Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləyə hansısa kateqoriya əlavə edilməmişdir. Məqaləyə əlavə edərək töhfə verə bilərsiz. |
Bu məqaləni lazımdır. |
İntonasiya — nitqin ahəngi (səsin yüksəlməsi və ya alçalması), ritmi (vurğulu və vurğusuz hecaların nisbəti, əlaqəsi), nitqin tempi və ya sürəti (sürətlə və yavaş tələffüzü), intensivliyi (nəfəsalmanın güclənməsi və ya zəifləməsi), məntiqi vurğusu, tembri kimi hadisələrin məcmusuna deyilir.
İntonasiya — melodika, , ritm, pauza, temp və tembr kimi akustik vahidlərin vəhdətidir. Hər dilin özünəməxsus intonasiyası var və onun düzgün mənimsənilməsi xarici dilin öyrənilməsinin ən mühüm şərtlərindən biridir. Türk və Azərbaycan dillərinin intonasiyalarında ümumi cəhətlər çoxdur. Bu, hər şeydən əvvəl, iki dil arasındakı yaxın qohumluqdan, türk və Azərbaycan dillərinin qrammatik quruluşlarının eyniliyindən irəli gəlir. Nitq axınında əsas tonun hərəkəti — nəqli cümlələrdə intonasiyanın alçalan, sual və əmr cümlələrində isə yüksələn olması, intonasiyanın nizamlama, məna fərqləndirmə, münasibət yaratma imkanları və s. bu iki dilin ortaq, ümumi cəhətlərini təşkil edir. Lakin intonasiyanı yaradan akustik vahidlərin türk və Azərbaycan dillərində fərqli şəkildə reallaşması, cümlə daxilində onların müxtəlif tezliyə malik olması bütövlükdə bu dillərin intonasiyasına da təsir göstərir. Biz yeddinci dərsdə türk dilinin vurğusundan bəhs etmiş, spesifik xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmışdıq. Burada isə vurğunun cümlədə ritmyaratmadakı rolunu, intonasiyanın digər vahidlərinə münasibətini və cümlənin melodikasında əhəmiyyətini izah etməyə çalışaq. Aşağıdakı cümlələrin melodikasına, ritmik bölgüsünə, vurğuların yerinə və nitq axınında tonun istiqamətinə diqqət verin: Dün / Türkiye'nin Cumhurbaşkanı Abdullah Gül / Ankara'dan / Bakü'ye geldi. Dünən Türkiyə prezidenti Abdullah Gül Ankara'dan Bakıya gəldi. Nəqli cümlənin təsdiq formasında olan hər iki cümlədə, təbiidir ki, tonun ümumi istiqaməti alçalandır. Lakin türk dilində vurğulu və vurğusuz hecaların bir-birini izləməsi tezliyinin faizi Azərbaycan dilindəkindən artıqdır. Bu ona görə belədir ki, türk dilində vurğunun sözün ilk hecalarının üstünə düşməsi halları çoxdur və ümumi qaydaya əsasən sözün son hecası vurğulu olduğundan, vurğulu heca ilə bitən sözlə vurğulu heca ilə başlayan söz arasında nitq axınında məcburi pauzalar (vurğudan vurğuya keçid bunu tələb edir) ortaya çıxır və bu fasilələrlə müvafiq ritmik bölgülər yaranır. Bütövlükdə intonasiya hər iki cümlədə alçalan istiqamətdə olsa da, türk dilində cümlədaxili melodikada tonun yüksəlib alçalması daha sıx-sıx baş verir. Bunun nəticəsidir ki, yuxarıdakı cümlələrin birincisində ton beş dəfə yüksəlir, dörd pauza meydana çıxır. Bu fasilələr yalnız vurğunun təsiri ilə yox, həm də söz birləşmələrinin təyin olunan münasibətləri ilə yaranır. Azərbaycan dilindəki pauzaları ortaya çıxaran səbəb söz birləşmələrinin ayrı-ayrı vurğular altında mərkəzləşməsidir. Söz birləşmələrini təşkil edən komponentlərin vahid vurğu ətrafında, bir tonla tələffüzü türk dili üçün də xarakterikdir. Öğretmen odasından / çıktı. Müəllim (lər) otağından çıxdı. Öğretmen / odasından çıktı. Müəllim / otağından çıxdı. Türk dilində cümlənin məqsəd və intonasiyaya görə növlərindən asılı olaraq, əsas etibarilə, iki intonasiya tipi var: alçalan və yüksələn. Lakin cümlə daxilində nitq axını zamanı ton düz, yüksəlib alçalan və alçalıb yüksələn də olur. 1.Alçalan intonasiya. Türk dilində nəqli cümlələrin təsdiqi və inkarı alçalan intonasiya ilə bitir: Kitap / masadadır. Çocuk / bahçede oynuyor. Ahmet / okula gitmiyor. Tren / kalkmadı. «Değil» vasitəsilə düzələn alternativ tipli nəqli cümlələrdə birinci tərəf yüksələn tonla, ikinci tərəf alçalan tonla bitir: Bu / masa değil / sandalyedir. Portre / bu duvarda değil / o duvardadır. Müqayisə et: Bu / masa değildir. Portre / bu duvarda değil (dir). 2. Yüksələn intonasiya. Bu intonasiya daha çox sual cümlələrinə aiddir. O masada ne var? Sen nerdeydin? Babam köye gitti mi? Şimdi saat kaç? Türk dilində sual cümlələrinin əmələ gəlməsində intonasiyanın rolu Azərbaycan dilindəkindən fərqlidir. Məlumdur ki, sual cümlələri, əsasən, üç cür düzəlir: 1) sual əvəzlikləri; 2) sual ədatları; 3) sual intonasiyası ilə. Hər üç növ müasir türk və Azərbaycan dillərində işlənsə də, xüsusi sual intonasiyası ilə əmələ gələn sual cümlələri müasir türk ədəbi dili üçün tipik deyil, Azərbaycan dilində nəqli cümlələrin intonasiyasını dəyişməklə, yəni cümlənin sonunda tonu yüksəltməklə sual cümləsi əmələ gətirmək mümkün olduğu halda, türk ədəbi dilində bu mümkün olmur. Bu məqsədlə türk dilində çox geniş yayılan (-mı, -mi, -mu, -mü) ədatından istifadə edilir. Məs.:
Azərbaycan dilində Türk dilində O, evdədir. — O, evdədir? O, evdedir — O, evde mi? Atam gəldi. — Atam gəldi? Babam geldi — Babam geldi mi? Şübhəsiz ki, müasir türk dilində xüsusi sual intonasiyası ilə düzələn sual cümlələri var, lakin bunların işlənmə dairəsi çox məhduddur (əsasən, türk dilinin şərq dialektlərində işlənir) və müəyyən şərtə bağlıdır. Bunlardan aşağıdakıları bilmək düzgün danışıq üçün vacibdir. 1. Yarımçıq cümlələrdə səs tonunu yüksəltməklə sual vermək mümkün olur: — Kaç yaşındasınız? — Yirmialtı… Siz? — İsminiz? — Rauf. 2. Ehtimal bildirən bəzi ədatların («demek»; «galiba»; «anlaşılan») işləndiyi cümlələrdə xüsusi sual intonasiyası ilə sual cümləsi düzəldilə bilir: Demek bir anneniz var? Şerifın yaptığı pakışlardı onlar galiba? Daha acısını unutmadın anlaşılan? Əmr və nida cümlələrində də intonasiya sonda yüksəlir: Ayşe okula gitsin! Bakkaldan şeker al! Yarın geliniz! Ey sevgili millet, yaşa var ol! 3. Yüksəlib alçalan intonasiya. Mürəkkəb cümlələrdə, əsas etibarilə, ilk cümlə yüksələn, sonrakı cümlə alçalan tonla bitir. İlkbahar geldi, güller açıldı. Anlaşılıyor ki, sen haklısın. Geniş nəqli cümlələrdə də əvvəldə gələn komponentlərin (söz və ya söz birləşmələrinin) tonu yüksələn, cümlənin sonunda isə alçalan olur. İstanbul'un gezilecek yerlerinden biri asma köprüdür. Ahmetle ben üniversitenin ikinci sınıfındayız. Dışarıda kar yağıyor değil mi? Ben bekliyorum, sen git. Türk dilinin intonasiyası ilə əlaqədar məsələləri öyrənərkən, iki mühüm nöqtəyə də diqqət etmək lazımdır: a) Türk dilində cümlə daxilindəki ritmik bölgülər arasındakı pauza, eləcə də mətn daxilində cümlələrarası fasilə Azərbaycan dilindəkinə nisbətən qısadır. Bu da türkcə danışığı daha sürətli edir. Türk dilində nitq axınının sürətli olmasını təmin edən başqa bir cəhət də vurğusu əvvələ keçən sözlərdə sonrakı hecaların vurğusuz qalmasıdır ki, bu da onların sürətli tələffüzünə, bəzən də reduksiyasına (tələffüz edilməməsinə) şərait yaradaraq, danışanın nitq tempini sürətləndirir. b) Türk dilində cingiltili samitlərə nisbətən kar samitlərin işlənmə dairəsi daha geniş olduğuna görə tələffüzdə də bu «karlığa» diqqət etmək, sözləri və bütövlükdə cümləni «cingiltiləşdirməməyə» səy göstərmək lazımdır. Bəzi cingiltili samitlərin Azərbaycan dilindəkinə nisbətən daha incə tələffüz edildiyi də (məsələn, «l» samitinin) unudulmamalıdır.
İstinadlar
- Müasir Azərbaycan ədəbi dili,Bakı-"Elm və Təhsil"-2010,452
- Əbdülləzəl Dəmirçizadə Müasir Azərbaycan Dili,Bakı,"Şərq-Qərb",2007,256
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleye hansisa kateqoriya elave edilmemisdir Meqaleye kateqoriyalar elave ederek tohfe vere bilersiz Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Intonasiya nitqin ahengi sesin yukselmesi ve ya alcalmasi ritmi vurgulu ve vurgusuz hecalarin nisbeti elaqesi nitqin tempi ve ya sureti suretle ve yavas teleffuzu intensivliyi nefesalmanin guclenmesi ve ya zeiflemesi mentiqi vurgusu tembri kimi hadiselerin mecmusuna deyilir Intonasiya melodika ritm pauza temp ve tembr kimi akustik vahidlerin vehdetidir Her dilin ozunemexsus intonasiyasi var ve onun duzgun menimsenilmesi xarici dilin oyrenilmesinin en muhum sertlerinden biridir Turk ve Azerbaycan dillerinin intonasiyalarinda umu mi cehetler coxdur Bu her seyden evvel iki dil arasindaki yaxin qohumluqdan turk ve Azerbaycan dillerinin qrammatik quruluslarinin eyniliyinden ireli gelir Nitq axininda esas tonun hereketi neqli cumlelerde intonasiyanin alcalan sual ve emr cumlelerinde ise yukselen olmasi intonasiyanin nizamlama mena ferqlendirme munasibet yaratma imkanlari ve s bu iki dilin ortaq umumi cehetlerini teskil edir Lakin intonasiyani yaradan akustik vahidlerin turk ve Azerbaycan dillerinde ferqli sekilde reallasmasi cumle daxilinde onlarin muxtelif tezliye malik olmasi butovlukde bu dillerin intonasiyasina da tesir gosterir Biz yeddinci dersde turk dilinin vurgusundan behs etmis spesifik xususiyyetlerini aydinlasdirmisdiq Burada ise vurgunun cumlede ritmyaratmadaki rolunu intonasiyanin diger vahidlerine munasibetini ve cumlenin melodikasinda ehemiyyetini izah etmeye calisaq Asagidaki cumlelerin melodikasina ritmik bolgusune vurgularin yerine ve nitq axininda tonun istiqametine diqqet verin Dun Turkiye nin Cumhurbaskani Abdullah Gul Ankara dan Baku ye geldi Dunen Turkiye prezidenti Abdullah Gul Ankara dan Bakiya geldi Neqli cumlenin tesdiq formasinda olan her iki cumlede tebiidir ki tonun umumi istiqameti alcalandir Lakin turk dilinde vurgulu ve vurgusuz hecalarin bir birini izlemesi tezliyinin faizi Azerbaycan dilindekinden artiqdir Bu ona gore beledir ki turk dilinde vurgunun sozun ilk hecalarinin ustune dusmesi hallari coxdur ve umumi qaydaya esasen sozun son hecasi vurgulu oldugundan vurgulu heca ile biten sozle vurgulu heca ile baslayan soz arasinda nitq axininda mecburi pauzalar vurgudan vurguya kecid bunu teleb edir ortaya cixir ve bu fasilelerle muvafiq ritmik bolguler yaranir Butovlukde intonasiya her iki cumlede alcalan istiqametde olsa da turk dilinde cumledaxili melodikada tonun yukselib alcalmasi daha six six bas verir Bunun neticesidir ki yuxaridaki cumlelerin birincisinde ton bes defe yukselir dord pauza meydana cixir Bu fasileler yalniz vurgunun tesiri ile yox hem de soz birlesmelerinin teyin olunan munasibetleri ile yaranir Azerbaycan dilindeki pauzalari ortaya cixaran sebeb soz birlesmelerinin ayri ayri vurgular altinda merkezlesmesidir Soz birlesmelerini teskil eden komponentlerin vahid vurgu etrafinda bir tonla teleffuzu turk dili ucun de xarakterikdir Ogretmen odasindan cikti Muellim ler otagindan cixdi Ogretmen odasindan cikti Muellim otagindan cixdi Turk dilinde cumlenin meqsed ve intonasiyaya gore novlerinden asili olaraq esas etibarile iki intonasiya tipi var alcalan ve yukselen Lakin cumle daxilinde nitq axini zamani ton duz yukselib alcalan ve alcalib yukselen de olur 1 Alcalan intonasiya Turk dilinde neqli cumlelerin tesdiqi ve inkari alcalan intonasiya ile bitir Kitap masadadir Cocuk bahcede oynuyor Ahmet okula gitmiyor Tren kalkmadi Degil vasitesile duzelen alternativ tipli neqli cumlelerde birinci teref yukselen tonla ikinci teref alcalan tonla bitir Bu masa degil sandalyedir Portre bu duvarda degil o duvardadir Muqayise et Bu masa degildir Portre bu duvarda degil dir 2 Yukselen intonasiya Bu intonasiya daha cox sual cumlelerine aiddir O masada ne var Sen nerdeydin Babam koye gitti mi Simdi saat kac Turk dilinde sual cumlelerinin emele gelmesinde intonasiyanin rolu Azerbaycan dilindekinden ferqlidir Melum dur ki sual cumleleri esasen uc cur duzelir 1 sual evezlikleri 2 sual edatlari 3 sual intonasiyasi ile Her uc nov muasir turk ve Azerbaycan dillerinde islense de xususi sual intonasiyasi ile emele gelen sual cumleleri muasir turk edebi dili ucun tipik deyil Azerbaycan dilinde neqli cumlelerin intonasiyasini deyismekle yeni cumlenin sonunda tonu yukseltmekle sual cumlesi emele getirmek mumkun oldugu halda turk edebi dilinde bu mumkun olmur Bu meqsedle turk dilinde cox genis yayilan mi mi mu mu edatindan istifade edilir Mes Azerbaycan dilinde Turk dilinde O evdedir O evdedir O evdedir O evde mi Atam geldi Atam geldi Babam geldi Babam geldi mi Subhesiz ki muasir turk dilinde xususi sual intona siyasi ile duzelen sual cumleleri var lakin bunlarin islenme dairesi cox mehduddur esasen turk dilinin serq dialektlerinde islenir ve mueyyen serte baglidir Bunlardan asagidakilari bilmek duzgun danisiq ucun vacibdir 1 Yarimciq cumlelerde ses tonunu yukseltmekle sual vermek mumkun olur Kac yasindasiniz Yirmialti Siz Isminiz Rauf 2 Ehtimal bildiren bezi edatlarin demek galiba anlasilan islendiyi cumlelerde xususi sual intonasiyasi ile sual cumlesi duzeldile bilir Demek bir anneniz var Serifin yaptigi pakislardi onlar galiba Daha acisini unutmadin anlasilan Emr ve nida cumlelerinde de intonasiya sonda yukselir Ayse okula gitsin Bakkaldan seker al Yarin geliniz Ey sevgili millet yasa var ol 3 Yukselib alcalan intonasiya Murekkeb cumlelerde esas etibarile ilk cumle yukselen sonraki cumle alcalan tonla bitir Ilkbahar geldi guller acildi Anlasiliyor ki sen haklisin Genis neqli cumlelerde de evvelde gelen komponentlerin soz ve ya soz birlesmelerinin tonu yukselen cumlenin sonunda ise alcalan olur Istanbul un gezilecek yerlerinden biri asma koprudur Ahmetle ben universitenin ikinci sinifindayiz Disarida kar yagiyor degil mi Ben bekliyorum sen git Turk dilinin intonasiyasi ile elaqedar meseleleri oyrenerken iki muhum noqteye de diqqet etmek lazimdir a Turk dilinde cumle daxilindeki ritmik bolguler arasindaki pauza elece de metn daxilinde cumlelerarasi fasile Azerbaycan dilindekine nisbeten qisadir Bu da turkce dani sigi daha suretli edir Turk dilinde nitq axininin suretli olmasini temin eden basqa bir cehet de vurgusu evvele kecen soz lerde sonraki hecalarin vurgusuz qalmasidir ki bu da on larin suretli teleffuzune bezen de reduksiyasina teleffuz edilmemesine serait yaradaraq danisanin nitq tempini suretlendirir b Turk dilinde cingiltili samitlere nisbeten kar samit lerin islenme dairesi daha genis olduguna gore teleffuzde de bu karliga diqqet etmek sozleri ve butovlukde cumleni cingiltilesdirmemeye sey gostermek lazimdir Bezi cingiltili samitlerin Azerbaycan dilindekine nisbeten daha ince telef fuz edildiyi de meselen l samitinin unudulmamalidir IstinadlarMuasir Azerbaycan edebi dili Baki Elm ve Tehsil 2010 452 Ebdullezel Demircizade Muasir Azerbaycan Dili Baki Serq Qerb 2007 256