Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Aratta – Şumer mifalogiyasında yer alan ölkə. Bu ölkə Urukun iki hökmdarı Enmerkar və Luqalbanda ilə əlaqəlindirilir. Onlar Şumer hökmdarları siyahısında qeyd olunurlar.
Arattanın tarixinə dair qaynaqlar
Aratta dövləti ilə əlaqədar (e.ə. III minilliyin I yarısı) hadisələr və məlumatlar bir neçə şumer əfsanəsində əks olunmuşdur. Onlar aşağıdakılardır:
- En-Merkar və Aratta hökmdarı
- En-Merkar və En-Sukuşsiranna
- En-Merkar və Luqalbanda
- Luqalbanda və Hurrum dağı
Arattanın coğrafi mövqeyi
Arattanın coğrafi mövqeyi müxtəlif fərziyələrə əsaslanır. Mütəxəssizlər mənbə kimi şmer əfsanələrindən istifadə edirlər. Bu əfsanələrə əsasən Aratta Urukun şimalında yerləşir və ora su yolu ilə getmək mümkündür. Quru yolu ilə isə Şuş və Anşan şəhərlərini keçmək lazımdı. Bu ölkədə və ya onun yaxınlığında zəngin lazurit yataqları var.
1973-cü ildə Anşan şəhərinin İranın cənubunda yerləşən Təll Manyan arxeoloji abidəsi olduğu müəyyənləşdi. Buna görə Arattanın Anşandan uzaqda olması şübhə doğurur. Çünki eramızdan əvvəl XXVII əsrdə şumer ordusu bu qədər uzun məsafəni qət edə bilməzdilər.
Şumeroloq Samuel Kramer Luqalbandanın əfsanəsində qeyd olunan Hurum dağını hürrilətlə əlaqələndirərək Arattanın Urmiya gölünün yaxınlığında olduğunu qeyd edir.
Bəzi tədqiqatçılar Arattanın Əfqanıstandan Mesopatamiyaya uzanan ticarət yolunun üzərində olduğunu güman edilirlər. Bu yolla qiymətli daşların da ticarəti aparılırdı. Qədim dövrdə lazurit yataqlarının ancaq hazırda Bədəxşanda olduğu məlum idi.
Həmçinin Arattanın İranın şərqində yerləşməsi, onun Urartu adının fərqli forması olması kimi fərziyələr var.
Assuroloqlar Şumer əfsanələrindən başqa Arattanın varlığına dair heç bir dəlil olmadığına görə indiyədək bu ölkəni sırf mifik bir yer oluğunu qeyd edirlər
Şumer əfsanələrində Arratta ölkəsi
Əfsanələrə görə Uruk (Şumer şəhər dövləti) ilə Aratta arasında əlaqələr gah düşmənçilik, gah dinc, gah dostluq xarakteri daşıyır. En-Merkar (Uruk hökmdarı) Arattanın Uruka tabe olmasını tələb edir. Aratta hökmdarı da öz növbəsində Uruku Arattaya tabe etmək üçün tədbirlər görür. Lakin sami tayfaları Uruk şəhərini mühasirə edən zaman En-Merkar hərbi yardım almaq üçün Aratta hökmdarına müraciət edir. Şumerlər Uruk şəhərindəki məbədləri bərpa etmək üçün tikinti materiallarına, qiymətli metal və daşlara ehtiyac duyurdular. Uruk hökmdarı En-Merkar bu materialların Arattadan gətirilməsini istəyirdi. O, Aratta hökmdarı ilə yazışmalar aparır, qasidlər göndərir və hətta bu ölkəyə səfər edir.
Şumerlə Aratta arasında bəzən siyasi rəqabət güclənirdi. Aratta hökmdarı En-Sukuşsiranna En-Merkardan onu ali hakim kimi tanımasını tələb edir. En-Merkar isə ona əks tələb göndərir. Belə olduqda En-Sukurşiranna şuranı toplayır. Şura üzvləri ona En-Merkara tabe olmağı məsləhət görürlər. Aratta hökmdarı bu təklifi rədd edir və kahini Urqirunnunanı Uruku tutmağa göndərir. Lakin son məqamda kahin məğlub olur. Buna baxmayaraq yəqin ki, En-Merkar Arattaya bir müttəfiq kimi baxırdı. Şumeri narahat edən zaman o, məhz Aratta hökmdarından kömək diləmiş və bu məqsədlə Arattaya Luqalbandanı göndərmişdi.
Şumer-Aratta əlaqələri "En-Merkar və Aratta hökmdarı" dastanında nisbətən geniş əks olunmuşdur. En-Merkar Aratta hökmdarına qasidlə xəbər göndərir ki, o, Şumerə tabe olsun və məbəd tikintisi üçün material göndərsin. Əvəzində En-Merkar Arattaya taxıl göndərəcəyini vəd edir. Aratta hökmdarı Şumerə tabe olmaq tələbinə qarşı qasidə belə cavab verir: "Mən ali kahinəm, təmiz əl (ilahə İnanna) tərəfindən təyin olunmuşam... Xoş sifət İnanna həqiqətən məni Arattaya, "saf ənənələr ölkəsinə" gətirdi, məni sanki böyük darvaza kimi, dağlarda onun önünə qoydu. Məgər Aratta Uruka tabe ola bilərmi? Aratta Uruka boyun əyməyəcəkdir!" Qasid En-Merkarın adından Aratta hökmdarına hədə-qorxu gəlir: "Qasid, Arattanın ali kahininə de ki, onun şəhərinin (əhalisini) vəhşi göyərçinlər kimi, ağacdan hürküdərəm, onları quş kimi yuvada tutaram, satılmış (qul) kimi mən onu öldürərəm, dağılmış şəhər kimi onun toz-torpağını yığaram. Arattanın əhalisini (şumerlərin müdriklik və yeraltı sular tanrısı) lənətə gətirmişdir... Ona (Arattaya) qarşı İnanna hiddətlənmişdir".
Aratta hökmdarı En-Merkarın hədələrinə məhəl qoymadı və qasid vasitəsilə onunla mübahisəyə girişdi, münaqişəni sülh yolu ilə həll etmək istədi. Aratta hökmdarı qasidə cavab verdi ki, "Arattada göz yaşə çilənir, su burulur, un tökülür, ölkədə qurbankəsmə, dua, ibadət vardır, nə beş adam, nə on adam (yəni çox adam) vardır. Uruk necə dağlara qarşı çıxış edə bilər? Sənin ağan silaha sarılmaq istəyir, mən isə təkbətək vuruşmağa (yaxud mübahisəyə) çağırıram". Aratta hökmdarı ölkənin məharətindən, qəhrəmanlığından danışır, onu dağlara qaranlıq yayan axşam şəfəqinə, üzü parıltı ilə dolu olan və göyə qalxan aya, dağlara çəpər olan ağaclara bənzədir və En-Merkardan taxıl göndərməsini tələb edir. Eyni zamanda En-Merkar tələb edir ki, Aratta hökmdarı onun yanına gəlsin, sonuncu isə En-Merkarın Arattaya gəlməsini təklif edir. Qaynaq bu haqda yazır: "O, torbaları ayırdı, içini taxıl ilə doldurdu... Yükü eşşəklərə yüklədikdən sonra ağa, müdrik kahin, Uruk şəhərinin ali hökmdarı, Kulabın (Urukun dini məhəlləsi) ali kahini Aratta yolu ilə taxılı göndərdi. Adamlar qarışqa kimi torpağın dəlik-deşiyindən çıxıb Arattaya getdilər. Ali hökmdar Arattaya, özgə ölkəsinə gedən qasidə dedi: "Qasid! Arattanın ali hökmdarına de ki,... lacivərdi bir ağac kimi qoy əlinə alsın, Arattanın ali hökmdarı qoy mənim yanıma gəlsin".
En-Merkar qarşıya Arattanı siyasi cəhətdən Uruka tabe etmək məqsədini qoymuşdu. Aratta hökmdarı sonralar lacivərdi və digər materialları İkiçayarasına göndərdi, lakin onun itaətkarı olması tələbinə məhəl qoymadı.
Zəngin yeraltı faydalı sərvətləri olan Aratta ölkəsinin əhalisi qızıl, gümüş, mis, dağ daşı, qiymətli lazurit daşı hasil edirdi. Qiymətli metallardan hazırlanmış əşyalar və lazurit daşı İkiçayarasına ixrac edilirdi. Aratta əhalisi əsasən sənətkarlığın müxtəlif sahələri ilə məşğul olurdu. Burada məbəd və saray tikən, divarlara qiymətli daşlardan naxışlar vuran mahir ustalar vardı. Arattalılar qiymətli metal və daşlardan nadir zinət əşyaları hazırlayırdılar. Qaynaqdan bəlli olur ki, En-Merkar Aratta ustalarının Uruka gəlməsini ilahə İnannadan xahiş edir: "Xanımım İnanna, Aratta adamları qoy mənə qızılı və gümüşü ustalıqla emal etsinlər, təmiz lacivərd parçalarından, qızıl-gümüş qatışığından... Urukda, açıq təpədə sən yaşadığın "Anşan evi"ndə qoy məbəd tiksinlər. İşıqlı Giparın (İnanna və kahinlərin yaşadıqları yer) ortasını qoy Aratta adamları mənimçün bəzəsinlər.
Qaynaqlardan həmçinin o da məlum olur ki, Aratta əhalisi əkinçiliklə də məşğul olur, buğda, noxud becərirdi. Qaynaqda Aratta əkinçiliyinin yağış sularından asılı olması belə təsvir edilir: "Tanrıların ali kahini İşkur göyü guruldadır, ildırım çaxdırır, dağlara lərzə saldırır və yağış yağdırır. Bu zaman buğda və noxud göyərir". Arattada əkinçilik təbiətin şıltaqlığına uyğun olaraq inkişaf edirdi. Şübhəsiz ki, əkinçilikdə dağ sularından da istifadə edilirdi.
Arattada politeizm, yəni müxtəlif tanrı və tanrıçalara (ilahələrə) sitayiş mövcud idi. Əfasədən göründüyü kimi Şumerdə bərəkət və məhəbbət ilahəsi hesab edilən İnannaya ibadət geniş yayılmışdı. İnannanın Arattada müqbil adı məlum deyil. bu ilahəni İştar adlandırırdılar. Həmçinin Aratta ilə əlaqədar adı çəkilən digər bir ilahə Lamadır. İlahə Lama Arattanın mühafizəkarı hesab edilirdi. O, sırf Aratta ilahəsi imiş. Şumer tanrısı həmçinin Arattaya himayədarlıq edirdi. Ola bilsin ki, Aratta panteonuna ilahə başçılıq edirdi və nəsli quruluşun qalıqları Arattanın dini dünyagörüşündə də öz əksini tapmışdı.
İstinadlar
- Reiner, Erica (1973) «The Location of Anšan», Revue d’Assyriologie 67, pp. 57-62 (cited in Majidzadeh (1976), Hansman (1985)).
- Kramer, Samuel Noah. The Sumerians (1963) p. 275.
- en:David Rohl Legend: The Genesis of Civilisation, Century Publishing, 1998
- "The Electronic Text Corpus of Sumerian Literature". Etcsl.orinst.ox.ac.uk. 26 September 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 30 December 2018.
- "The Electronic Text Corpus of Sumerian Literature". 2011-03-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-01-26.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Aratta Sumer mifalogiyasinda yer alan olke Bu olke Urukun iki hokmdari Enmerkar ve Luqalbanda ile elaqelindirilir Onlar Sumer hokmdarlari siyahisinda qeyd olunurlar Arattanin tarixine dair qaynaqlarAratta dovleti ile elaqedar e e III minilliyin I yarisi hadiseler ve melumatlar bir nece sumer efsanesinde eks olunmusdur Onlar asagidakilardir En Merkar ve Aratta hokmdari En Merkar ve En Sukussiranna En Merkar ve Luqalbanda Luqalbanda ve Hurrum dagiArattanin cografi movqeyiArattanin cografi movqeyi muxtelif ferziyelere esaslanir Mutexessizler menbe kimi smer efsanelerinden istifade edirler Bu efsanelere esasen Aratta Urukun simalinda yerlesir ve ora su yolu ile getmek mumkundur Quru yolu ile ise Sus ve Ansan seherlerini kecmek lazimdi Bu olkede ve ya onun yaxinliginda zengin lazurit yataqlari var 1973 cu ilde Ansan seherinin Iranin cenubunda yerlesen Tell Manyan arxeoloji abidesi oldugu mueyyenlesdi Buna gore Arattanin Ansandan uzaqda olmasi subhe dogurur Cunki eramizdan evvel XXVII esrde sumer ordusu bu qeder uzun mesafeni qet ede bilmezdiler Sumeroloq Samuel Kramer Luqalbandanin efsanesinde qeyd olunan Hurum dagini hurriletle elaqelendirerek Arattanin Urmiya golunun yaxinliginda oldugunu qeyd edir Bezi tedqiqatcilar Arattanin Efqanistandan Mesopatamiyaya uzanan ticaret yolunun uzerinde oldugunu guman edilirler Bu yolla qiymetli daslarin da ticareti aparilirdi Qedim dovrde lazurit yataqlarinin ancaq hazirda Bedexsanda oldugu melum idi Hemcinin Arattanin Iranin serqinde yerlesmesi onun Urartu adinin ferqli formasi olmasi kimi ferziyeler var Assuroloqlar Sumer efsanelerinden basqa Arattanin varligina dair hec bir delil olmadigina gore indiyedek bu olkeni sirf mifik bir yer olugunu qeyd edirlerSumer efsanelerinde Arratta olkesiEfsanelere gore Uruk Sumer seher dovleti ile Aratta arasinda elaqeler gah dusmencilik gah dinc gah dostluq xarakteri dasiyir En Merkar Uruk hokmdari Arattanin Uruka tabe olmasini teleb edir Aratta hokmdari da oz novbesinde Uruku Arattaya tabe etmek ucun tedbirler gorur Lakin sami tayfalari Uruk seherini muhasire eden zaman En Merkar herbi yardim almaq ucun Aratta hokmdarina muraciet edir Sumerler Uruk seherindeki mebedleri berpa etmek ucun tikinti materiallarina qiymetli metal ve daslara ehtiyac duyurdular Uruk hokmdari En Merkar bu materiallarin Arattadan getirilmesini isteyirdi O Aratta hokmdari ile yazismalar aparir qasidler gonderir ve hetta bu olkeye sefer edir Sumerle Aratta arasinda bezen siyasi reqabet guclenirdi Aratta hokmdari En Sukussiranna En Merkardan onu ali hakim kimi tanimasini teleb edir En Merkar ise ona eks teleb gonderir Bele olduqda En Sukursiranna surani toplayir Sura uzvleri ona En Merkara tabe olmagi meslehet gorurler Aratta hokmdari bu teklifi redd edir ve kahini Urqirunnunani Uruku tutmaga gonderir Lakin son meqamda kahin meglub olur Buna baxmayaraq yeqin ki En Merkar Arattaya bir muttefiq kimi baxirdi Sumeri narahat eden zaman o mehz Aratta hokmdarindan komek dilemis ve bu meqsedle Arattaya Luqalbandani gondermisdi Sumer Aratta elaqeleri En Merkar ve Aratta hokmdari dastaninda nisbeten genis eks olunmusdur En Merkar Aratta hokmdarina qasidle xeber gonderir ki o Sumere tabe olsun ve mebed tikintisi ucun material gondersin Evezinde En Merkar Arattaya taxil gondereceyini ved edir Aratta hokmdari Sumere tabe olmaq telebine qarsi qaside bele cavab verir Men ali kahinem temiz el ilahe Inanna terefinden teyin olunmusam Xos sifet Inanna heqiqeten meni Arattaya saf eneneler olkesine getirdi meni sanki boyuk darvaza kimi daglarda onun onune qoydu Meger Aratta Uruka tabe ola bilermi Aratta Uruka boyun eymeyecekdir Qasid En Merkarin adindan Aratta hokmdarina hede qorxu gelir Qasid Arattanin ali kahinine de ki onun seherinin ehalisini vehsi goyercinler kimi agacdan hurkuderem onlari qus kimi yuvada tutaram satilmis qul kimi men onu oldurerem dagilmis seher kimi onun toz torpagini yigaram Arattanin ehalisini sumerlerin mudriklik ve yeralti sular tanrisi lenete getirmisdir Ona Arattaya qarsi Inanna hiddetlenmisdir Aratta hokmdari En Merkarin hedelerine mehel qoymadi ve qasid vasitesile onunla mubahiseye girisdi munaqiseni sulh yolu ile hell etmek istedi Aratta hokmdari qaside cavab verdi ki Arattada goz yase cilenir su burulur un tokulur olkede qurbankesme dua ibadet vardir ne bes adam ne on adam yeni cox adam vardir Uruk nece daglara qarsi cixis ede biler Senin agan silaha sarilmaq isteyir men ise tekbetek vurusmaga yaxud mubahiseye cagiriram Aratta hokmdari olkenin meharetinden qehremanligindan danisir onu daglara qaranliq yayan axsam sefeqine uzu parilti ile dolu olan ve goye qalxan aya daglara ceper olan agaclara benzedir ve En Merkardan taxil gondermesini teleb edir Eyni zamanda En Merkar teleb edir ki Aratta hokmdari onun yanina gelsin sonuncu ise En Merkarin Arattaya gelmesini teklif edir Qaynaq bu haqda yazir O torbalari ayirdi icini taxil ile doldurdu Yuku esseklere yukledikden sonra aga mudrik kahin Uruk seherinin ali hokmdari Kulabin Urukun dini mehellesi ali kahini Aratta yolu ile taxili gonderdi Adamlar qarisqa kimi torpagin delik desiyinden cixib Arattaya getdiler Ali hokmdar Arattaya ozge olkesine geden qaside dedi Qasid Arattanin ali hokmdarina de ki laciverdi bir agac kimi qoy eline alsin Arattanin ali hokmdari qoy menim yanima gelsin En Merkar qarsiya Arattani siyasi cehetden Uruka tabe etmek meqsedini qoymusdu Aratta hokmdari sonralar laciverdi ve diger materiallari Ikicayarasina gonderdi lakin onun itaetkari olmasi telebine mehel qoymadi Zengin yeralti faydali servetleri olan Aratta olkesinin ehalisi qizil gumus mis dag dasi qiymetli lazurit dasi hasil edirdi Qiymetli metallardan hazirlanmis esyalar ve lazurit dasi Ikicayarasina ixrac edilirdi Aratta ehalisi esasen senetkarligin muxtelif saheleri ile mesgul olurdu Burada mebed ve saray tiken divarlara qiymetli daslardan naxislar vuran mahir ustalar vardi Arattalilar qiymetli metal ve daslardan nadir zinet esyalari hazirlayirdilar Qaynaqdan belli olur ki En Merkar Aratta ustalarinin Uruka gelmesini ilahe Inannadan xahis edir Xanimim Inanna Aratta adamlari qoy mene qizili ve gumusu ustaliqla emal etsinler temiz laciverd parcalarindan qizil gumus qatisigindan Urukda aciq tepede sen yasadigin Ansan evi nde qoy mebed tiksinler Isiqli Giparin Inanna ve kahinlerin yasadiqlari yer ortasini qoy Aratta adamlari menimcun bezesinler Qaynaqlardan hemcinin o da melum olur ki Aratta ehalisi ekincilikle de mesgul olur bugda noxud becerirdi Qaynaqda Aratta ekinciliyinin yagis sularindan asili olmasi bele tesvir edilir Tanrilarin ali kahini Iskur goyu guruldadir ildirim caxdirir daglara lerze saldirir ve yagis yagdirir Bu zaman bugda ve noxud goyerir Arattada ekincilik tebietin siltaqligina uygun olaraq inkisaf edirdi Subhesiz ki ekincilikde dag sularindan da istifade edilirdi Arattada politeizm yeni muxtelif tanri ve tanricalara ilahelere sitayis movcud idi Efaseden gorunduyu kimi Sumerde bereket ve mehebbet ilahesi hesab edilen Inannaya ibadet genis yayilmisdi Inannanin Arattada muqbil adi melum deyil bu ilaheni Istar adlandirirdilar Hemcinin Aratta ile elaqedar adi cekilen diger bir ilahe Lamadir Ilahe Lama Arattanin muhafizekari hesab edilirdi O sirf Aratta ilahesi imis Sumer tanrisi hemcinin Arattaya himayedarliq edirdi Ola bilsin ki Aratta panteonuna ilahe basciliq edirdi ve nesli qurulusun qaliqlari Arattanin dini dunyagorusunde de oz eksini tapmisdi IstinadlarReiner Erica 1973 The Location of Ansan Revue d Assyriologie 67 pp 57 62 cited in Majidzadeh 1976 Hansman 1985 Kramer Samuel Noah The Sumerians 1963 p 275 en David Rohl Legend The Genesis of Civilisation Century Publishing 1998 ISBN 0 7126 8017 9 The Electronic Text Corpus of Sumerian Literature Etcsl orinst ox ac uk 26 September 2011 tarixinde Istifade tarixi 30 December 2018 The Electronic Text Corpus of Sumerian Literature 2011 03 07 tarixinde Istifade tarixi 2010 01 26