Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kvazi ulduzlar və ya kvazarlar-müşahidə olunan kainatın ən parlaq obyektləridir.Kəşf olunan ilk kvazarlar və kvazarları olmuşdur.
Kvazarlar bizdən milyardlarla işıq ili uzaqlığında olan qalaktikaların mərkəzlərində yerləşirlər.Bir kvazarın parlaqlığı bütöv bir qalaktikanın parlaqlığından çoxdur və bir kvazar Günəşdən 1 trilyon dəfə daha parlaqdır.Kvazarların mərkəzlərində superkütləli qara dəliklər yerləşir.Bu obyektlər inanılmaz dərəcədə çox enerji yayırlar.4 milyard ildən sonra Süd Yolu və Andromeda qalaktikalarının toqquşması zamanı onların mərkəzlərində olan superkütləli qara dəliklər də toqquşacaqlar.Bu zaman böyük ehtimalla,Süd Yolunun mərkəzində bir parlaq kvazar əmələ gələcəkdir.
Kvazar termini "quasi-stellar radio source" yarı ulduz ( ulduza oxşar) radio mənbəyi mənasını verir, bunun səbəbi 1950-ci illərdə aparılmış müşahidələrdə bu obyektlərin mənşəyi bilinməyən radio şüalanma mənbələri kimi kəşf edilməsi və vizual oblastda fotoqrafik müşahidələr zamanı zəif parıltılı ulduza oxşar işıq nöqtələrinə bənzədilmələridir. Habbl kosmik teleskopu vasitəsilə aparılmış müşahidələr zamanı kvazarların qalaktikaların mərkəzində meydana gəldiyi, bəzi kvazarların isti qalaktikalarla güclü qarşılıqlı təsirdə olduğu və ya qalaktikaları birləşdirdiyi meydana çıxdı.
Kvazarlar çox geniş məsafə aralığında aşkar edilir və kvazarların kəşf araşdırmaları göstərir ki,kvazarların yaranması daha çox uzaq keçmişdə baş vermişdir. Kainatda kvazar fəaliyyətinin ən yüksək dövrü 10 milyard il bundan əvvələ uyğun gəlir. 2017-ci ilə qədər müşahidə olunan ən uzaq kvazar -dir.Bu kvazar kainat yalnız 690 milyon yaşındaykən şüalandırmağa başlamışdır. Bu kvazardakı superkütləli qara dəlik indiyə kimi məlum olan ən uzaq qara dəlikdir və kütləsinin 800 milyon Günəş kütləsi tərtibində olduğu təxmin edilir.
müşahidəsi ulduzabənzər radioşüalanma mənbələrinin kəşf edilməsinə gətirib çıxardı(1963).Onlar görünən obyektlərlə müqayisə edilərkən, ulduzlardan fərqlənmədiyinə görə ulduzabənzər kvazar adlandırıldı. Lakin sonralar onların uzaqlaşma sürətlərinin çox böyük və bizdən məsafələrinin milyard işıq ilinə bərabər olduğu aşkar edildi. Kvazarların işıqlığı 1039 Vt tərtibindədir, yəni adi qalaktikanın işıqlığına nisbətən ən azı yüz dəfə böyükdür. Kvazarlar öz enerjisinin əsas hissəsini infraqırmızı diapozonda şüalandırır. Bu şüalanmanın gücü 1042 Vt-dir (Bizim qalaktikanın işıqlığından 105 dəfə böyük).
Ən parlaq kvazar 12m, 6 ulduz ölçüsü ilə xarakterizə edilir. Bizdən 3 milyard işıq ili məsafəsində olmaqla, işıqlığı Andromeda dumanlığından 500 dəfə çoxdur. O həm də güclü rentgen şüalanma mənbəyidir. Kvazar, ölçüsünə görə ulduzdan xeyli böyük, Bizim Qalaktikadan isə olduqca kiçikdir. Onun ölçüsü təqribən bir işıq ilinə, kütləsi isə bir neçə milyon Günəş kütləsinə ekvivalentdir.
Qalaktikaların aktiv nüvələri ilə kvazarların əlaqələrini təsdiq edən faktlar aşkar edilmişdir. Müasir təsəvvürlərə görə, kvazarlar tədricən aktiv qalaktikaya, o da öz növbəsində adi qalaktikaya çevrilir.
Tarixi və adlandırılması
Kvazar sözü ilk vaxtlar qalaktikadan kənar “kvazi ulduz” mənasında işlənmişdir. 1960-cı ildə Kaliforniya Texnologiya İnstitutunda radiointerferometrin köməkliyi ilə radiomənbələrin koordinatının təyin edilməsinə başladılar. Bu tədqiqatlar zamanı çox böyük dəqiqliyə nail olunmuşdu. Bu dəqiqlik amerika alimləri T.Metyuza və A.Sendicə ulduz ölçüsü 16m olan radiomənbənin koordinatını təyin etməyə imkan verdi. Alınmış spektri əvvəlcə başa düşmək mümükün olmadı. İlk öncə belə hesab etdilər ki, Çin əlyazmalarına əsasən səmanın bu hissəsində 1604-cü ildə partlamış ifrat yeni ulduzun spektri alınmışdır.
1962-ci ildə daha iki radiomənbənin 3C 196 və 3C 286-nın spektrini ala bildilər və bu “ulduzlar”ında spektrləri 3C 48–də olduğu kimi qeyri-adi idi. Alınmış spektləri məlum xətlərin spektrlərinin heç biri ilə eyniləşdirmək mümkün olmadı.
1963-cü ildə ingilis astronomları tərəfindən 3C 273 radiomənbəsinin koordinatları çox böyük dəqiqliklə müəyyən edildi. Bu radiomənbənin Ay tərəfindən “tutulması” zamanı onun mürəkkəb quruluşa malik olması aşkar olundu. Radiomənbənin mərkəzi hissəsi nöqtəvi cisimdən ibarət idi. Onun ətrafında 19II5 bucaq saniyəsi məsafəsində yerləşən çox zəif örtük aşkar edildi. Elə həmin vaxtlar daha bir neçə mənbənin zəif ulduz olması aşkar edildi.
Kvazarların anlaşılmayan spektrinə 1963-cü ildə holland mənşəli amerika astronomu Şmidt aydınlıq gətirə bildi. Bu, XX əsrin ən böyük kəşflərindən biri hesab olunur.
Şmidt kifayət qədər parlaq, 13m-cü ulduz ölçüsünə malik 3C 273 radiomənbəsinin spektrini aldı və tədqiq etdi. O, bu spektrdəki xətləri, əvvəlcə heç bir kimyəvi elementin xətləri ilə eyniləşdirə bilmədi. Sonra isə həmin xətləri çox böyük dəqiqliklə hidrogenin xətləri ilə eyniləşdirdi. Məlum oldu ki, bu 48000 km/san sürətlə bizdən uzaqlaşan və bu hesabla xətləri qırmızı oblasta doğru sürüşmüş radiomənbənin, yəni 3C 273 kvazarının spektridir. Aydın oldu ki, indiyə kimi bizim qalaktikanın adi ulduzlarından biri hesab edilən 3C 273 bizim Qalaktikadan kənarda və çox-çox uzaqda yerləşir. Spektrdə müşahidə olunan qırmızı sürüşmə isə (Z = 0,158) kosmoloji xarakterlidr və Kainatın genişlənməsi ilə bağlıdır. Habbl qanununu tətbiq etdikdə V = H0r kvazara qədər məsafənin 600 Mpk və ya 2 milyard işıq ili olduğu məlum oldu.
Palomar atlasında kvazarlar nöqtəvi obyekt kimi görünürlər və görünüşlərinə görə ulduzlardan seçilmirlər. Onlar Seyfert qalaktikalarına nisbətən daha yüksək işıqlığa malikdirlər.
Beləliklə, məlum oldu ki, 3C 273 kvazarının qırmızı sürüşməsi Z=0,158, 3C 48-in Z=0,37 və 3C 9-un Z=2-dir. Əgər spektrdə müşahidə olunan qırmızı sürüşmə kainatın kosmoloji genişlənməsi ilə bağlıdırsa, onda Habbl qanununu tətbiq etsək 3C 273-ün 48000 km/san və 3C 9-un 240000 km/san sürətlə bizdən uzaqlaşmaqda olduqlarını tapırıq.
Bundan sonra keçmiş sovet astrofiziki Şklovskiy çox paradoksal bir hipotez irəli sürdü. Əgər 3C 273 kvazarı qalaktikadan kənarda yerləşirsə, onda onun parlaqlığı zamana görə dəyişməlidir. Bundan sonra MDU-nun nəzdindəki Dövlət Astronomiya İnstitutunun əməkdaşları Şarov və Yefremov bu kvazarın əvvəllər alınmış fotoplastinkalarını yenidən tədqiq edərək, onun parlaqlığının bir il ərzində bir ulduz ölçüsü dəyişməsini aşkar etdilər. Bu vaxta qədər astronomlar ayrı-ayrı ulduzların parlaqlığının dəyişməsini tədqiq edirdilər. Kvazar 3C 273 isə milyardlarla ulduzdan ibarət qalaktikadır və bu ulduz sistemində hər bir ulduz o birindən asılı olmayaraq enerji şüalandırır. Dəyişmənin xarakterik vaxtının bir il olması, belə qərara gəlməyə əsas verirdi ki, iddia edək ki, dəyişməyə məsul onların ölçüsü bir işıq ilindən artıq deyildir. Bu müşahidə faktı iddia etməyə imkan verdi ki, həmin obyekt öz təbiətinə görə Seyfert qalaktiklarına bənzəyir. Ancaq onlardan min dəfələrlə daha güclü və fəaldır.
Statistik tədqiqatların köməyi ilə məlum oldu ki, kainatın təkamülünün daha ilkin mərhələlərində, onun ölçüləri 3÷5 dəfə indikindən kiçik olduğu dönəmlərdə, kvazarlar indikindən daha çox olmuşlar. Belə deməyə əsas var ki, kvazarlar həmin dövrdə normal qalaktikalar qədər olmuşlar. Belə bir hipotezi də inkar etməz olmaz ki, həmin dövrdə bütün qalaktikalar kvazar olublar. Doğrudur,bu fikir hələ tam təsdiq olunmamışdır və yeni tədqiqatlara ehtiyac vardır. Sonda bir məsələni də qeyd etmək lazımdır ki, kvazarlar bizim kainatın ən maraqlı və mühüm əhəmiyyət kəsb edən obyektlərindən biridir. Deməli biz kvazarları tədqiq etməklə kainatın daha ilkin mərhələlərini tədqiq etmiş oluruq. Məsələn, 3C 273 kvazarı ilə aramızdakı məsafə işıq bizə 2 milyard işıq ilidir. Bu o deməkdir ki, kvazardan bu gün qəbul etdiyimiz işıq şüası 2 milyard il yolçuluqdan sonra gəlib bizə çatır. Biz həmin kvazarı bu gün tədqiq etməklə, əslində 2 milyard il bundan öncəki halını müşahidə etmiş oluruq.
İstinadlar
- Bahcall, J. N.; et al. (1997). "Hubble Space Telescope Images of a Sample of 20 Nearby Luminous Quasars". The Astrophysical Journal. 479 (2): 642. arXiv:astro-ph/9611163 . Bibcode:1997ApJ...479..642B. doi:10.1086/303926. Retrieved 5 March 2017.
- Schmidt, Maarten; Schneider, Donald; Gunn, James (1995). "Spectrscopic CCD Surveys for Quasars at Large Redshift.IV.Evolution of the Luminosity Function from Quasars Detected by Their Lyman-Alpha Emission". The Astronomical Journal. 110: 68. Bibcode:1995AJ....110...68S. doi:10.1086/117497.
- Bañados, Eduardo; et al. (6 March 2018). "An 800-million-solar-mass black hole in a significantly neutral Universe at a redshift of 7.5". Nature. 553(7689): 7. arXiv:1712.01860 . Bibcode:2018Natur.553..473B. doi:10.1038/nature25180. Retrieved 6 December 2017.
- Choi, Charles Q. (6 December 2017). "Oldest Monster Black Hole Ever Found Is 800 Million Times More Massive Than the Sun". Space.com. Retrieved 6 December 2017.
- Landau, Elizabeth; Bañados, Eduardo (6 December 2017). "Found: Most Distant Black Hole". NASA. Retrieved 6 December 2017.
- Zeynalov S.Q., Hüseynov N.Ə., “Qalaktika, Metaqalaktika, Metakainat”, 2005, Bakı, “Elm” nəşriyyatı
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Kvazi ulduzlar ve ya kvazarlar musahide olunan kainatin en parlaq obyektleridir Kesf olunan ilk kvazarlar ve kvazarlari olmusdur Kvazarlar bizden milyardlarla isiq ili uzaqliginda olan qalaktikalarin merkezlerinde yerlesirler Bir kvazarin parlaqligi butov bir qalaktikanin parlaqligindan coxdur ve bir kvazar Gunesden 1 trilyon defe daha parlaqdir Kvazarlarin merkezlerinde superkutleli qara delikler yerlesir Bu obyektler inanilmaz derecede cox enerji yayirlar 4 milyard ilden sonra Sud Yolu ve Andromeda qalaktikalarinin toqqusmasi zamani onlarin merkezlerinde olan superkutleli qara delikler de toqqusacaqlar Bu zaman boyuk ehtimalla Sud Yolunun merkezinde bir parlaq kvazar emele gelecekdir Kvazar termini quasi stellar radio source yari ulduz ulduza oxsar radio menbeyi menasini verir bunun sebebi 1950 ci illerde aparilmis musahidelerde bu obyektlerin menseyi bilinmeyen radio sualanma menbeleri kimi kesf edilmesi ve vizual oblastda fotoqrafik musahideler zamani zeif pariltili ulduza oxsar isiq noqtelerine benzedilmeleridir Habbl kosmik teleskopu vasitesile aparilmis musahideler zamani kvazarlarin qalaktikalarin merkezinde meydana geldiyi bezi kvazarlarin isti qalaktikalarla guclu qarsiliqli tesirde oldugu ve ya qalaktikalari birlesdirdiyi meydana cixdi Kvazarlar cox genis mesafe araliginda askar edilir ve kvazarlarin kesf arasdirmalari gosterir ki kvazarlarin yaranmasi daha cox uzaq kecmisde bas vermisdir Kainatda kvazar fealiyyetinin en yuksek dovru 10 milyard il bundan evvele uygun gelir 2017 ci ile qeder musahide olunan en uzaq kvazar dir Bu kvazar kainat yalniz 690 milyon yasindayken sualandirmaga baslamisdir Bu kvazardaki superkutleli qara delik indiye kimi melum olan en uzaq qara delikdir ve kutlesinin 800 milyon Gunes kutlesi tertibinde oldugu texmin edilir musahidesi ulduzabenzer radiosualanma menbelerinin kesf edilmesine getirib cixardi 1963 Onlar gorunen obyektlerle muqayise edilerken ulduzlardan ferqlenmediyine gore ulduzabenzer kvazar adlandirildi Lakin sonralar onlarin uzaqlasma suretlerinin cox boyuk ve bizden mesafelerinin milyard isiq iline beraber oldugu askar edildi Kvazarlarin isiqligi 1039 Vt tertibindedir yeni adi qalaktikanin isiqligina nisbeten en azi yuz defe boyukdur Kvazarlar oz enerjisinin esas hissesini infraqirmizi diapozonda sualandirir Bu sualanmanin gucu 1042 Vt dir Bizim qalaktikanin isiqligindan 105 defe boyuk En parlaq kvazar 12m 6 ulduz olcusu ile xarakterize edilir Bizden 3 milyard isiq ili mesafesinde olmaqla isiqligi Andromeda dumanligindan 500 defe coxdur O hem de guclu rentgen sualanma menbeyidir Kvazar olcusune gore ulduzdan xeyli boyuk Bizim Qalaktikadan ise olduqca kicikdir Onun olcusu teqriben bir isiq iline kutlesi ise bir nece milyon Gunes kutlesine ekvivalentdir Qalaktikalarin aktiv nuveleri ile kvazarlarin elaqelerini tesdiq eden faktlar askar edilmisdir Muasir tesevvurlere gore kvazarlar tedricen aktiv qalaktikaya o da oz novbesinde adi qalaktikaya cevrilir Tarixi ve adlandirilmasiKvazar sozu ilk vaxtlar qalaktikadan kenar kvazi ulduz menasinda islenmisdir 1960 ci ilde Kaliforniya Texnologiya Institutunda radiointerferometrin komekliyi ile radiomenbelerin koordinatinin teyin edilmesine basladilar Bu tedqiqatlar zamani cox boyuk deqiqliye nail olunmusdu Bu deqiqlik amerika alimleri T Metyuza ve A Sendice ulduz olcusu 16m olan radiomenbenin koordinatini teyin etmeye imkan verdi Alinmis spektri evvelce basa dusmek mumukun olmadi Ilk once bele hesab etdiler ki Cin elyazmalarina esasen semanin bu hissesinde 1604 cu ilde partlamis ifrat yeni ulduzun spektri alinmisdir 1962 ci ilde daha iki radiomenbenin 3C 196 ve 3C 286 nin spektrini ala bildiler ve bu ulduzlar inda spektrleri 3C 48 de oldugu kimi qeyri adi idi Alinmis spektleri melum xetlerin spektrlerinin hec biri ile eynilesdirmek mumkun olmadi 1963 cu ilde ingilis astronomlari terefinden 3C 273 radiomenbesinin koordinatlari cox boyuk deqiqlikle mueyyen edildi Bu radiomenbenin Ay terefinden tutulmasi zamani onun murekkeb qurulusa malik olmasi askar olundu Radiomenbenin merkezi hissesi noqtevi cisimden ibaret idi Onun etrafinda 19II5 bucaq saniyesi mesafesinde yerlesen cox zeif ortuk askar edildi Ele hemin vaxtlar daha bir nece menbenin zeif ulduz olmasi askar edildi Kvazarlarin anlasilmayan spektrine 1963 cu ilde holland menseli amerika astronomu Smidt aydinliq getire bildi Bu XX esrin en boyuk kesflerinden biri hesab olunur Smidt kifayet qeder parlaq 13m cu ulduz olcusune malik 3C 273 radiomenbesinin spektrini aldi ve tedqiq etdi O bu spektrdeki xetleri evvelce hec bir kimyevi elementin xetleri ile eynilesdire bilmedi Sonra ise hemin xetleri cox boyuk deqiqlikle hidrogenin xetleri ile eynilesdirdi Melum oldu ki bu 48000 km san suretle bizden uzaqlasan ve bu hesabla xetleri qirmizi oblasta dogru surusmus radiomenbenin yeni 3C 273 kvazarinin spektridir Aydin oldu ki indiye kimi bizim qalaktikanin adi ulduzlarindan biri hesab edilen 3C 273 bizim Qalaktikadan kenarda ve cox cox uzaqda yerlesir Spektrde musahide olunan qirmizi surusme ise Z 0 158 kosmoloji xarakterlidr ve Kainatin genislenmesi ile baglidir Habbl qanununu tetbiq etdikde V H0r kvazara qeder mesafenin 600 Mpk ve ya 2 milyard isiq ili oldugu melum oldu Palomar atlasinda kvazarlar noqtevi obyekt kimi gorunurler ve gorunuslerine gore ulduzlardan secilmirler Onlar Seyfert qalaktikalarina nisbeten daha yuksek isiqliga malikdirler Belelikle melum oldu ki 3C 273 kvazarinin qirmizi surusmesi Z 0 158 3C 48 in Z 0 37 ve 3C 9 un Z 2 dir Eger spektrde musahide olunan qirmizi surusme kainatin kosmoloji genislenmesi ile baglidirsa onda Habbl qanununu tetbiq etsek 3C 273 un 48000 km san ve 3C 9 un 240000 km san suretle bizden uzaqlasmaqda olduqlarini tapiriq Bundan sonra kecmis sovet astrofiziki Sklovskiy cox paradoksal bir hipotez ireli surdu Eger 3C 273 kvazari qalaktikadan kenarda yerlesirse onda onun parlaqligi zamana gore deyismelidir Bundan sonra MDU nun nezdindeki Dovlet Astronomiya Institutunun emekdaslari Sarov ve Yefremov bu kvazarin evveller alinmis fotoplastinkalarini yeniden tedqiq ederek onun parlaqliginin bir il erzinde bir ulduz olcusu deyismesini askar etdiler Bu vaxta qeder astronomlar ayri ayri ulduzlarin parlaqliginin deyismesini tedqiq edirdiler Kvazar 3C 273 ise milyardlarla ulduzdan ibaret qalaktikadir ve bu ulduz sisteminde her bir ulduz o birinden asili olmayaraq enerji sualandirir Deyismenin xarakterik vaxtinin bir il olmasi bele qerara gelmeye esas verirdi ki iddia edek ki deyismeye mesul onlarin olcusu bir isiq ilinden artiq deyildir Bu musahide fakti iddia etmeye imkan verdi ki hemin obyekt oz tebietine gore Seyfert qalaktiklarina benzeyir Ancaq onlardan min defelerle daha guclu ve fealdir Statistik tedqiqatlarin komeyi ile melum oldu ki kainatin tekamulunun daha ilkin merhelelerinde onun olculeri 3 5 defe indikinden kicik oldugu donemlerde kvazarlar indikinden daha cox olmuslar Bele demeye esas var ki kvazarlar hemin dovrde normal qalaktikalar qeder olmuslar Bele bir hipotezi de inkar etmez olmaz ki hemin dovrde butun qalaktikalar kvazar olublar Dogrudur bu fikir hele tam tesdiq olunmamisdir ve yeni tedqiqatlara ehtiyac vardir Sonda bir meseleni de qeyd etmek lazimdir ki kvazarlar bizim kainatin en maraqli ve muhum ehemiyyet kesb eden obyektlerinden biridir Demeli biz kvazarlari tedqiq etmekle kainatin daha ilkin merhelelerini tedqiq etmis oluruq Meselen 3C 273 kvazari ile aramizdaki mesafe isiq bize 2 milyard isiq ilidir Bu o demekdir ki kvazardan bu gun qebul etdiyimiz isiq suasi 2 milyard il yolculuqdan sonra gelib bize catir Biz hemin kvazari bu gun tedqiq etmekle eslinde 2 milyard il bundan onceki halini musahide etmis oluruq IstinadlarBahcall J N et al 1997 Hubble Space Telescope Images of a Sample of 20 Nearby Luminous Quasars The Astrophysical Journal 479 2 642 arXiv astro ph 9611163 Bibcode 1997ApJ 479 642B doi 10 1086 303926 Retrieved 5 March 2017 Schmidt Maarten Schneider Donald Gunn James 1995 Spectrscopic CCD Surveys for Quasars at Large Redshift IV Evolution of the Luminosity Function from Quasars Detected by Their Lyman Alpha Emission The Astronomical Journal 110 68 Bibcode 1995AJ 110 68S doi 10 1086 117497 Banados Eduardo et al 6 March 2018 An 800 million solar mass black hole in a significantly neutral Universe at a redshift of 7 5 Nature 553 7689 7 arXiv 1712 01860 Bibcode 2018Natur 553 473B doi 10 1038 nature25180 Retrieved 6 December 2017 Choi Charles Q 6 December 2017 Oldest Monster Black Hole Ever Found Is 800 Million Times More Massive Than the Sun Space com Retrieved 6 December 2017 Landau Elizabeth Banados Eduardo 6 December 2017 Found Most Distant Black Hole NASA Retrieved 6 December 2017 Zeynalov S Q Huseynov N E Qalaktika Metaqalaktika Metakainat 2005 Baki Elm nesriyyati