Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Avtokratiya (yun. αὐτός; “öz” - κράτος; “güc”) — dövlət üzərində mütləq hakimiyyətin bir şəxsin əlində cəmləşdiyi idarəetmə sistemidir. Bu şəxsin qərarları xarici hüquqi məhdudiyyətlərə və ya müntəzəm ictimai nəzarət mexanizmlərinə (bəlkə də çevriliş təhlükəsi və ya digər üsyan formaları kimi) məruz qalmır.
Qədim dövrlərdə avtokrat termini hökmdarın müsbət təyinatı kimi istifadə olunurdu və "maraqların toqquşması yoxdur" anlayışı ilə yanaşı, əzəmət və güc əlaməti ilə əlaqələndirilirdi. Termin istifadəsi müasir dövrlərdə də davam etdi, çünki Rusiya imperatoru 20-ci əsrin əvvəllərinə qədər "Rusiyanın bütün avtokratı" kimi təsvir edilmişdir. 19-cu əsrdə Şərqi və Mərkəzi Avropada müxtəlif xalqların yaşadığı avtokratik monarxiyalar hökmranlıq edirdi.
Avtokratiya dövlətin yaranmasından bəri ən geniş yayılmış və dəyişikliyə ən davamlı olanı olmuşdur.
Tarixi və etimoliyası
Avtokratiya sözü qədim yunanca autos (yun. αὐτός; "öz") və kratos (yun. κράτος; "güc") sözlərindən yaranmışdır. Kratos qədim Yunanıstanda hakimiyyətin təcəssümü olan Kratosdan götürülmüşdür. Orta əsr yunan dilində Autokratēs termini, həqiqi gücündən asılı olmayaraq, imperator tituluna sahib olan hər bir şəxs üçün istifadə edilmişdir. Bu termin Qədim Yunanıstanda və Romada müxtəlif mənalarda istifadə edilmişdir. Orta əsrlərdə Bizans imperatoru Romalıların avtokratı adlanırdı. Bəzi tarixi slavyan hökmdarları, məsələn, Bizans təsiri ilə rus çarları və imperatorları, Avropanın digər bölgələrindəki konstitusiya monarxlarından fərqləndirərək, avtokrat titulunu rəsmi titullarının bir hissəsi kimi istifadə etdilər.
Digər idarəetmə formaları ilə müqayisə
Totalitarizm və hərbi diktaturalar çox vaxt avtokratiya ilə əlaqələndirilir, lakin onların avtokratiya olması lazım deyil. Totalitarizm dövlətin həyatın və vətəndaş cəmiyyətinin hər bir sahəsinə nəzarət etməyə çalışdığı sistemdir. Totalitarizmə ali lider və ya kollektiv rəhbərlik, məsələn, rəyasət heyəti, hərbi xunta və ya tək siyasi partiya rəhbərlik edə bilər. Bu vəziyyətdə avtokratik olmasa da, bir partiyalı dövlət kimi bir vəziyyətdə olduğu kimi, bir partiya tərəfindən idarə oluna bilər.
Mənşəyi
Qədim Avropadan nümunələr göstərir ki, erkən dövlətçilik demokratiyaya uyğundur. Yakob Həririnin fikrincə, Avropadan kənarda tarix göstərir ki, erkən dövlətçilik avtokratiyaya gətirib çıxarıb. Onun göstərdiyi səbəblər ilk avtokratik hakimiyyətin davam etməsi və "institusional transfer"in və ya Avropa həllinin olmamasıdır. Bu, müstəmləkəçiliklə mübarizə qabiliyyəti və ya avropalıların yeni institutları idarə etməyə ehtiyac duymadığı dövlət infrastrukturunun mövcudluğu ilə bağlı ola bilər. Bu ölkələrdə nümayəndəlik institutlarının tətbiqi mümkün olmadı və onlar öz avtokratik hakimiyyətini davam etdirdilər. Avropa müstəmləkəçiliyi müxtəlif idi və bir çox amillərdən asılı idi. Zəngin təbii sərvətlərə malik olan ölkələr müstəmləkəçilik və dolayı idarəçilik tətbiq edərkən, digər müstəmləkələrdə avropalı köçkünlər müşahidə olunurdu. Məhz bu məskunlaşmaya görə bu ölkələr yəqin ki, yeni qurumların yaradılmasını yaşayıblar. Müstəmləkəçilik faktor məhsuldarlığından və sakinlərin ölüm nisbətindən də asılı idi.
Mansur Olson avtokratiyaların inkişafını anarxiyadan dövlətə keçidin ilk mərhələsi kimi nəzəriləşdirir. Olsona görə, anarxiya bir çox müxtəlif coğrafi ərazilərdə dolaşan, yerli əhalidən sərvət götürən, yerli əhalini sərmayə qoymağa və istehsal etməyə həvəsləndirmək üçün az motivasiya buraxan bir çox "sərgərdan quldurlar" ilə xarakterizə olunur. Yerli əhalinin istehsal həvəsi itirdikcə həm quldurların oğurlayacağı sərvət, həm də xalqın istifadə edəcəyi sərvət azalır. Olson, avtokratları vergi formalı sərvətin fetana təzyiqinə nəzarət edərək bu dilemmanı həll edən "sabit quldurlar" kimi nəzəriyyə edir. Olsonun fikrincə, avtokratiya inkişaf etdikdən sonra həm avtokrat, həm də yerli əhalinin vəziyyəti daha yaxşı olacaq, çünki avtokrat fəth çərçivəsində sərvətin qorunmasında və artırılmasında "əsas marağa" malik olacaq. Zorakılıq icarə haqqının formalaşmasına təhlükə yaratdığına görə, "sabit quldur" zorakılığı inhisara almaq və dinc nizam yaratmaq həvəsinə malikdir. Piter Kurrild Klitqaard və Q. T. Svendsen iddia edirdi ki, 9–11-ci əsrlərdə Vikinqlərin genişlənməsi və məskunlaşmaları sərgərdan quldurların sabitləşməsi kimi şərh edilə bilər.
Duqlas Nort, Con Uollis və Barri R. Vaynqast avtokratiyaları zorakılığı inhisara almaq zərurətindən irəli gələn məhdud giriş nümunələri kimi müəyyən edir. Olsondan fərqli olaraq, bu alimlər ilkin dövləti tək bir hökmdar kimi deyil, bir çox aktyorların formalaşdırdığı bir təşkilat kimi başa düşürlər. Onlar avtokratik dövlətin formalaşması prosesini zorakılığa çıxışı olan şəxslər arasında danışıqlar prosesi kimi təsvir edirlər. Onların fikrincə, bu şəxslər bir-birlərinə resurslara çıxış kimi imtiyazlar verən dominant koalisiya təşkil edirlər. Zorakılıq kirayə haqqını azaltdığından, dominant koalisiyanın üzvləri əməkdaşlıq etmək və münaqişədən qaçmaq üçün həvəsə malikdirlər. Üstün koalisiyanın üzvləri arasında rəqabətin qarşısını almaq üçün imtiyazlara məhdud çıxış lazımdır ki, onlar bir-birinə etibarlı əməkdaşlıq etmək və dövləti formalaşdırmaq öhdəliyi götürsünlər.
Qapalı və seçilmiş avtokratiya
Qapalı avtokratiya ilə seçilmiş avtokratiya arasında mühüm fərqlər var. Hər ikisi bir şəxs və ya tam səlahiyyəti olan qrup tərəfindən idarə olunan avtoritar idarəetmə növüdür.
Qapalı avtokratiya, rəsmi partiyadan başqa bütün partiyaların qadağan olunduğu bir idarəetmə formasıdır. Ancaq açıq şəkildə rejimə qarşı çıxmayan siyasi müstəqillər zaman-zaman seçilə bilər. Bu elit qrup ictimaiyyət qarşısında heç bir məsuliyyət daşımır, çünki ictimaiyyətə heç bir vətəndaş azadlıqları təmin olunmur. Bu şəxslər vərəsəlik, dövlət çevrilişi və ya digər qeyri-qanuni yollarla hakimiyyət mövqeləri əldə edə bilər və onların liderləri üzərində "seçimi" yoxdur. 2022-ci il V-Dem Demokratiya Hesabatına görə, qapalı avtokratiyaların sayı (2020-ci ilə qədər 30 ölkə) artmaqdadır və onlar dünya əhalisinin 26%-ni təşkil edir. Qapalı avtokratiyadan liberal demokratiyaya keçid ilkin yarı liberal avtokratik keçid tələb edir (müharibə zamanı demokratikləşməyə can atan xarici güclər tərəfindən işğal olunmazsa). Digər tərəfdən, seçilmiş avtokratiya, avtokratın seçkilər kimi demokratik bir prosedur vasitəsilə nəzarəti ələ aldığı bir idarəetmə formasıdır. Lakin avtokrat hakimiyyətə gəldikdən sonra öz səlahiyyətlərini genişləndirmək, digər siyasi fiqurların təsirini məhdudlaşdırmaq, məhkəmə və müstəqil mətbuat kimi demokratik təsisatları hədəfə alaraq ona qarşı çıxanları zərərsizləşdirmək üçün vəzifəsindən istifadə edəcək. Seçkiləri manipulyasiya etməklə hakimiyyətin dəyişməsini mümkün və ya qeyri-mümkün etmək məqsədi daşıyır. Seçilmiş avtokratiya altında demokratiya obrazı ola bilər, amma əslində avtokratın ən çox səlahiyyətləri var və ictimaiyyətin qapalı avtokratiyaya bənzər onu məsuliyyətə cəlb etmək imkanları çox məhduddur. Bu vəziyyətə "avtokratik qərəzli hibrid rejim" də deyilir. Seçilmiş avtokratiyalar hələ də qlobal miqyasda ən çox yayılmış idarəetmə forması hesab olunur – dünya əhalisinin 44%-i bu rejim altında yaşayır. Seçilmiş avtokratiyada liberal demokratiyaya doğru irəliləmək üçün qalan legitimlik boşluqları və ədalətsizliyə qarşı maneələr aradan qaldırılmalıdır. Bu maneələri tədricən aradan qaldırmaq lazımdır.
Avtokratiyanın yayılması
İddia edilmişdir ki, Çin və Rusiya kimi avtoritar rejimlər və Şimali Koreya kimi totalitar dövlətlər "avtokratiyanın genişlənməsi" adlı bir proses vasitəsilə öz hökumət sistemlərini başqa ölkələrə tanıtmağa çalışırlar. Bəzi alimlər Çin və Rusiyanın avtoritar rejimi xaricə uğurla gətirməsinə şübhə ilə yanaşırlar.
İstinadlar
- "Oil, Autocratic Survival, and the Gendered Resource Curse: When Inefficient Policy Is Politically Expedient" (eng). academic.oup.com. 2023-06-28 tarixində . İstifadə tarixi: 17 iyun 2023.
- "BANT A., Astrid, 1992. Diagnóstico de la vocación de desarrollo y la intervención institucional en la región Loreto, Lima: Codex, 82 pp". index.php. 2023-03-17 tarixində . İstifadə tarixi: 17 iyun 2023.
Xarici keçidlər
- Автократия
- 전제 정치
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Avtokratiya yun aὐtos oz kratos guc dovlet uzerinde mutleq hakimiyyetin bir sexsin elinde cemlesdiyi idareetme sistemidir Bu sexsin qerarlari xarici huquqi mehdudiyyetlere ve ya muntezem ictimai nezaret mexanizmlerine belke de cevrilis tehlukesi ve ya diger usyan formalari kimi meruz qalmir Qedim dovrlerde avtokrat termini hokmdarin musbet teyinati kimi istifade olunurdu ve maraqlarin toqqusmasi yoxdur anlayisi ile yanasi ezemet ve guc elameti ile elaqelendirilirdi Termin istifadesi muasir dovrlerde de davam etdi cunki Rusiya imperatoru 20 ci esrin evvellerine qeder Rusiyanin butun avtokrati kimi tesvir edilmisdir 19 cu esrde Serqi ve Merkezi Avropada muxtelif xalqlarin yasadigi avtokratik monarxiyalar hokmranliq edirdi Avtokratiya dovletin yaranmasindan beri en genis yayilmis ve deyisikliye en davamli olani olmusdur Tarixi ve etimoliyasiAvtokratiya sozu qedim yunanca autos yun aὐtos oz ve kratos yun kratos guc sozlerinden yaranmisdir Kratos qedim Yunanistanda hakimiyyetin tecessumu olan Kratosdan goturulmusdur Orta esr yunan dilinde Autokrates termini heqiqi gucunden asili olmayaraq imperator tituluna sahib olan her bir sexs ucun istifade edilmisdir Bu termin Qedim Yunanistanda ve Romada muxtelif menalarda istifade edilmisdir Orta esrlerde Bizans imperatoru Romalilarin avtokrati adlanirdi Bezi tarixi slavyan hokmdarlari meselen Bizans tesiri ile rus carlari ve imperatorlari Avropanin diger bolgelerindeki konstitusiya monarxlarindan ferqlendirerek avtokrat titulunu resmi titullarinin bir hissesi kimi istifade etdiler Diger idareetme formalari ile muqayiseTotalitarizm ve herbi diktaturalar cox vaxt avtokratiya ile elaqelendirilir lakin onlarin avtokratiya olmasi lazim deyil Totalitarizm dovletin heyatin ve vetendas cemiyyetinin her bir sahesine nezaret etmeye calisdigi sistemdir Totalitarizme ali lider ve ya kollektiv rehberlik meselen reyaset heyeti herbi xunta ve ya tek siyasi partiya rehberlik ede biler Bu veziyyetde avtokratik olmasa da bir partiyali dovlet kimi bir veziyyetde oldugu kimi bir partiya terefinden idare oluna biler MenseyiQedim Avropadan numuneler gosterir ki erken dovletcilik demokratiyaya uygundur Yakob Heririnin fikrince Avropadan kenarda tarix gosterir ki erken dovletcilik avtokratiyaya getirib cixarib Onun gosterdiyi sebebler ilk avtokratik hakimiyyetin davam etmesi ve institusional transfer in ve ya Avropa hellinin olmamasidir Bu mustemlekecilikle mubarize qabiliyyeti ve ya avropalilarin yeni institutlari idare etmeye ehtiyac duymadigi dovlet infrastrukturunun movcudlugu ile bagli ola biler Bu olkelerde numayendelik institutlarinin tetbiqi mumkun olmadi ve onlar oz avtokratik hakimiyyetini davam etdirdiler Avropa mustemlekeciliyi muxtelif idi ve bir cox amillerden asili idi Zengin tebii servetlere malik olan olkeler mustemlekecilik ve dolayi idarecilik tetbiq ederken diger mustemlekelerde avropali kockunler musahide olunurdu Mehz bu meskunlasmaya gore bu olkeler yeqin ki yeni qurumlarin yaradilmasini yasayiblar Mustemlekecilik faktor mehsuldarligindan ve sakinlerin olum nisbetinden de asili idi II Nikolay Romanov Mansur Olson avtokratiyalarin inkisafini anarxiyadan dovlete kecidin ilk merhelesi kimi nezerilesdirir Olsona gore anarxiya bir cox muxtelif cografi erazilerde dolasan yerli ehaliden servet goturen yerli ehalini sermaye qoymaga ve istehsal etmeye heveslendirmek ucun az motivasiya buraxan bir cox sergerdan quldurlar ile xarakterize olunur Yerli ehalinin istehsal hevesi itirdikce hem quldurlarin ogurlayacagi servet hem de xalqin istifade edeceyi servet azalir Olson avtokratlari vergi formali servetin fetana tezyiqine nezaret ederek bu dilemmani hell eden sabit quldurlar kimi nezeriyye edir Olsonun fikrince avtokratiya inkisaf etdikden sonra hem avtokrat hem de yerli ehalinin veziyyeti daha yaxsi olacaq cunki avtokrat feth cercivesinde servetin qorunmasinda ve artirilmasinda esas maraga malik olacaq Zorakiliq icare haqqinin formalasmasina tehluke yaratdigina gore sabit quldur zorakiligi inhisara almaq ve dinc nizam yaratmaq hevesine malikdir Piter Kurrild Klitqaard ve Q T Svendsen iddia edirdi ki 9 11 ci esrlerde Vikinqlerin genislenmesi ve meskunlasmalari sergerdan quldurlarin sabitlesmesi kimi serh edile biler Duqlas Nort Con Uollis ve Barri R Vaynqast avtokratiyalari zorakiligi inhisara almaq zeruretinden ireli gelen mehdud giris numuneleri kimi mueyyen edir Olsondan ferqli olaraq bu alimler ilkin dovleti tek bir hokmdar kimi deyil bir cox aktyorlarin formalasdirdigi bir teskilat kimi basa dusurler Onlar avtokratik dovletin formalasmasi prosesini zorakiliga cixisi olan sexsler arasinda danisiqlar prosesi kimi tesvir edirler Onlarin fikrince bu sexsler bir birlerine resurslara cixis kimi imtiyazlar veren dominant koalisiya teskil edirler Zorakiliq kiraye haqqini azaltdigindan dominant koalisiyanin uzvleri emekdasliq etmek ve munaqiseden qacmaq ucun hevese malikdirler Ustun koalisiyanin uzvleri arasinda reqabetin qarsisini almaq ucun imtiyazlara mehdud cixis lazimdir ki onlar bir birine etibarli emekdasliq etmek ve dovleti formalasdirmaq ohdeliyi gotursunler Qapali ve secilmis avtokratiyaQapali avtokratiya ile secilmis avtokratiya arasinda muhum ferqler var Her ikisi bir sexs ve ya tam selahiyyeti olan qrup terefinden idare olunan avtoritar idareetme novudur Qapali avtokratiya resmi partiyadan basqa butun partiyalarin qadagan olundugu bir idareetme formasidir Ancaq aciq sekilde rejime qarsi cixmayan siyasi musteqiller zaman zaman secile biler Bu elit qrup ictimaiyyet qarsisinda hec bir mesuliyyet dasimir cunki ictimaiyyete hec bir vetendas azadliqlari temin olunmur Bu sexsler vereselik dovlet cevrilisi ve ya diger qeyri qanuni yollarla hakimiyyet movqeleri elde ede biler ve onlarin liderleri uzerinde secimi yoxdur 2022 ci il V Dem Demokratiya Hesabatina gore qapali avtokratiyalarin sayi 2020 ci ile qeder 30 olke artmaqdadir ve onlar dunya ehalisinin 26 ni teskil edir Qapali avtokratiyadan liberal demokratiyaya kecid ilkin yari liberal avtokratik kecid teleb edir muharibe zamani demokratiklesmeye can atan xarici gucler terefinden isgal olunmazsa Diger terefden secilmis avtokratiya avtokratin seckiler kimi demokratik bir prosedur vasitesile nezareti ele aldigi bir idareetme formasidir Lakin avtokrat hakimiyyete geldikden sonra oz selahiyyetlerini genislendirmek diger siyasi fiqurlarin tesirini mehdudlasdirmaq mehkeme ve musteqil metbuat kimi demokratik tesisatlari hedefe alaraq ona qarsi cixanlari zerersizlesdirmek ucun vezifesinden istifade edecek Seckileri manipulyasiya etmekle hakimiyyetin deyismesini mumkun ve ya qeyri mumkun etmek meqsedi dasiyir Secilmis avtokratiya altinda demokratiya obrazi ola biler amma eslinde avtokratin en cox selahiyyetleri var ve ictimaiyyetin qapali avtokratiyaya benzer onu mesuliyyete celb etmek imkanlari cox mehduddur Bu veziyyete avtokratik qerezli hibrid rejim de deyilir Secilmis avtokratiyalar hele de qlobal miqyasda en cox yayilmis idareetme formasi hesab olunur dunya ehalisinin 44 i bu rejim altinda yasayir Secilmis avtokratiyada liberal demokratiyaya dogru irelilemek ucun qalan legitimlik bosluqlari ve edaletsizliye qarsi maneeler aradan qaldirilmalidir Bu maneeleri tedricen aradan qaldirmaq lazimdir Kim Jong UnAvtokratiyanin yayilmasiIddia edilmisdir ki Cin ve Rusiya kimi avtoritar rejimler ve Simali Koreya kimi totalitar dovletler avtokratiyanin genislenmesi adli bir proses vasitesile oz hokumet sistemlerini basqa olkelere tanitmaga calisirlar Bezi alimler Cin ve Rusiyanin avtoritar rejimi xarice ugurla getirmesine subhe ile yanasirlar Istinadlar Oil Autocratic Survival and the Gendered Resource Curse When Inefficient Policy Is Politically Expedient eng academic oup com 2023 06 28 tarixinde Istifade tarixi 17 iyun 2023 BANT A Astrid 1992 Diagnostico de la vocacion de desarrollo y la intervencion institucional en la region Loreto Lima Codex 82 pp index php 2023 03 17 tarixinde Istifade tarixi 17 iyun 2023 Xarici kecidlerAvtokratiya 전제 정치