Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Adi cirə (lat. Cuminum cyminum) — bitkilər aləminin çətirçiçəklilər dəstəsinin çətirkimilər fəsiləsinin cirə cinsinə aid bitki növü. Onun toxumları bir çox mədəniyyətin mətbəxində həm bütöv, həm də üyüdülmüş şəkildə istifadə olunur. Cirənin xalq təbabətində istifadə edildiyi düşünülsə də, onun dərman vasitəsi kimi istifadəsinin təhlükəsiz və ya effektiv olduğuna dair güclü dəlil mövcud deyil.
| Adi cirə | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Triba: Yarımtriba: Cins: Növ: Adi cirə | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
Təsviri
Cirə bitkisi 30-50 santimetrə qədər böyüyür və əllə yığılır. Adi cirə 20-30 santimetr hündürlüyündə və 3–5 santimetr diametrində nazik, hamar, budaqlı gövdəyə malik olan birillik ot bitkisidir. Bitkinin kökü boz və ya tünd yaşıl rəngdədir. Yarpaqları 5-10 santimetr uzunluğunda, çiçəkləri kiçik, ağ və ya çəhrayı rəngdədir və çətirdə yığılır. Cirə toxumları uzunsov formada, uzunlamasına çıxıntılı və sarı-qəhvəyi rəngdə olan zirə toxumlarına bənzəyir.
Digər ədviyyatlarla qarışdırılması
Cirə bəzən çətirkimilər (lat. Apiaceae) ailəsindəki başqa bir ədviyyat olan zirə ilə qarışdırılır. Cirə dadına görə daha acıdır, rəngi daha açıqdır və daha iridir. Bir çox Avropa dillərində bu iki bitkinin adları arasında aydın fərq yoxdur. Bir çox slavyan və ural dillərində cirə "Roma zirəsi" və ya "ədvalı zirə" adalanır.
Tarixi
Orta Asiya, Cənub-Qərbi Asiya və ya Şərqi Aralıq dənizi mənşəli olduğu ehtimal edilən cirə min illərdir ədviyyat kimi istifadə olunur. Eramızdan əvvəl 6-cı minilliyin əvvəllərinə aid olan, indi su altında qalan yaşayış məskənində yabani cirə toxumları aşkarlanmışdır. Suriyada aşkarlanmış toxumlar isə e.ə. II minilliyə aid edilmişdir. Cirə toxumları həmçinin Qədim Misirə aid arxeoloji sahələrdəki Yeni padşahlıq dövrünə aid bir neçə təbəqədə də tapılmışdır. Qədim Misir sivilizasiyasında cirədən ədviyyat və mumiyalamada konservant kimi istifadə edilirdi.
Cirə qədim Kritdəki minoy sivilizasiyası üçün əhəmiyyətli ədviyyat idi. Cirə qədim Roma mətbəxində də geniş istifadə olunurdu. Hindistanda o, minilliklər boyu saysız-hesabsız reseptlərdə ənənəvi tərkib hissəsi kimi istifadə olunmuş və bir çox digər ədviyyat qarışıqlarının əsasını təşkil etmişdir.
Cirə Amerika qitəsinə İspaniya və Portuqaliya kolonistləri tərəfindən gətirilmişdir. Qara və yaşıl cirə fars mətbəxində istifadə olunur. Bu gün bitki ən çox Hindistan yarımadasında, Şimali Afrikada, Meksikada, Çilidə və Çində yetişdirilir.
Becərilməsi və istehsalı
Əkin sahələri
Hindistan dünyanın ən böyük cirə istehsalçısıdır və ümumi istehsalın təxminən 70%-i onun payına düşür. Digər əsas cirə istehsal edən ölkələr Suriya (13%), Türkiyə (5%), BƏƏ (3%) və İrandır. Hindistan 2020–2021 maliyyə ilində 856 min ton cirə toxumu istehsal etmişdir.
İqlim tələbləri
Cirə quraqlığa davamlı tropik və ya subtropik bitkidir. Optimal böyümə temperaturu 25–30 °C arasındadır. Bitkinin böyüməsi üçün ən uyğun şərait Aralıq dənizi iqlimidir. Cirənin becərilməsi üç-dörd aya qədər uzun, isti yay tələb edir. Aşağı temperaturda yarpaqların rəngi yaşıldan bənövşəyə qədər dəyişir. Yüksək temperatur böyümə müddətini azalda və erkən yetişməyə səbəb ola bilər. Hindistanda cirə oktyabr ayından dekabrın əvvəlinə kimi əkilir və fevral ayında məhsul yığımına başlanır. Suriya və İranda isə cirə noyabrın ortalarından dekabrın ortalarına qədər əkilir (yanvarın ortalarına qədər uzadılması mümkündür) və iyun/iyul aylarında yığılır.
İstifadəsi
Cirə toxumu özünəməxsus dadı və ətrinə görə ədviyyat olaraq istifadə olunur. Cirə bəzi pendir növlərində və Fransa mətbəxinə aid bəzi ənənəvi çörək növlərində də istifadə olunur. Cirə üyüdülmüş halda və ya bütöv toxum halında istifadə edilə bilər.
Bir neçə ölkənin xalq təbabəti praktikasında qurudulmuş cirə toxumlarından dərman məqsədi ilə istifadə olduuğu ehtimal edilsə də, bitkinin tibbi məqsədlə istifadəsi ilə bağlı hər hansı bir elmi sübut mövcud deyil.
Sinonimləri
Heterotipik sinonimləri
- Cuminia cyminum J.F.Gmel.
- Cuminum aegyptiacum Mérat ex DC.
- Cuminum cyminum var. hispanicum (Mérat ex DC.) Lange
- Cuminum hispanicum Mérat ex DC.
- Cuminum odorum Salisb.
- Cuminum officinale Garsault
- Cuminum sativum J.Sm.
- Cyminon longeinvolucellatum St.-Lag.
- Ligusticum cuminum Crantz
- Luerssenia cyminum Kuntze
- Selinum cuminum E.H.L.Krause
İstinadlar
- Linnaeus C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 1. S. 254.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Adi cire lat Cuminum cyminum bitkiler aleminin cetircicekliler destesinin cetirkimiler fesilesinin cire cinsine aid bitki novu Onun toxumlari bir cox medeniyyetin metbexinde hem butov hem de uyudulmus sekilde istifade olunur Cirenin xalq tebabetinde istifade edildiyi dusunulse de onun derman vasitesi kimi istifadesinin tehlukesiz ve ya effektiv olduguna dair guclu delil movcud deyil Adi cireElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad Klad Klad Klad AsteridsKlad Deste CetirciceklilerFesile CetirkimilerYarimfesile Triba Yarimtriba Cins CireNov Adi cireBeynelxalq elmi adiCuminum cyminum L 1753Sekil axtarisiITIS 501839NCBI 52462EOL 488085TesviriCire bitkisi 30 50 santimetre qeder boyuyur ve elle yigilir Adi cire 20 30 santimetr hundurluyunde ve 3 5 santimetr diametrinde nazik hamar budaqli govdeye malik olan birillik ot bitkisidir Bitkinin koku boz ve ya tund yasil rengdedir Yarpaqlari 5 10 santimetr uzunlugunda cicekleri kicik ag ve ya cehrayi rengdedir ve cetirde yigilir Cire toxumlari uzunsov formada uzunlamasina cixintili ve sari qehveyi rengde olan zire toxumlarina benzeyir Diger edviyyatlarla qarisdirilmasiCire bezen cetirkimiler lat Apiaceae ailesindeki basqa bir edviyyat olan zire ile qarisdirilir Cire dadina gore daha acidir rengi daha aciqdir ve daha iridir Bir cox Avropa dillerinde bu iki bitkinin adlari arasinda aydin ferq yoxdur Bir cox slavyan ve ural dillerinde cire Roma ziresi ve ya edvali zire adalanir TarixiCuminum cyminum Linn Orta Asiya Cenub Qerbi Asiya ve ya Serqi Araliq denizi menseli oldugu ehtimal edilen cire min illerdir edviyyat kimi istifade olunur Eramizdan evvel 6 ci minilliyin evvellerine aid olan indi su altinda qalan yasayis meskeninde yabani cire toxumlari askarlanmisdir Suriyada askarlanmis toxumlar ise e e II minilliye aid edilmisdir Cire toxumlari hemcinin Qedim Misire aid arxeoloji sahelerdeki Yeni padsahliq dovrune aid bir nece tebeqede de tapilmisdir Qedim Misir sivilizasiyasinda cireden edviyyat ve mumiyalamada konservant kimi istifade edilirdi Cire qedim Kritdeki minoy sivilizasiyasi ucun ehemiyyetli edviyyat idi Cire qedim Roma metbexinde de genis istifade olunurdu Hindistanda o minillikler boyu saysiz hesabsiz reseptlerde enenevi terkib hissesi kimi istifade olunmus ve bir cox diger edviyyat qarisiqlarinin esasini teskil etmisdir Cire Amerika qitesine Ispaniya ve Portuqaliya kolonistleri terefinden getirilmisdir Qara ve yasil cire fars metbexinde istifade olunur Bu gun bitki en cox Hindistan yarimadasinda Simali Afrikada Meksikada Cilide ve Cinde yetisdirilir Becerilmesi ve istehsaliKommersiya meqsedi ile qablasdirilmis butov ve uyudulmus cire toxumlariEkin saheleri Hindistan dunyanin en boyuk cire istehsalcisidir ve umumi istehsalin texminen 70 i onun payina dusur Diger esas cire istehsal eden olkeler Suriya 13 Turkiye 5 BEE 3 ve Irandir Hindistan 2020 2021 maliyye ilinde 856 min ton cire toxumu istehsal etmisdir Iqlim telebleri Cire quraqliga davamli tropik ve ya subtropik bitkidir Optimal boyume temperaturu 25 30 C arasindadir Bitkinin boyumesi ucun en uygun serait Araliq denizi iqlimidir Cirenin becerilmesi uc dord aya qeder uzun isti yay teleb edir Asagi temperaturda yarpaqlarin rengi yasildan benovseye qeder deyisir Yuksek temperatur boyume muddetini azalda ve erken yetismeye sebeb ola biler Hindistanda cire oktyabr ayindan dekabrin evveline kimi ekilir ve fevral ayinda mehsul yigimina baslanir Suriya ve Iranda ise cire noyabrin ortalarindan dekabrin ortalarina qeder ekilir yanvarin ortalarina qeder uzadilmasi mumkundur ve iyun iyul aylarinda yigilir Istifadesi Cire toxumu ozunemexsus dadi ve etrine gore edviyyat olaraq istifade olunur Cire bezi pendir novlerinde ve Fransa metbexine aid bezi enenevi corek novlerinde de istifade olunur Cire uyudulmus halda ve ya butov toxum halinda istifade edile biler Bir nece olkenin xalq tebabeti praktikasinda qurudulmus cire toxumlarindan derman meqsedi ile istifade olduugu ehtimal edilse de bitkinin tibbi meqsedle istifadesi ile bagli her hansi bir elmi subut movcud deyil SinonimleriHeterotipik sinonimleri Cuminia cyminum J F Gmel Cuminum aegyptiacum Merat ex DC Cuminum cyminum var hispanicum Merat ex DC Lange Cuminum hispanicum Merat ex DC Cuminum odorum Salisb Cuminum officinale Garsault Cuminum sativum J Sm Cyminon longeinvolucellatum St Lag Ligusticum cuminum Crantz Luerssenia cyminum Kuntze Selinum cuminum E H L KrauseIstinadlarLinnaeus C Species Plantarum lat Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas 1753 C 1 S 254 Hemcinin bax