tufeng tapanca ve xencerlerle silahlanmis bir deste kurd gorundu Bu Kucuk xanin sexsi muhafizesi idi Onlarin ardindan Kucuk xanin ozu geldi Hundurboy dik qametli gozel duzgun uz cizgileri olan bu sexs camaatin onunden kecerek onlarla basi ile salamlasirdi Artiq iyunun 1 de Iran erazisinde 2 5 min Sovet herbcisi 40 pulemyot ve 12 top vardi Mayin 27 de Enzelide Raskolnikovla sohbetinde Kucuk xan bildirir ki o eyni zamanda hem saha hem de ingilislere qarsi mubarize aparmaq niyyetindedir bunun ucun ise Sovetlerin komeyi lazimdir Bununla elaqedar Raskolnikovun desant destesi legv olunur ve onun uzvleri konulluler qisminde iyunun 6 da Rest seherine gonderilir Ustelik Kojanov ve destenin komissari Abukov Persiya vetendasligini qebul edir Ancaq Reste yurus xosagelmez insidentle baslayir Persiya Qizil Ordusuna komek ucun gelmis 7 ci Sirvan alayinin herbcileri 5 minlik Persiya qosunu ile qarsilasaraq doyusu uduzur 150 nefer helak olur ve itkin dusur alay ise Astaraya qayidir Ustelik usyancilar arasinda sexsi ambisiyalarin savasi baslayir Munaqisenin bir terefinde Mirze Kucuk xan ve ehatesi diger terefde ise Enzeliye Bakidan Sovet neqliyyati ile gelmis Iran Kommunist partiyasinin rehberleri idiler Sultanzade ve Persiya Qizil Ordusuna Sapur leqebi ile basciliq eden kecmis general Karqaleteli basda olmaqla kommunistler inqilabi tez ve suretle reallasdirmaga cagirir Kucuk xani ise general Kornilov yaxud Kerenski ile muqayise edirdiler Veziyyet Raskolnikovun Persiyaya donusunden sonra daha da keskinlesir Raskolnikov hemise Kucuk xana hormetle yanasilmasini xahis edirdi iyulda ise Azerbaycan Kommunist partiyasi Merkezi Komitesinin yeni yaranmis Iran burosunun Bakida kecirilen konfransinda cixisinda Budu Mdivani soyleyir Eger Kucuk iri inqilabi fiqura cevrilmezse onu aradan goturmek lazim gelecek ve bu yeqin ki tezlikle bas verecek Kucuk xan da oz novbesinde Moskvaya birbasa Vladimir Ilic Lenine boyuk hecmli mektub gondererek yerli kommunistler haqda menfi ifadeler isledir O mektubunda bir cox teklifler sirasinda hem de Sovet Azerbaycaninin Persiyanin isine qarismamasini Abukovun geri cagirilmasini ve onun Sovet Persiyanin ehtiyaclarina hessasliqla yanasan Kojanovla evezlenmesini xahis edir Iyunun evvelinde Resti ele keciren Kucuk xan orada elan edir Xalq Komissarlari Soveti ve Inqilabi Herbi Komite tesis olunur Indi de Kucuk xan Tehrana hucuma hazirlasir Ancaq iyulun 31 ne kecen gece Restde cevrilis bas verir Persiya Sovet Respublikasinin hokumetinde olan Kucuk xan terefdarlari oradan uzaqlasdirilir hakimiyyet ise formal olaraq onun kecmis terefdarlarindan birine radikal Sol movqeli Ehsanulla xana tapsirilir Bu hadise Rest seherine Qizil Ordunun 800 herbcisinin gelisinden bir az sonra bas verir Raskolnikov kitabinda yazir Sonralar Mirze Kucuk xan inqilaba xeyanet etdi ancaq Persiya sahina qarsi mubarizesini davam etdirir Bir saxtali qis gecesinde dag yuksekliyinde covguna dusur Hokumet qosunlari onun donmus cesedine rast gelirler Onlar Kucuk xanin basini kesir ve qenimet kimi saha catdirirlar Bu hadise 1921 ci il yanvarin 28 de bas verir section IstinadlarHemcinin baxXarici kecidlerI S Isakov Boevye dejstviya Krasnogo Flota v Grazhdanskoj vojne 1918 1920 gg 2016 03 04 at the Wayback Machine