Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Şimali və Cənubi Amerikanın qərb kənarı boyu uzanmış Kordilyerlər Aleut adalarından Odlu Torpağa qədər davam edir. Uzunluğu 16000 km-dir. Şimali Amerika Kordilyerləri dedikdə isə şimaldan Mərkəzi Amerikaya qədər olan hissə nəzərdə tutulur. Onun cənub sərhədi bəzən Panama boğazında, bəzən isə daha şimalda götürülür. Uzunluğu 7000 km-dən çoxdur və qitənin 1/3 hissəsini tutur.
Relyefi
Kordilyerlər 5 morfostruktur zonaya ayrılır: 1) Qayalı dağlar zonası; 2) Daxili yaylalar zonası; 3) Nevada qırışıqlığı zonası; 4) Faylı Syerra Nevada; 5)Sahil silsiləsi zonası.
Qayalı dağlar zonası
Bu zona Alyaskada Bruks dağlarından başlayıb cənubda Qərbi Syerra-Madreyə qədər uzanır. Qayalı dağlar qırışıqlığının əsası mezozoyun Larami qırışıqlıq epoxasında yaranmışdır. Bruks dağları enlik istiqamətində uzanır. Əsasən Paleozoy və Mezozoy çöküntülərindən ibarətdir, yüksəkliyi 2816 m-ə çatır. Şərqdə dağlar öz istiqamətini kəskin dəyişir və cənub şərqə uzanır. Burada Bruks və Makkenzi dağları arasında böyük tektonik və oroqrafik əyilmə sahəsi yerləşir.
Makkenzi dağları böyük sahədə tağvari qalxım nəticəsində yaranmışdır. Paleozoy çöküntülərindən ibarətdir. Yüksəkliyi 2774 m-ə çatır.
ABŞ qayalı dağları Kanadada olduğu kimi eyni istiqamətdə uzanan silsilə dağlar əmələ gətirmir. Burada ayrı-ayrı dağlar, massivlər, tək-tək halda sıra dağlar var. ABŞ qayalı dağları cənubda öz oroqrafik əhəmiyyətini itirir və yaylalarla əvəz olunur. Şərqi Syerra-Madre bu tektonik zonanın cənub davamı sayılır. Ən yüksək zirvə Pepya-Nevada dağında yerləşir (3664 m).
Daxili yaylalar zonası
Bu zona Berinq boğazından cənubi Syerra-Madreyə qədər 6000 km məsafədə uzanmaqla Kordilyerlər tərkibində ən böyük morfostruktur vahiddir. Daxili yaylalara Yukon, Freyzer, Kolumbiya, Kolorado, Böyük hövzə, Meksika yaylaları daxildir.
Böyük hövzə mürəkkəb relyefi ilə seçilir. Relyefin əsas formaları yamacları çox kəsilmiş massivlər və onların arasında yerləşən çökəkliklərdən ibarətdir.Bunların bəzilərində duzlu göllər var. Ən dərin çökəklik cənub-qərbdə yerləşən Ölüm dərəsidir.
Meksikada daxili yaylaların qərb kənarı xeyli yüksəyə qalxmış Qərbi Syerra-Madre lava yaylasında əmələ gətirir.
Nevada qırışıqlığı zonası
Bu zonanın faylı və faylı-qırışıqlı dağları Aleut adalarından Koliforniya yarımadasına qədər uzanır. Əsasən Paleozoyun dəniz çöküntülərindən və Mezozoy yaşlı maqmatik süxurlarından ibarətdir.
ABŞ daxilində həmin zona Kaskad və Syerra Nevada dağlarından ibarətdir. Bu dağların quruluşunda böyük qranit batolitləri əsas yer tutur.
Faylı Syerra Nevada zonası
Zona qərbdən tektonik dərələrlə əhatə olunur. Alyaska və Kanadada bu zona çökdüyündən dəniz suları ilə örtülmüş körfəz və boğazlardan ibarətdir. Həmin zona ABŞ daxilində yaxşı nəzərə çarpır. Syerra Nevada ilə ABŞ sahil silsiləsi arasında yerləşən Böyük Kaliforniya dərəsi tektonik dərələr zonasının ən böyük morfostruktur elementidir.
Sahil silsiləsi zonası
Bu zonada yerləşən dağlar Kordilyer dağları sistemində ən cavan dağlar sayılır. ABŞ daxilində bu zona alçaq və orta yüksəklikdəki qırışıq dağlar - Sahil sıra dağları yerləşir. Kanada və Alyaska sahillərində isə bu əsasən dağlıq adalardan ibarətdir.
Geoloji quruluşu
Şimali Amerikanın geoloji quruluşunda 5 struktur-formasiya kompleksi ayrılır: Kembriyəqədər bünövrə, Kembri-alt Karbon geosinklinal, üst Paleozoy orogen, üst Perm-üst Təbaşir platforma və Paleogen-Dördüncü dövr fəallaşma növ struktur –formasiya kompleksi. Çöküntü örtüyünün formalaşmasında üst Paleozoydan sonra baş vermiş qırışıqar xüsusi rol oynayır. Çünki, bu dövrdən sonra bir neçə dəfə dənizin qitəyə doğru hərəkəti baş vermişdir. baş vermiş intensiv vulkanizm Syerra Nevada zonasında maqmatik süxurların toplanmasına şərait yaratmışdır. Bununla əlaqədar bir sıra sahələrdə vulkanik yaylalar əmələ gəlmişdir. Qərbdə olan Sahil Kordilyerləri Kaynozoyda daha intensiv vulkanizmə cəlb olunur və bu vulkanizm hələ də davam etməkdədir. Burada qranit və şistlər geniş yayılmışdır. Mezozoy və Kaynozoyda baş vermiş qırışıqlar meqaantiklinal strukturlar yaratmışdır. Onlar arasında yerləşən çökəkliklərdə isə bu yaşa aid olan çöküntülər toplanmışdır. Həmçinin, Mezozoy erasında baş vermiş maqmatizm böyük bazalt kütlələrinin əmələ gəlməsinə gətirib çıxarmışdır. Neotektonik hərəkətlərin baş verdiyi zonalarda və çayların fəaliyyət göstərdiyi ərazilərdə müasir çöküntülər toplanmaqdadır. Neogen və Dördüncü dövrdə baş vermiş buzlaşmalar dağların intensiv eroziyasına səbəb olmuşdur. Bu dövrlərə aid olan buzlaq çöküntüləri geniş sahələrdə yayılmaqdadır.
Geoloji inkişaf tarixi
Paleozoyun sonunda Pangeya parçalanmağa başlamış və Şimali Amerika plitəsi qərbə doğru hərəkət etmişdir. Mezozoyun əvvəlində bu plitənin qərbində ilk subduksiya baş verir. Bunu çöküntütoplanma və sualtı vulkanizm də sübut edir. Yura dövründə Nevada zonasında çox güclü qırışıqlıq və dağ əmələgəlmə baş verir. Bu qırışıqlığın baş verdiyi müddət Nevada qırışıqlıq fazası adlanır. Təbaşirdə baş vermiş Laramid qırışıqlığı Kordilyerlərin şərqində Qayalı dağlar zonasında kristallik bünövrənin qalxmasına səbəb olmuşdur. Kaynozoyda Syerra Nevada zonasında qüvvətli mərkəz püskürmələri olmuşdur. Baş vermiş qırışıqlar Yer qabığının qalınlığının qərbə doğru artmasına gətirib səbəb olmuşdur. Kanada qalxanı və Mərkəzi düzənliklərdə Yer qabığının orta qalınlığı 35 km, Böyük hövzədə 50–55 km, Sahil Kordilyerlərində isə 60–70 km-dir. Kordilyerlərin inkişafı şimaldan cənuba doğru fərqli vaxtlarda baş vermişdir. Şimali Kordilyerlərdə intensiv maqmatizm 100-45 mln il əvvəl (Təbaşir-Eosen), Mərkəzi Kordilyerlərdə (Syerra Nevadada) 220-80 mln il əvvəl (Trias-Təbaşir), Cənubi Kordilyerlərdə 164-85 mln il əvvəl (Yura-Təbaşir) baş vermişdir. Kordilyerlərdə baş vermiş subduksiya Faralon plitəsi ilə, Alyaskada baş vermiş qırışılıq isə Kula plitəsi ilə əlaqədardır. Lakin, Mərkəzi Kordilyerlərdə subduksiya bitmiş və Faralon plitəsi udulmuşdur. Şimalda isə onun qalığı sayılan Xuan de Fuka plitəsi şərqə doğru udulmaqda davam edir.
Mənbə
- Growth and demise of continental arcs and orogenic plateau in the North American Cordillera: from Baja to British Columbia - D.L.Whitney, S.R.Paterson, K.L.Schmidt, A.F.Glazner, C.F.Kopf – University of Birmingham
- The Canadian Cordillera: Geology and Tectonic Evolution - R.A.Price – Queen’s University
- Regional geologiya - O.V.Boqoyavlenskaya, V.N.Puçkov, M.V.Fyodorov – Bakı “Səda” nəşriyyatı 2008
- Ümumi və regional geotektonika - T.Məmmədov, V.Kərimov
- Общая геотектоника - В.Е.Хаин
- Историческая геология – В.Е.Хаин, Н.В.Короновский, Н.А.Ясаманов
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
https://behruzmelikov.wordpress.com/category/derslikler
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Simali ve Cenubi Amerikanin qerb kenari boyu uzanmis Kordilyerler Aleut adalarindan Odlu Torpaga qeder davam edir Uzunlugu 16000 km dir Simali Amerika Kordilyerleri dedikde ise simaldan Merkezi Amerikaya qeder olan hisse nezerde tutulur Onun cenub serhedi bezen Panama bogazinda bezen ise daha simalda goturulur Uzunlugu 7000 km den coxdur ve qitenin 1 3 hissesini tutur RelyefiKordilyerler 5 morfostruktur zonaya ayrilir 1 Qayali daglar zonasi 2 Daxili yaylalar zonasi 3 Nevada qirisiqligi zonasi 4 Fayli Syerra Nevada 5 Sahil silsilesi zonasi Kordilyerlerin ayrildigi morfostruktur zonalarKordilyerlerin relyefiQayali daglar zonasi Bu zona Alyaskada Bruks daglarindan baslayib cenubda Qerbi Syerra Madreye qeder uzanir Qayali daglar qirisiqliginin esasi mezozoyun Larami qirisiqliq epoxasinda yaranmisdir Bruks daglari enlik istiqametinde uzanir Esasen Paleozoy ve Mezozoy cokuntulerinden ibaretdir yuksekliyi 2816 m e catir Serqde daglar oz istiqametini keskin deyisir ve cenub serqe uzanir Burada Bruks ve Makkenzi daglari arasinda boyuk tektonik ve oroqrafik eyilme sahesi yerlesir Makkenzi daglari boyuk sahede tagvari qalxim neticesinde yaranmisdir Paleozoy cokuntulerinden ibaretdir Yuksekliyi 2774 m e catir ABS qayali daglari Kanadada oldugu kimi eyni istiqametde uzanan silsile daglar emele getirmir Burada ayri ayri daglar massivler tek tek halda sira daglar var ABS qayali daglari cenubda oz oroqrafik ehemiyyetini itirir ve yaylalarla evez olunur Serqi Syerra Madre bu tektonik zonanin cenub davami sayilir En yuksek zirve Pepya Nevada daginda yerlesir 3664 m Daxili yaylalar zonasi Bu zona Berinq bogazindan cenubi Syerra Madreye qeder 6000 km mesafede uzanmaqla Kordilyerler terkibinde en boyuk morfostruktur vahiddir Daxili yaylalara Yukon Freyzer Kolumbiya Kolorado Boyuk hovze Meksika yaylalari daxildir Boyuk hovze murekkeb relyefi ile secilir Relyefin esas formalari yamaclari cox kesilmis massivler ve onlarin arasinda yerlesen cokekliklerden ibaretdir Bunlarin bezilerinde duzlu goller var En derin cokeklik cenub qerbde yerlesen Olum deresidir Meksikada daxili yaylalarin qerb kenari xeyli yukseye qalxmis Qerbi Syerra Madre lava yaylasinda emele getirir Nevada qirisiqligi zonasi Bu zonanin fayli ve fayli qirisiqli daglari Aleut adalarindan Koliforniya yarimadasina qeder uzanir Esasen Paleozoyun deniz cokuntulerinden ve Mezozoy yasli maqmatik suxurlarindan ibaretdir ABS daxilinde hemin zona Kaskad ve Syerra Nevada daglarindan ibaretdir Bu daglarin qurulusunda boyuk qranit batolitleri esas yer tutur Fayli Syerra Nevada zonasi Zona qerbden tektonik derelerle ehate olunur Alyaska ve Kanadada bu zona cokduyunden deniz sulari ile ortulmus korfez ve bogazlardan ibaretdir Hemin zona ABS daxilinde yaxsi nezere carpir Syerra Nevada ile ABS sahil silsilesi arasinda yerlesen Boyuk Kaliforniya deresi tektonik dereler zonasinin en boyuk morfostruktur elementidir Sahil silsilesi zonasi Bu zonada yerlesen daglar Kordilyer daglari sisteminde en cavan daglar sayilir ABS daxilinde bu zona alcaq ve orta yukseklikdeki qirisiq daglar Sahil sira daglari yerlesir Kanada ve Alyaska sahillerinde ise bu esasen dagliq adalardan ibaretdir Geoloji qurulusuSimali Amerikanin geoloji qurulusunda 5 struktur formasiya kompleksi ayrilir Kembriyeqeder bunovre Kembri alt Karbon geosinklinal ust Paleozoy orogen ust Perm ust Tebasir platforma ve Paleogen Dorduncu dovr feallasma nov struktur formasiya kompleksi Cokuntu ortuyunun formalasmasinda ust Paleozoydan sonra bas vermis qirisiqar xususi rol oynayir Cunki bu dovrden sonra bir nece defe denizin qiteye dogru hereketi bas vermisdir bas vermis intensiv vulkanizm Syerra Nevada zonasinda maqmatik suxurlarin toplanmasina serait yaratmisdir Bununla elaqedar bir sira sahelerde vulkanik yaylalar emele gelmisdir Qerbde olan Sahil Kordilyerleri Kaynozoyda daha intensiv vulkanizme celb olunur ve bu vulkanizm hele de davam etmekdedir Burada qranit ve sistler genis yayilmisdir Mezozoy ve Kaynozoyda bas vermis qirisiqlar meqaantiklinal strukturlar yaratmisdir Onlar arasinda yerlesen cokekliklerde ise bu yasa aid olan cokuntuler toplanmisdir Hemcinin Mezozoy erasinda bas vermis maqmatizm boyuk bazalt kutlelerinin emele gelmesine getirib cixarmisdir Neotektonik hereketlerin bas verdiyi zonalarda ve caylarin fealiyyet gosterdiyi erazilerde muasir cokuntuler toplanmaqdadir Neogen ve Dorduncu dovrde bas vermis buzlasmalar daglarin intensiv eroziyasina sebeb olmusdur Bu dovrlere aid olan buzlaq cokuntuleri genis sahelerde yayilmaqdadir Geoloji inkisaf tarixiPaleozoyun sonunda Pangeya parcalanmaga baslamis ve Simali Amerika plitesi qerbe dogru hereket etmisdir Mezozoyun evvelinde bu plitenin qerbinde ilk subduksiya bas verir Bunu cokuntutoplanma ve sualti vulkanizm de subut edir Yura dovrunde Nevada zonasinda cox guclu qirisiqliq ve dag emelegelme bas verir Bu qirisiqligin bas verdiyi muddet Nevada qirisiqliq fazasi adlanir Tebasirde bas vermis Laramid qirisiqligi Kordilyerlerin serqinde Qayali daglar zonasinda kristallik bunovrenin qalxmasina sebeb olmusdur Kaynozoyda Syerra Nevada zonasinda quvvetli merkez puskurmeleri olmusdur Bas vermis qirisiqlar Yer qabiginin qalinliginin qerbe dogru artmasina getirib sebeb olmusdur Kanada qalxani ve Merkezi duzenliklerde Yer qabiginin orta qalinligi 35 km Boyuk hovzede 50 55 km Sahil Kordilyerlerinde ise 60 70 km dir Kordilyerlerin inkisafi simaldan cenuba dogru ferqli vaxtlarda bas vermisdir Simali Kordilyerlerde intensiv maqmatizm 100 45 mln il evvel Tebasir Eosen Merkezi Kordilyerlerde Syerra Nevadada 220 80 mln il evvel Trias Tebasir Cenubi Kordilyerlerde 164 85 mln il evvel Yura Tebasir bas vermisdir Kordilyerlerde bas vermis subduksiya Faralon plitesi ile Alyaskada bas vermis qirisiliq ise Kula plitesi ile elaqedardir Lakin Merkezi Kordilyerlerde subduksiya bitmis ve Faralon plitesi udulmusdur Simalda ise onun qaligi sayilan Xuan de Fuka plitesi serqe dogru udulmaqda davam edir MenbeGrowth and demise of continental arcs and orogenic plateau in the North American Cordillera from Baja to British Columbia D L Whitney S R Paterson K L Schmidt A F Glazner C F Kopf University of Birmingham The Canadian Cordillera Geology and Tectonic Evolution R A Price Queen s University Regional geologiya O V Boqoyavlenskaya V N Puckov M V Fyodorov Baki Seda nesriyyati 2008 Umumi ve regional geotektonika T Memmedov V Kerimov Obshaya geotektonika V E Hain Istoricheskaya geologiya V E Hain N V Koronovskij N A YasamanovHemcinin baxSimali Amerika Kordilyer sira daglar AmerikaXarici kecidlerhttps behruzmelikov wordpress com category derslikler