Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qravitasiyanın təsiri altında olan sistemlər üçün maddənin cazibə mərkəzinə doğru konsentrasiyası xarakteriktdir. Ulduz sistemlərinin –qalaktikalarin mərkəzi oblastlarında bir qayda olaraq nüvə yerləşir. Nüvə ulduzlardan, qazdan və tozdan ibarətdir. Spiral quruluşa malik qalaktikalarda nüvə daha aydın seçilir. Bizim Qalaktikanın nüvəsinin kütləsi bir neçə milyon (Günəş) kütləsi tərtibindədir və o qaz-toz buludu ilə əhatə olunmuşdur. Bu qaz-toz buludu mərkəzdən 150 pk məsafəyə qədər yayılmışdır. Fəal nüvənin özünün ölçüsü 10 pk-dən kiçikdir. Nüvəciyin ölçüsü isə təxminən ~ 10−4 parsekdir. Fəal nüvənin mərkəzi hissəsini "nüvəcik" adlandırırlar. Bəzi qalaktikalar ümumiyyətlə nüvəyə malik deyillər. Məsələn, bizim yaxın qonşularımız, böyük və kiçik Maqellan buludlarınin nüvəsi yoxdur. Bu hal kiçik kütləli düzgün olmayan qalaktikalar üçün daha xarakterikdir və onlarda mərkəzə doğru konsentrasiya hiss olunmur. Bəzi qalaktikaların nüvəsində ("pekulyar nüvələr") isti ulduzlar və güclü ionlaşmış qaz oblastları aşkar olunmuşdur. Bu oblastlarda fəal ulduzəmələgəlmə proseslərinin getməsi ehtimal olunur. Belə qalaktikaların (UB oblastda şüalanmasının artıqlığı ilə seçilən qalaktikalar adlandırırlar) spektrləri üçün parlaq emissiya xərləri və güclü kəsilməz UB oblastda şüalanma xaraterikdir.
Bir sıra hallarda nüvədə baş verən fiziki prosesləri, ancaq orada konsentrasiya olunmuş ulduzlarda və qazda baş verə biləcək fiziki proseslərlə izah etmək olmur. Sayına görə normal qalaktikaların 1%-ni təşkil edən fəal nüvəli (qeyri stasionar) qalaktikalar bu xüsusiyyətlərə malikdirlər. Nüvənin qeyri stasionar olması bütün spektral diapozonda –rentgen, UB, İQ və güclü şüalanma ilə özünü büruzə verir. Fəal nüvəli qalaktikalar morfoloji xüsusiyyətlərinə görə də normal qalaktikalardan ciddi fərqlənirlər. Onlara əsasən buğumlu spiral quruluşa malik qalaktikalarda təsadüf olunur.
Tarixi
Erkən fotoqrafik müşahidələr yaxınlıqda yerləşən Fəal Nüvəli Qalaktikaların (FNQ) fiziki xüsusiyyətləri tam tərifini vere bilməməsinə baxmayaraq, FNQ-ların bəzi xüsusiyyətlərini ortaya çıxartdı. İlk müşahidələr Edvard Fath tərəfindən NGC 1068 və Messier 81 nüvələrində olan emissiya xətlərinin spektroskopik təhlili aparılması (1909) və Heber Kurtis tərəfindən Messier 87-in cetinin aşkarlanması (1918) olmuşdur. Vesto Slipher, Milton Humason ve Nicholas Mayall kimi astrofiziklər tərəfindən aparılan digər spektroskopik müşahidələr bəzi qalaktika nüvələrindən qeyri adi emissiya xətlərinin olduğunu aşkara çıxartdı. 1943-cü ildə Karl Seyfert qeyri-adi geniş emissiya xətlərinin mənbələri olan parlaq nüvələrə malik qalaktikalar haqqında bir məqalə yayımladı. Daha sonra radioastronomiyanın tətbiqi və müşahidə imkanlarının genişlənməsi bu tip qalaktikalar haqqında daha çox məlumat əldə etməyə imkan verdi.
Qalaktika nüvələrinin fəallığının əlamətləri
Ən kiçik qalaktikalardan başqa yerdə qalakan ulduz sistemlərində mərkəzi parlaq hissə seçilir. Bu parlaq hissəni nüvə adlandlrlrlar. Bizim Qalaktikaya bənzər normal qalaktikalarda nüvənin böyük parlaqlığa malik olması ulduzların orada yüksək konsentrasiyaya malik olması ilə izah olunur. Ancaq nüvədə yerləşən ulduzlar, qalaktikada yerləşən ulduzların ümumilikdə sayının bir neçə faizini təşkil edirlər.
Bizə məlum olan qalaktikaların bəzilərinin mərkəzi oblastlarında xüsusi ilə böyük fəallıq müşahidə olunur. Həmin qalaktikalarda ulduzlardan başqa nüvədə, çox parlaq ulduzabənzər mənbə də yerləşir. Bu növ ulduz sistemlərinə Seyfert qalaktikaları, radioqalaktikalar, kvazarlar, latsertidlər və ultrabənövşəyi oblastda şüalanmasının artıqlığı ilə seçilən qalaktikalar aiddir. Bu cür obyektlərin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, parlaqlığın dəyişməsinin xarakterik vaxtına görə təyin olunan çox kiçik nüvədə (1015 — 1016 sm), çox böyük kütlə (108 –109
Günəş kütləsi) yerləşir. Həmin nüvədən şüalanan enerjinin miqdarı ~1046 erq/san olub, minlərlə normal qalaktikanın şüalandırdığı enerjidən bir neçə tərtib çoxdur (Aydın olması üçün qeyd edək ki, normal qalaktikaların şüalandırdığı enerjinin miqdarı 1039÷1040 erq/san tərtibindədir). Bu isə bir ildə bir neçə çevrilməsinə uyğun gəlir.
Fəal nüvədən ayrılan şüalanmanı müasir nəzəri və eləcə də ilə izah etmək mümkün deyildir.
Qalaktika nüvələrin fəallığı aşağıdakı əlamətlərinə görə seçilir:
Nüvənin fəallığı bütün spektral diapozonda (rentgendən radiodiapozona qədər) müşahidə olunur. Bu qalaktikaların spektri qeyri istilik xarakterlidir. Bu nə deməkdir?
Məlumdur ki, dəmir parçasını nə qədər çox qızdırsaq bir oqədər çox işıq saçmağa başlayacaqdır. Bu zaman şülandırılan enerjinin miqdarı və spektrin quruluşu temperaturdan asılı olaraq dəyişir. Bunu istilik şüalanması adlandırırlar. Başqa şüalanma mexanizmləri də vardır. Bəzən spektrin quruluşu elə olur ki, onu qızdırılmış cismim şüalanması ilə izah etmək olmur. Məsələn, qazın şüalanması. Bu şüalanmanı qeyri istilik xarakterli şüalanma adlandırırlar. Astrofizika və eləcə də fəal nüvəli qalaktikalar fizikası üçün xarakterik olan belə şüalanma –sinxrotron şüalanmadır.
- Sinxrotron şüalanma elektronun maqnit sahəsində hərəkəti zamanı yaranır və özünəməxsus spektrə malikdir;
- Bütün spektral diapozonda (rentgendə 10 dəq, optik və radiodiapozonda 30 dəqiqədən 10 ilə qədər) parlaqlığın dəyişməsi;
- İsti qazın böyük sürətlə (1000 km/san) hərəkətindən xəbər verən genişzolaqlı emissiya və oksigenin qadağan olunmuş xətlərinin müşahidə olunması;
- Morfoloji özünəməxsus xüsusiyyətlər. Qeyri-adi xarici görünüş bir çox hallarda nüvənin fəallığının xüsusiyyəıti kimi ortaya çıxır. Nüvədən böyük miqdarda maddə atılması (cetlər);
- Spektral və polyarizasiya xüsusiyyətləri. Polyarizasiya maqnit sahəsinin mövcudluğuna dəlalət edir. Bu cür əlamətlərə məxsus qalaktikaları fəal nüvəli qalaktikalar adlandırırlar. Fəal nüvəli qalaktikaların tədqiqi kompaqt nəhəng nüvəyə maddə axını zamanı baş verən fiziki proseslərin öyrənilməsi və mərkəzi energetik mənbənin təbiətinin aydınlaşdırılması baxımından nəzəri fizikanın və astrofoziknın bir sıra problemlərinin həlli üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
İndi isə biz qeyri stasionar- yəni fəal nüvəli qalaktikalrın növləri ilə tanış olaq.
Fəal nüvəli qalaktikaların növləri
Qeyri stasionar nüvəli qalaktikalrı 4 əsas yerə bölmək qəbul olunmuşdur: , radioqalaktikalar, kvazarlar və .
Seyfert qalaktikaları əsasən parlaq nüvəli buğumlu spiral qalaktikalardır. Sayca (vahid həcmli fəzada) onlar digər qeyri stasionar qalaktikalara nisbətən daha çoxdur. Seyfert qalaktikalarının optik spektrində qazın böyük sürətli hərəkətindən (1000 km/san) xəbər verən geniş zolaqlı emissiya xətlərinin mövcud olması, onların ən xarakterik xüsusiyyətidir.
Radioqalaktikalar güclü radioşüalanma mənbələridir (onların optik şüalanması ilə müqayisə oluna bilən və bir sıra hallarda isə ondan artıq). Ən yaxın radiqalaktikalar (Qızın A –sı, Perseyin A –sı, Kentavranın A –sı və başqaları) qalaktika topalarının parlaq üzvləridir. Belə çıxır ki, radiqalaktikaların böyük əksəriyyəti elliptik quruluşa malikdirlər.
Kvazarlar nöqtəvi şüalanma mənbəyidirlər. Yaxın kvazarlarda zəif bulud örtüyü aşkar edilmişdir, onların spektrləri kvazarların, uzaq qalaktikaların nüvələri olmasını ehtimal etməyə imkan verir.
Lasertidlərin adları BL Lac tip dəyişən ulduzlardan götürülmüşdür. Onlarda optik dəyişkənliyin amplitudu 4m−5m ulduz ölçüsünə çatır və dəyişən radioşüalanmaya, şüalanmanın hiss olunacaq polyarizasiyasına malikdirlər. Onlarında kvazarlar kimi bulud örtüyü ilə əhatə olunmuş nöqtəvi ulduzabənzər görünüşləri vardır. Optik spektrlərində emissiya xətləri yoxdur, ona görə də onların qırmızı süşməsini və uyğun olaraq onlara qədər məsafəni təyin etmək olmur. Bəzi hallarda Lasertidin nüvəsini əhatə edən zəif bulud örtüyünün spektrini almaq və tədqiq etmək mümkün olur. Onda məlum olur ki, spektrdə udulma xətləri vardır . Bu udulma xətləri uzaq qalaktikaların ulduz komponenti üçün xarakterikdir.
Qeyri stasionar nüvəli qalaktikalar əsasən aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir: nüvənin şüalanması qalaktikanın şüalanmasının böyük bir hissəsini təşkil edir; geniş intervalda dalğa uzunluğunda nüvənin şüalanması qeyri istilik xarakterlidir; nüvənin şüalanması bir qayda olaraq dəyişkəndir; nüvənin spektrində geniş emissiya xətləri müşahidə olunur.
Bu xüsusiyyətlərin hər birinin qeyri stasionar nüvəli qalaktikada müşahidə olunması mütləq deyildir. Məsələn, Seyfert qalaktikaları ciddi radioşüalanmaya malik deyildir, lasertidlərdə geniş emissiya xətləri müşahidə olunmur və s.
Fəal nüvəli qalaktikaları, nüvənin qalaktikanın digər hissələrinə nəzərən işıqlığının artıq olması dərəcəsinə görə vahid ardıcıllıqda yerləşdirmək olar: S, N+, N, N-, Q. Ardıcıllıq -(S) spiral qalaktikalarla başlayır, sonra N-qalaktkalarla davam edir, ± isə maddənin qalaktika mərkəzinə doğru konsentrasiya olunma dərəcəsini göstərir, sonda (Q) kvazarlar yerləşir və onların uzaq olmasına görə qalaktikanın kənar hissələri görünmür. Nüvənin və qalaktikanın işıqlıqları nisbəti göstərilən ardıcıllıq boyunca tədricən artır.
Fəal nüvəli qalaktikalar səma sferində orta hesabla bərabər paylanmışlar. Parlaqlıqları 15m,5 dən çox olan Seyfert qalaktikaları səma sferinin hər kvadrat dərəcəsində təxminən bir ədəd yerləşir. Parlaqlıqları 19m,5 dən böyük olan kvazarların sayı isə 5-dir. Görünən ulduz ölçüləri 23m –dən kiçik olan zəif ulduzabənzər obyektlərin böyük əksəriyyəti, yəqinki kvazarlardır.
Fəal nüvəli qalaktikaların fəza paylanmasının konsentrasiyası onların mütləq ulduz ölçüsündən (işıqlığından) asılıdır. Seyfert qalaktikalarının fəza paylanmasının konsentrasiyası 10−4−10−5, kvazarların 10−7−10−9 qalaktika/Мpк3 tərtibindədir. Normal qalaktikaların fəza paylanmasının konsentrasiyası isə ~ 10−2 Mpк−3 tərtibdədir.
1960-cı illərdə ilk kvazarların kəşfindən sonra astronomlar, fəal nüvəli qalaktikalar (FNQ) adlanan, obyektlərin "toplusunda" müəyyən qayda yaratmağa cəhd edirdilər. Qalaktikaların mərkəzindəki bu ifratnəhəng qara çuxurlar, hazırda da maddəni akkresiya ( mərkəzində yerləşən Oxatan A "sakit" qara çuxurundan fərqli olaraq) edirlər. Bizim Qalaktikanın və müxtəlif tip FNQ nüvələri haqqında məlum faktların qısa icmalı, belə, bu problemin necə çətin məsələ olması barədə təsəvvür yaradır. 1980-ci illərdə qeyd olundu ki, FNQ bir sıra fərqli xüsusiyyətlərini onların bizə nəzərən görünmə oriyentasiyası ilə izah etmək mümkündür, onda bu sahədə irəliləyişə nail olundu. Bunu FNQ unifikasiya modeli adlandırdılar.
Unifikasiya modelindəiki əsas tip FNQ, geniş zolaqlı (I tip) və dar zolaqlı (II tip) emisiya xətləri olan eyni obyektlərdən, xarici görünüşləri isə müşahidəçiyə nəzərən oriyentasiyasından asılıdır. I tip FNQ geniş zolaqlı emisiya xətlərinə malikdir və kontinuumun şüalanma səviyyəsi daha yüksəkdir, II tip FNQ isə geniş zolaqlı emisiya xətlərindən məhrumdur, ancaq dar zolaqlı emisiya xətlərinə malikdir və kontinuumu isə nisbətən zəifdir. Unifikasiya modelinin sxeminə görə, mərkəzi qara çuxur qazdan və tozdan ibarət "tutqun örtüklə" əhatə olunmuşdur. Beləliklə, əgər geniş zolaqlı emisiya xətləri mərkəzi qara çuxura yaxın oblastlarda, dar zolaqlı emisiya xətləri isə örtükdən kənarda və daha uzaq məsafələrdə yaranırlar, belə olan halda FNQ görünmə bucağından asılı olaraq geniş zolaqli xətlər görünməyə (gizlənilə) bilər. Bu senarinin ən yaxşı sübutu kimi, bir sıra II tip FNQ spektropolyarimetrik müşahidəsi zamanı, polyarizasiya olunmuş işıqda geniş zolaqlı emisiya xətlərinin görünməsidir, belə hal o zaman baş verə bilər ki, geniş xətlər oblastı həqiqətən gizlənsin (qapalı olsun) və işıq isə müşahidəçiyə örtükdən əks olunaraq gəlsin.
Unifikasiya sxeminin bir sıra nailiyyətlərinə baxmayaraq, bir sıra problemlər var ki, onları ancaq müşahidəçiyə nəzərən oriyetasiyanın müxtəlif olması və tutulma ilə izah etmək mümkün deyildir. Bir çox II tip FNQ hətta ən yüksək ayırd etməli müşahidələr də belə polyarizasiya olunmuş işıqda gizlənmiş geniş zolaqlı xətlər müşahidə olunmur. Bundan başqa, bir çox II tip FNQ udan qazın böyük sıxlıqlı sütunlarının olmasını göstərmir, belə hal isə FNQ udan örtüklə əhatə olunsa müşahidə oluna bilərdi. Bu və digər problemlərə görə, FNQ müxtəlif tiplərində müşahidə olunan fərqli xüsusiyyətləri izah etmək üçün müxtəlif fiziki modellər təklif olundu. FNQ tiplərinin onlarda akresiya sürətinin müxtəlif olması ilə bağlı təklif irəli sürüldü. Trump və başqaları FNQ müxtəlif tiplərində akresiya tempinin müxtəlif olmasına dair qymətlər tapdılar, I tipdə (L/ L Edd > 0,01) və II tip FNQ (L/L Edd <0.01, burada- L –nüvənin daxili bolometrik işıqlığı, LEdd-Eddinqton işıqlığı), bu da FNQ spektrində müşahidə olunan emisiya xətlərinin xüsusiyyətində təkcə həndəsi oriyentasiyanı deyil, həm də akkresiyanın tempini nəzərdə tutur. Onlarla FNQ müşahidə olunan qısa zaman ərzində tipin dəyişməsi də, unifikasiya modeli üçün problemlər yaradır, belə ki, o elə modifikasiya edilməlidir ki, FNQ baş verən tipin tez-tez dəyişmələrini də izah edə bilsin və yaxud da FNQ tiplərinin müxtəlifliyini interperetasiya etmək üçün yeni model yaradılmalıdır. Bunun üçün hər şeydən öncə FNQ tipinin dıyişməsinin fizikasını başa düşmək lazımdır. Son dövrlərdə çox intensiv tədqiq olunan öz tipini dəyişən FNQ ingilis dilində — Changing Look AGN (CL AGN) adlandırırlar. Azərbaycan dilində hələlik ümumi qəbul olunmuş termin olmadığından, biz də ingiliscə olan qısa işarələnmədən istifadə edəcəyik. CL AGN – bu obyektlərdə klassifikasiya olunan emisiya xətlərinin profillərinin dramatik dəyişməsi baş vermişdir, çox qısa zaman intervalında (1 gündən bir neçə ilə qədər) bir spektral tipdən digərinə keçid müşahidə olunmuşdur. Hazırda onlarla CL AGN məlumdur, baxmayaraq ki, bu az say spectral dəyişkənliyi intensiv tədqiq olunan FNQ müqayisə oluna bilər. Uyğun olaraq ehtimal etmək olar ki, güclü dəyişkən FNQ əgər kifayət qədər uzun müddət ərzində müşahidə olunarsa, onda onu CL АGN aid etmək olar. Bu ehtimalı Runco və başqalarının yaxın zamanlarda apardığı tədqiqatlara görə 102 Seyfert qalaktikasından 35%-nin tipi dəyişmiş və bu obyektlərin 3 %-də Hβ xəttinin geniş qanadları 3–9 il zaman intervalında yoxa çıxmışdır. MacLeod və başqalarının qiymətləndirmələri də güclü dəyişən kvazarların 15%-dən çoxunda 10 il civarında spektral tipin döyişməsi halı baş verməsini göstərir.
İstinadlar
- Fath, E. A. (1909). "The spectra of some spiral nebulae and globular star clusters". Lick Observatory Bulletin. 5: 71. Bibcode:1909LicOB…5…71F. doi:10.5479/ADS/bib/1909LicOB.5.71F 2023-07-20 at the Wayback Machine.
- Curtis, H. D. (1918). "Descriptions of 762 Nebulae and Clusters Photographed with the Crossley Reflector". Publications of Lick Observatory. 13: 9. Bibcode:1918PLicO..13….9C.
- Slipher, V. (1917). "The spectrum and velocity of the nebula N. G. C. 1068 (M 77)". Lowell Observatory Bulletin. 3: 59. Bibcode:1917LowOB…3…59S.
- Humason, M. L. (1932). "The Emission Spectrum of the Extra-Galactic Nebula N. G. C. 1275". Publications of the Astronomical Society of the Pacific. 44: 267. Bibcode:1932PASP…44..267H. doi:10.1086/124242.
- Mayall, N. U. (1934). "The Spectrum of the Spiral Nebula NGC 4151". Publications of the Astronomical Society of the Pacific. 46: 134. Bibcode:1934PASP…46..134M. doi:10.1086/124429.
- Mayall, N. U. (1939). "The occurrence of λ3727 [O II] in the spectra of extragalactic nebulae". Lick Observatory Bulletin. 19: 33. Bibcode:1939LicOB..19…33M. doi:10.5479/ADS/bib/1939LicOB.19.33M 2023-07-20 at the Wayback Machine.
- Seyfert, C. K. (1943). "Nuclear Emission in Spiral Nebulae". The Astrophysical Journal. 97: 28. Bibcode:1943ApJ….97…28S. doi:10.1086/144488 2023-07-20 at the Wayback Machine.
- Krolik & Begelman, Ap. J, 329, p.702,1988
- N. Ə. Hüseynov Fəal nüvəli qalaktikalar
- Trump et al., Ap. J, 733, p.14, 2011
- Oknyansky et al. 2017, MNRAS, .467, № 2, pp. 1496–1504
- Runco et al., Ap. J., 821, p.33, 2016
- MNRAS, 457, p.389, 2016
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qravitasiyanin tesiri altinda olan sistemler ucun maddenin cazibe merkezine dogru konsentrasiyasi xarakteriktdir Ulduz sistemlerinin qalaktikalarin merkezi oblastlarinda bir qayda olaraq nuve yerlesir Nuve ulduzlardan qazdan ve tozdan ibaretdir Spiral qurulusa malik qalaktikalarda nuve daha aydin secilir Bizim Qalaktikanin nuvesinin kutlesi bir nece milyon M displaystyle M odot Gunes kutlesi tertibindedir ve o qaz toz buludu ile ehate olunmusdur Bu qaz toz buludu merkezden 150 pk mesafeye qeder yayilmisdir Feal nuvenin ozunun olcusu 10 pk den kicikdir Nuveciyin olcusu ise texminen 10 4 parsekdir Feal nuvenin merkezi hissesini nuvecik adlandirirlar Bezi qalaktikalar umumiyyetle nuveye malik deyiller Meselen bizim yaxin qonsularimiz boyuk ve kicik Maqellan buludlarinin nuvesi yoxdur Bu hal kicik kutleli duzgun olmayan qalaktikalar ucun daha xarakterikdir ve onlarda merkeze dogru konsentrasiya hiss olunmur Bezi qalaktikalarin nuvesinde pekulyar nuveler isti ulduzlar ve guclu ionlasmis qaz oblastlari askar olunmusdur Bu oblastlarda feal ulduzemelegelme proseslerinin getmesi ehtimal olunur Bele qalaktikalarin UB oblastda sualanmasinin artiqligi ile secilen qalaktikalar adlandirirlar spektrleri ucun parlaq emissiya xerleri ve guclu kesilmez UB oblastda sualanma xaraterikdir Bir sira hallarda nuvede bas veren fiziki prosesleri ancaq orada konsentrasiya olunmus ulduzlarda ve qazda bas vere bilecek fiziki proseslerle izah etmek olmur Sayina gore normal qalaktikalarin 1 ni teskil eden feal nuveli qeyri stasionar qalaktikalar bu xususiyyetlere malikdirler Nuvenin qeyri stasionar olmasi butun spektral diapozonda rentgen UB IQ ve guclu sualanma ile ozunu buruze verir Feal nuveli qalaktikalar morfoloji xususiyyetlerine gore de normal qalaktikalardan ciddi ferqlenirler Onlara esasen bugumlu spiral qurulusa malik qalaktikalarda tesaduf olunur TarixiErken fotoqrafik musahideler yaxinliqda yerlesen Feal Nuveli Qalaktikalarin FNQ fiziki xususiyyetleri tam terifini vere bilmemesine baxmayaraq FNQ larin bezi xususiyyetlerini ortaya cixartdi Ilk musahideler Edvard Fath terefinden NGC 1068 ve Messier 81 nuvelerinde olan emissiya xetlerinin spektroskopik tehlili aparilmasi 1909 ve Heber Kurtis terefinden Messier 87 in cetinin askarlanmasi 1918 olmusdur Vesto Slipher Milton Humason ve Nicholas Mayall kimi astrofizikler terefinden aparilan diger spektroskopik musahideler bezi qalaktika nuvelerinden qeyri adi emissiya xetlerinin oldugunu askara cixartdi 1943 cu ilde Karl Seyfert qeyri adi genis emissiya xetlerinin menbeleri olan parlaq nuvelere malik qalaktikalar haqqinda bir meqale yayimladi Daha sonra radioastronomiyanin tetbiqi ve musahide imkanlarinin genislenmesi bu tip qalaktikalar haqqinda daha cox melumat elde etmeye imkan verdi Qalaktika nuvelerinin fealliginin elametleriEn kicik qalaktikalardan basqa yerde qalakan ulduz sistemlerinde merkezi parlaq hisse secilir Bu parlaq hisseni nuve adlandlrlrlar Bizim Qalaktikaya benzer normal qalaktikalarda nuvenin boyuk parlaqliga malik olmasi ulduzlarin orada yuksek konsentrasiyaya malik olmasi ile izah olunur Ancaq nuvede yerlesen ulduzlar qalaktikada yerlesen ulduzlarin umumilikde sayinin bir nece faizini teskil edirler Bize melum olan qalaktikalarin bezilerinin merkezi oblastlarinda xususi ile boyuk fealliq musahide olunur Hemin qalaktikalarda ulduzlardan basqa nuvede cox parlaq ulduzabenzer menbe de yerlesir Bu nov ulduz sistemlerine Seyfert qalaktikalari radioqalaktikalar kvazarlar latsertidler ve ultrabenovseyi oblastda sualanmasinin artiqligi ile secilen qalaktikalar aiddir Bu cur obyektlerin esas xususiyyeti ondan ibaretdir ki parlaqligin deyismesinin xarakterik vaxtina gore teyin olunan cox kicik nuvede 1015 1016 sm cox boyuk kutle 108 109M displaystyle M odot Gunes kutlesi yerlesir Hemin nuveden sualanan enerjinin miqdari 1046 erq san olub minlerle normal qalaktikanin sualandirdigi enerjiden bir nece tertib coxdur Aydin olmasi ucun qeyd edek ki normal qalaktikalarin sualandirdigi enerjinin miqdari 1039 1040 erq san tertibindedir Bu ise bir ilde bir nece cevrilmesine uygun gelir Feal nuveden ayrilan sualanmani muasir nezeri ve elece de ile izah etmek mumkun deyildir Qalaktika nuvelerin fealligi asagidaki elametlerine gore secilir Nuvenin fealligi butun spektral diapozonda rentgenden radiodiapozona qeder musahide olunur Bu qalaktikalarin spektri qeyri istilik xarakterlidir Bu ne demekdir Melumdur ki demir parcasini ne qeder cox qizdirsaq bir oqeder cox isiq sacmaga baslayacaqdir Bu zaman sulandirilan enerjinin miqdari ve spektrin qurulusu temperaturdan asili olaraq deyisir Bunu istilik sualanmasi adlandirirlar Basqa sualanma mexanizmleri de vardir Bezen spektrin qurulusu ele olur ki onu qizdirilmis cismim sualanmasi ile izah etmek olmur Meselen qazin sualanmasi Bu sualanmani qeyri istilik xarakterli sualanma adlandirirlar Astrofizika ve elece de feal nuveli qalaktikalar fizikasi ucun xarakterik olan bele sualanma sinxrotron sualanmadir Sinxrotron sualanma elektronun maqnit sahesinde hereketi zamani yaranir ve ozunemexsus spektre malikdir Butun spektral diapozonda rentgende 10 deq optik ve radiodiapozonda 30 deqiqeden 10 ile qeder parlaqligin deyismesi Isti qazin boyuk suretle 1000 km san hereketinden xeber veren geniszolaqli emissiya ve oksigenin qadagan olunmus xetlerinin musahide olunmasi Morfoloji ozunemexsus xususiyyetler Qeyri adi xarici gorunus bir cox hallarda nuvenin fealliginin xususiyyeiti kimi ortaya cixir Nuveden boyuk miqdarda madde atilmasi cetler Spektral ve polyarizasiya xususiyyetleri Polyarizasiya maqnit sahesinin movcudluguna delalet edir Bu cur elametlere mexsus qalaktikalari feal nuveli qalaktikalar adlandirirlar Feal nuveli qalaktikalarin tedqiqi kompaqt neheng nuveye madde axini zamani bas veren fiziki proseslerin oyrenilmesi ve merkezi energetik menbenin tebietinin aydinlasdirilmasi baximindan nezeri fizikanin ve astrofoziknin bir sira problemlerinin helli ucun muhum ehemiyyet kesb edir Indi ise biz qeyri stasionar yeni feal nuveli qalaktikalrin novleri ile tanis olaq Feal nuveli qalaktikalarin novleriQeyri stasionar nuveli qalaktikalri 4 esas yere bolmek qebul olunmusdur radioqalaktikalar kvazarlar ve Seyfert qalaktikalari esasen parlaq nuveli bugumlu spiral qalaktikalardir Sayca vahid hecmli fezada onlar diger qeyri stasionar qalaktikalara nisbeten daha coxdur Seyfert qalaktikalarinin optik spektrinde qazin boyuk suretli hereketinden 1000 km san xeber veren genis zolaqli emissiya xetlerinin movcud olmasi onlarin en xarakterik xususiyyetidir Radioqalaktikalar guclu radiosualanma menbeleridir onlarin optik sualanmasi ile muqayise oluna bilen ve bir sira hallarda ise ondan artiq En yaxin radiqalaktikalar Qizin A si Perseyin A si Kentavranin A si ve basqalari qalaktika topalarinin parlaq uzvleridir Bele cixir ki radiqalaktikalarin boyuk ekseriyyeti elliptik qurulusa malikdirler Kvazarlar noqtevi sualanma menbeyidirler Yaxin kvazarlarda zeif bulud ortuyu askar edilmisdir onlarin spektrleri kvazarlarin uzaq qalaktikalarin nuveleri olmasini ehtimal etmeye imkan verir Lasertidlerin adlari BL Lac tip deyisen ulduzlardan goturulmusdur Onlarda optik deyiskenliyin amplitudu 4m 5m ulduz olcusune catir ve deyisen radiosualanmaya sualanmanin hiss olunacaq polyarizasiyasina malikdirler Onlarinda kvazarlar kimi bulud ortuyu ile ehate olunmus noqtevi ulduzabenzer gorunusleri vardir Optik spektrlerinde emissiya xetleri yoxdur ona gore de onlarin qirmizi susmesini ve uygun olaraq onlara qeder mesafeni teyin etmek olmur Bezi hallarda Lasertidin nuvesini ehate eden zeif bulud ortuyunun spektrini almaq ve tedqiq etmek mumkun olur Onda melum olur ki spektrde udulma xetleri vardir Bu udulma xetleri uzaq qalaktikalarin ulduz komponenti ucun xarakterikdir Qeyri stasionar nuveli qalaktikalar esasen asagidaki xususiyyetlere malikdir nuvenin sualanmasi qalaktikanin sualanmasinin boyuk bir hissesini teskil edir genis intervalda dalga uzunlugunda nuvenin sualanmasi qeyri istilik xarakterlidir nuvenin sualanmasi bir qayda olaraq deyiskendir nuvenin spektrinde genis emissiya xetleri musahide olunur Bu xususiyyetlerin her birinin qeyri stasionar nuveli qalaktikada musahide olunmasi mutleq deyildir Meselen Seyfert qalaktikalari ciddi radiosualanmaya malik deyildir lasertidlerde genis emissiya xetleri musahide olunmur ve s Feal nuveli qalaktikalari nuvenin qalaktikanin diger hisselerine nezeren isiqliginin artiq olmasi derecesine gore vahid ardicilliqda yerlesdirmek olar S N N N Q Ardicilliq S spiral qalaktikalarla baslayir sonra N qalaktkalarla davam edir ise maddenin qalaktika merkezine dogru konsentrasiya olunma derecesini gosterir sonda Q kvazarlar yerlesir ve onlarin uzaq olmasina gore qalaktikanin kenar hisseleri gorunmur Nuvenin ve qalaktikanin isiqliqlari nisbeti gosterilen ardicilliq boyunca tedricen artir Feal nuveli qalaktikalar sema sferinde orta hesabla beraber paylanmislar Parlaqliqlari 15m 5 den cox olan Seyfert qalaktikalari sema sferinin her kvadrat derecesinde texminen bir eded yerlesir Parlaqliqlari 19m 5 den boyuk olan kvazarlarin sayi ise 5 dir Gorunen ulduz olculeri 23m den kicik olan zeif ulduzabenzer obyektlerin boyuk ekseriyyeti yeqinki kvazarlardir Feal nuveli qalaktikalarin feza paylanmasinin konsentrasiyasi onlarin mutleq ulduz olcusunden isiqligindan asilidir Seyfert qalaktikalarinin feza paylanmasinin konsentrasiyasi 10 4 10 5 kvazarlarin 10 7 10 9 qalaktika Mpk3 tertibindedir Normal qalaktikalarin feza paylanmasinin konsentrasiyasi ise 10 2 Mpk 3 tertibdedir 1960 ci illerde ilk kvazarlarin kesfinden sonra astronomlar feal nuveli qalaktikalar FNQ adlanan obyektlerin toplusunda mueyyen qayda yaratmaga cehd edirdiler Qalaktikalarin merkezindeki bu ifratneheng qara cuxurlar hazirda da maddeni akkresiya merkezinde yerlesen Oxatan A sakit qara cuxurundan ferqli olaraq edirler Bizim Qalaktikanin ve muxtelif tip FNQ nuveleri haqqinda melum faktlarin qisa icmali bele bu problemin nece cetin mesele olmasi barede tesevvur yaradir 1980 ci illerde qeyd olundu ki FNQ bir sira ferqli xususiyyetlerini onlarin bize nezeren gorunme oriyentasiyasi ile izah etmek mumkundur onda bu sahede irelileyise nail olundu Bunu FNQ unifikasiya modeli adlandirdilar Unifikasiya modelindeiki esas tip FNQ genis zolaqli I tip ve dar zolaqli II tip emisiya xetleri olan eyni obyektlerden xarici gorunusleri ise musahideciye nezeren oriyentasiyasindan asilidir I tip FNQ genis zolaqli emisiya xetlerine malikdir ve kontinuumun sualanma seviyyesi daha yuksekdir II tip FNQ ise genis zolaqli emisiya xetlerinden mehrumdur ancaq dar zolaqli emisiya xetlerine malikdir ve kontinuumu ise nisbeten zeifdir Unifikasiya modelinin sxemine gore merkezi qara cuxur qazdan ve tozdan ibaret tutqun ortukle ehate olunmusdur Belelikle eger genis zolaqli emisiya xetleri merkezi qara cuxura yaxin oblastlarda dar zolaqli emisiya xetleri ise ortukden kenarda ve daha uzaq mesafelerde yaranirlar bele olan halda FNQ gorunme bucagindan asili olaraq genis zolaqli xetler gorunmeye gizlenile biler Bu senarinin en yaxsi subutu kimi bir sira II tip FNQ spektropolyarimetrik musahidesi zamani polyarizasiya olunmus isiqda genis zolaqli emisiya xetlerinin gorunmesidir bele hal o zaman bas vere biler ki genis xetler oblasti heqiqeten gizlensin qapali olsun ve isiq ise musahideciye ortukden eks olunaraq gelsin Unifikasiya sxeminin bir sira nailiyyetlerine baxmayaraq bir sira problemler var ki onlari ancaq musahideciye nezeren oriyetasiyanin muxtelif olmasi ve tutulma ile izah etmek mumkun deyildir Bir cox II tip FNQ hetta en yuksek ayird etmeli musahideler de bele polyarizasiya olunmus isiqda gizlenmis genis zolaqli xetler musahide olunmur Bundan basqa bir cox II tip FNQ udan qazin boyuk sixliqli sutunlarinin olmasini gostermir bele hal ise FNQ udan ortukle ehate olunsa musahide oluna bilerdi Bu ve diger problemlere gore FNQ muxtelif tiplerinde musahide olunan ferqli xususiyyetleri izah etmek ucun muxtelif fiziki modeller teklif olundu FNQ tiplerinin onlarda akresiya suretinin muxtelif olmasi ile bagli teklif ireli suruldu Trump ve basqalari FNQ muxtelif tiplerinde akresiya tempinin muxtelif olmasina dair qymetler tapdilar I tipde L L Edd gt 0 01 ve II tip FNQ L L Edd lt 0 01 burada L nuvenin daxili bolometrik isiqligi LEdd Eddinqton isiqligi bu da FNQ spektrinde musahide olunan emisiya xetlerinin xususiyyetinde tekce hendesi oriyentasiyani deyil hem de akkresiyanin tempini nezerde tutur Onlarla FNQ musahide olunan qisa zaman erzinde tipin deyismesi de unifikasiya modeli ucun problemler yaradir bele ki o ele modifikasiya edilmelidir ki FNQ bas veren tipin tez tez deyismelerini de izah ede bilsin ve yaxud da FNQ tiplerinin muxtelifliyini interperetasiya etmek ucun yeni model yaradilmalidir Bunun ucun her seyden once FNQ tipinin diyismesinin fizikasini basa dusmek lazimdir Son dovrlerde cox intensiv tedqiq olunan oz tipini deyisen FNQ ingilis dilinde Changing Look AGN CL AGN adlandirirlar Azerbaycan dilinde helelik umumi qebul olunmus termin olmadigindan biz de ingilisce olan qisa isarelenmeden istifade edeceyik CL AGN bu obyektlerde klassifikasiya olunan emisiya xetlerinin profillerinin dramatik deyismesi bas vermisdir cox qisa zaman intervalinda 1 gunden bir nece ile qeder bir spektral tipden digerine kecid musahide olunmusdur Hazirda onlarla CL AGN melumdur baxmayaraq ki bu az say spectral deyiskenliyi intensiv tedqiq olunan FNQ muqayise oluna biler Uygun olaraq ehtimal etmek olar ki guclu deyisken FNQ eger kifayet qeder uzun muddet erzinde musahide olunarsa onda onu CL AGN aid etmek olar Bu ehtimali Runco ve basqalarinin yaxin zamanlarda apardigi tedqiqatlara gore 102 Seyfert qalaktikasindan 35 nin tipi deyismis ve bu obyektlerin 3 de Hb xettinin genis qanadlari 3 9 il zaman intervalinda yoxa cixmisdir MacLeod ve basqalarinin qiymetlendirmeleri de guclu deyisen kvazarlarin 15 den coxunda 10 il civarinda spektral tipin doyismesi hali bas vermesini gosterir IstinadlarFath E A 1909 The spectra of some spiral nebulae and globular star clusters Lick Observatory Bulletin 5 71 Bibcode 1909LicOB 5 71F doi 10 5479 ADS bib 1909LicOB 5 71F 2023 07 20 at the Wayback Machine Curtis H D 1918 Descriptions of 762 Nebulae and Clusters Photographed with the Crossley Reflector Publications of Lick Observatory 13 9 Bibcode 1918PLicO 13 9C Slipher V 1917 The spectrum and velocity of the nebula N G C 1068 M 77 Lowell Observatory Bulletin 3 59 Bibcode 1917LowOB 3 59S Humason M L 1932 The Emission Spectrum of the Extra Galactic Nebula N G C 1275 Publications of the Astronomical Society of the Pacific 44 267 Bibcode 1932PASP 44 267H doi 10 1086 124242 Mayall N U 1934 The Spectrum of the Spiral Nebula NGC 4151 Publications of the Astronomical Society of the Pacific 46 134 Bibcode 1934PASP 46 134M doi 10 1086 124429 Mayall N U 1939 The occurrence of l3727 O II in the spectra of extragalactic nebulae Lick Observatory Bulletin 19 33 Bibcode 1939LicOB 19 33M doi 10 5479 ADS bib 1939LicOB 19 33M 2023 07 20 at the Wayback Machine Seyfert C K 1943 Nuclear Emission in Spiral Nebulae The Astrophysical Journal 97 28 Bibcode 1943ApJ 97 28S doi 10 1086 144488 2023 07 20 at the Wayback Machine Krolik amp Begelman Ap J 329 p 702 1988 N E Huseynov Feal nuveli qalaktikalar Trump et al Ap J 733 p 14 2011 Oknyansky et al 2017 MNRAS 467 2 pp 1496 1504 Runco et al Ap J 821 p 33 2016 MNRAS 457 p 389 2016