Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Elmi-texniki inqilab — elm və texnikanın sürətli inkişafı nəticəsində istehsal gücünün köklü və keyfiyyətli şəkildə, birdən-birə artması prosesi.
Elmi-texniki inqilab — ictimai istehsalın inkişafında elmin mühüm amilə çevrilməsi əsasında məhsuldar qüvvələrdə baş verən köklü keyfiyyət dəyişikliyi, bilavasitә mәhsuldar qüvvә kimi ictimai inkişafın hәlledici amilinә çevrilmәsi ilә әlaqәdar elmin, texnikanın, istehsal texnologiyasının, elәcә dә insanların bütün hәyat tәrzinin әsaslı dәyişmәsi (transformasiyası). Elmi-texniki inqilab elmi-texniki tәrәqqinin әn yeni mәrhәlәsi sayılır, başlanğıcı, adәtәn, 20 әsrin ortalarına aid edilir. Elmi-texniki inqilab, həmçinin elm və texnikanın inkişafında əsaslı keyfiyyət dəyişikliyi, dərin sıçrayışdır.
Elmi-texniki inqilabın ilkin elmi-texniki vә sosial şәrtlәri var. Onun hazırlanmasında ilk növbәdә 19-cu әsrin sonu — 20-ci әsrin әvvәllәrindә dәqiq vә tәbiyyat elmlәri üzrә nailiyyәtlәrin (elektronun, radioaktivlik hadisәsinin, kimyәvi elementlәrin çevrilmәsinin kәşfi, nisbilik vә kvant nәzәriyyәsinin meydana gәlmәsi) mühüm rolu olmuşdur. Elmlә texnikanın qarşılıqlı әlaqә formaları üç dövrә ayrılır:
a) birinci dövrdә (tәqr. 18-ci әsrә qәdәr) elm vә texnika insan fәaliyyәtinin iki fәrqli vә müstәqil sahәsi kimi tәzahür etmiş, aralarındakı әlaqәsi zәif olmuş, elmin istehsala tәtbiqi tәsadüfi vә qeyri-müntәzәm xarakter daşımışdır. Bu dövrdә elm texnikadan geri qalır vә nailiyyәtlәri izah etmәkdә lәngiyirdi. Texniki ixtiralar alimlәrә deyil, istehsalçılara mәxsus idi;
b) ikinci dövrdә (tәqr. 20-ci әsrin 40-cı illәrinә qәdәr) elmin vә texnikanın inkişaf sәviyyәlәri bәrabәrlәşir, elm texnikanın tәlәbatı ilә daha çox hesablaşır vә onun “sifarişi” әsasında çalışmağa başlayır, bu zaman onlar bir-birinә daha çox ehtiyac hiss edir;
c) üçüncü dövrdә, 20-ci әsrin 40-cı illәrindәn başlayaraq texniki tәrәqqi elmin inkişafından geridә qalır, “elm-texnika” sistemi yüksәlәrәk “elm-texnika-istehsal-insan” sisteminә çevrilir. 1940-cı illәrdә elm atom nüvәsinin parçalanması problemini hәll etmiş, bәşәriyyәt atom enerjisinә malik olmuşdur. Kibernetikanın vә avtomatlaşdırılmış hesablama vasitәlәrinin (kompüterlәrin) yaradılması superkompüterlәr vasitәsilә iri hәcmdә informasiya massivlәrinin avtomatik saxlanılması vә emalına imkan verәn mikroelektronikanın sürәtli inkişafına tәkan vermişdir. İstehsalın, idarәetmәnin vә informasiya proseslәrinin kompleks avtomatlaşdırılması, yeni növ enerjilәrin kәşfi vә istifadә olunması, lazımi xassәli materialların (nanotexnologiya, nanomateriallar, nanoelektronika) yaradılması, biotexnologiyalar Elmi-texniki inqilabın hәyata keçirilmәsindә mühüm rol oynamışdır. Atom enerjisinin tәdqiqi, sonrakı dövrlәrdә kosmosun fәthi elm vә istehsalı qovuşduran iri dövlәt layihәlәrinin icrası, nәhәng elmi-istehsalat komplekslәrinin yaradılması ilә nәticәlәndi.
Elmi-texniki inqilab fasiləsiz davam edən, təkmilləşən, bəşər sivilizasiyasını daim müşayiət edən bir prosesdir. Elmi-texniki inqilab (ETİ) elmi-texniki tərəqqinin (ETT) xüsusi mərhələsidir. Bu dövrdə elm və texnikanın inkişafında keyfiyyət cəhətdən sıçrayış baş verir və cəmiyyətin məhsuldar qüvvələrində əsaslı dəyişikliklər yaranır. ETİ-nin başlıca və həlledici əlaməti elmin son dərəcə yüksək inkişafı və onun bilavasitə məhsuldar qüvvəyə çevrilməsidir.
ETİ-nin səciyyəvi əlamətləri bunlardır: universallıq və əhatəlik, sürətlilik, istehsal prosesində insanın rolunun dəyişməsi, elmin istehsal prosesinin tərkib hissəsinə çevrilməsi.
ETT-nin və onun nailiyyətlərinin istehsalatda tətbiq olunmasının, inkişafının sürətlənməsini həvəsləndirən çox mühüm səbəblərindən biri müharibədən sonrakı yeni beynəlxalq və daxili rəqabət şəraitində istehsalın mənfəətinin dönməz yüksəlişini təmin etmək olmuşdur. “Soyuq müharibə” dövründə ABŞ və SSRİ-nin imperiya ambisiyalarının və hərbi blokların uzunmüddətli qarşıdurmasının da böyük rolu olmuşdur. Onlar yeni növ kütləvi qırğın silahları yaratmağa və onları təkmilləşdirməyə diqqəti artırmışdılar. Rəqabət və yarış kosmosa keçirilmişdi. Kapitalist ölkələrindən fərqli olaraq SSRİ ETİ-nin nailiyyətlərini daha çox hərbi sahədə tətbiq etmişdi.
ETİ nəticəsində təbiətşünaslıq elmləri sırasında biologiyanın yeri yüksəlmişdir. Biotexnologiyanın yüksəlişi sayəsində gen mühəndisliyi inkişaf etmişdir. ETİ kosmosun fəth edilməsinin gerçəkləşməsinə imkan vermişdir. Bu da ölkələrarası əlaqələr üçün geniş imkanlar yaratmışdır. ETİ kapitalizm cəmiyyətinin sosial strukturunda köklü dəyişiklər yaratdı. Siniflər və sosial təbəqələr arasında sədlər demək olar ki, silindi.
ETİ-nin müsbət keyfiyyətləri ilə yanaşı, çox mənfi nəticələri də vardır. Amerika futuroloqları D.Neysbit və R.Eburden göstərirlər ki, “texnologiyalar inkişaf etdikcə biz ümid edirik ki, bütün problemlərimizi həll edirik. Lakin bununla biz özümüzü tələyə salırıq”.
ETİ bəşəriyyəti məhv olmaq təhlükəsi qarşısında qoyan dəhşətli kütləvi qırğın silahlarının yaradılmasına, psixoloji, əsəb və digər infeksion xəstəliklərin yayılmasına səbəb olmuşdur. ETİ-nin nəticəsində şəhər əhalisi ilə kənd əhalisi arasında nisbət kəskin surətdə dəyişmiş, urbanizasiya (şəhərləşmə) artmışdır. O, bir sıra qlobal problemlər (müharibə təhlükəsi, ekoloji terror, ərzaq çatışmamazlığı və b.) yaratmışdır.
ETİ kapitalizm cəmiyyətinin sosial məzmun və mahiyyətində, sosial strukturunda, ideya və nəzəriyyələrində dəyişikliklər yaratdı. Qərb alimləri “dövlət kapitalizmi”, “ümumi xeyirxah dövlət”, “postsənaye cəmiyyəti” nəzəriyyələrini irəli sürdülər.
Dəyişmiş kapitalizmin ən mühüm cəhətlərindən biri liberalizm, sosial-demokratiya və mühafizəkarlıq ideyaları arasında çuğlaşmanın baş verməsidir. Postsənaye cəmiyyətləri bərqərar olmuş ölkələrdə ideyaca müxtəlif istiqamətli cərəyanlar arasında geniş razılıq əldə olunmuşdu. Bu keyfiyyətlər tam şəkildə sosializmin Skandinaviya modelinin həyata keçirildiyi Danimarka, Norveç və İsveçdə özünü göstərməkdədir.
Avropa sosial-demokratiyası Qərb və Şərq arasında gərginliyin aradan götürülməsinə nail olunmasında, Helsinki prosesinin genişləndirilməsində mühüm rol oynamışdır. Əksinə, sosializm ideyalarına əsaslanan iqtisadiyyat yeni şəraitə uyğunlaşmadığına görə XX əsrin 80-ci illərində böhran qarşısında qalaraq vəziyyətdən çıxış yolu tapa bilməmişdir. Bu da SSRİ-nin və dünya sosializm sisteminin dağılması ilə nəticələnmişdi.
Müasir fәlsәfәdә vә sosiologiyada Elmi-texniki inqilab iki baxımdan qiymәtlәndirilir — nikbin (Elmi-texniki inqilab insan sivilizasiyasının inkişafını tәmin edәn qanunauyğun mәrhәlә kimi tәsvir edilir) vә bәdbin (diqqәt texniki inkişafın mәnfi nәticәlәrinә — ekoloji fәlakәtlәrә, nüvә tәhlükәsinә, texnikanın insan orqanizminә vә psixikasına mәnfi tәsirinә vә s. cәlb edilir).
Sonradan әsaslandırılan sosioloji nәzәriyyәlәrindә Elmi-texniki inqilab sәnaye cәmiyyәtindәn informasiya vә xidmәt sferasının üstünlük tәşkil etdiyi, kütlәvi siyasәtdә vә idarәçilikdә elmi elitanın aparıcı rol oynadığı postindustrial cәmiyyәtә keçidlә әlaqәlәndirilmişdir.
Mənbə
- Научный коммунизм: Словарь (1983) — Научно-техническая революция
- R.Əliquliyev, S.Şükürlü, S.Kazımova. Elmi fəaliyyətdə istifadə olunan əsas terminlər. Baki, İnformasiya Texnologiyaları, 2009, 201 s.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Elmi texniki inqilab elm ve texnikanin suretli inkisafi neticesinde istehsal gucunun koklu ve keyfiyyetli sekilde birden bire artmasi prosesi Elmi texniki inqilab ictimai istehsalin inkisafinda elmin muhum amile cevrilmesi esasinda mehsuldar quvvelerde bas veren koklu keyfiyyet deyisikliyi bilavasitә mәhsuldar quvvә kimi ictimai inkisafin hәlledici amilinә cevrilmәsi ilә әlaqәdar elmin texnikanin istehsal texnologiyasinin elәcә dә insanlarin butun hәyat tәrzinin әsasli dәyismәsi transformasiyasi Elmi texniki inqilab elmi texniki tәrәqqinin әn yeni mәrhәlәsi sayilir baslangici adәtәn 20 әsrin ortalarina aid edilir Elmi texniki inqilab hemcinin elm ve texnikanin inkisafinda esasli keyfiyyet deyisikliyi derin sicrayisdir Elmi texniki inqilabin ilkin elmi texniki vә sosial sәrtlәri var Onun hazirlanmasinda ilk novbәdә 19 cu әsrin sonu 20 ci әsrin әvvәllәrindә dәqiq vә tәbiyyat elmlәri uzrә nailiyyәtlәrin elektronun radioaktivlik hadisәsinin kimyәvi elementlәrin cevrilmәsinin kәsfi nisbilik vә kvant nәzәriyyәsinin meydana gәlmәsi muhum rolu olmusdur Elmlә texnikanin qarsiliqli әlaqә formalari uc dovrә ayrilir a birinci dovrdә tәqr 18 ci әsrә qәdәr elm vә texnika insan fәaliyyәtinin iki fәrqli vә mustәqil sahәsi kimi tәzahur etmis aralarindaki әlaqәsi zәif olmus elmin istehsala tәtbiqi tәsadufi vә qeyri muntәzәm xarakter dasimisdir Bu dovrdә elm texnikadan geri qalir vә nailiyyәtlәri izah etmәkdә lәngiyirdi Texniki ixtiralar alimlәrә deyil istehsalcilara mәxsus idi b ikinci dovrdә tәqr 20 ci әsrin 40 ci illәrinә qәdәr elmin vә texnikanin inkisaf sәviyyәlәri bәrabәrlәsir elm texnikanin tәlәbati ilә daha cox hesablasir vә onun sifarisi әsasinda calismaga baslayir bu zaman onlar bir birinә daha cox ehtiyac hiss edir c ucuncu dovrdә 20 ci әsrin 40 ci illәrindәn baslayaraq texniki tәrәqqi elmin inkisafindan geridә qalir elm texnika sistemi yuksәlәrәk elm texnika istehsal insan sisteminә cevrilir 1940 ci illәrdә elm atom nuvәsinin parcalanmasi problemini hәll etmis bәsәriyyәt atom enerjisinә malik olmusdur Kibernetikanin vә avtomatlasdirilmis hesablama vasitәlәrinin komputerlәrin yaradilmasi superkomputerlәr vasitәsilә iri hәcmdә informasiya massivlәrinin avtomatik saxlanilmasi vә emalina imkan verәn mikroelektronikanin surәtli inkisafina tәkan vermisdir Istehsalin idarәetmәnin vә informasiya proseslәrinin kompleks avtomatlasdirilmasi yeni nov enerjilәrin kәsfi vә istifadә olunmasi lazimi xassәli materiallarin nanotexnologiya nanomateriallar nanoelektronika yaradilmasi biotexnologiyalar Elmi texniki inqilabin hәyata kecirilmәsindә muhum rol oynamisdir Atom enerjisinin tәdqiqi sonraki dovrlәrdә kosmosun fәthi elm vә istehsali qovusduran iri dovlәt layihәlәrinin icrasi nәhәng elmi istehsalat komplekslәrinin yaradilmasi ilә nәticәlәndi Elmi texniki inqilab fasilesiz davam eden tekmillesen beser sivilizasiyasini daim musayiet eden bir prosesdir Elmi texniki inqilab ETI elmi texniki tereqqinin ETT xususi merhelesidir Bu dovrde elm ve texnikanin inkisafinda keyfiyyet cehetden sicrayis bas verir ve cemiyyetin mehsuldar quvvelerinde esasli deyisiklikler yaranir ETI nin baslica ve helledici elameti elmin son derece yuksek inkisafi ve onun bilavasite mehsuldar quvveye cevrilmesidir ETI nin seciyyevi elametleri bunlardir universalliq ve ehatelik suretlilik istehsal prosesinde insanin rolunun deyismesi elmin istehsal prosesinin terkib hissesine cevrilmesi ETT nin ve onun nailiyyetlerinin istehsalatda tetbiq olunmasinin inkisafinin suretlenmesini heveslendiren cox muhum sebeblerinden biri muharibeden sonraki yeni beynelxalq ve daxili reqabet seraitinde istehsalin menfeetinin donmez yukselisini temin etmek olmusdur Soyuq muharibe dovrunde ABS ve SSRI nin imperiya ambisiyalarinin ve herbi bloklarin uzunmuddetli qarsidurmasinin da boyuk rolu olmusdur Onlar yeni nov kutlevi qirgin silahlari yaratmaga ve onlari tekmillesdirmeye diqqeti artirmisdilar Reqabet ve yaris kosmosa kecirilmisdi Kapitalist olkelerinden ferqli olaraq SSRI ETI nin nailiyyetlerini daha cox herbi sahede tetbiq etmisdi ETI neticesinde tebietsunasliq elmleri sirasinda biologiyanin yeri yukselmisdir Biotexnologiyanin yukselisi sayesinde gen muhendisliyi inkisaf etmisdir ETI kosmosun feth edilmesinin gerceklesmesine imkan vermisdir Bu da olkelerarasi elaqeler ucun genis imkanlar yaratmisdir ETI kapitalizm cemiyyetinin sosial strukturunda koklu deyisikler yaratdi Sinifler ve sosial tebeqeler arasinda sedler demek olar ki silindi ETI nin musbet keyfiyyetleri ile yanasi cox menfi neticeleri de vardir Amerika futuroloqlari D Neysbit ve R Eburden gosterirler ki texnologiyalar inkisaf etdikce biz umid edirik ki butun problemlerimizi hell edirik Lakin bununla biz ozumuzu teleye saliriq ETI beseriyyeti mehv olmaq tehlukesi qarsisinda qoyan dehsetli kutlevi qirgin silahlarinin yaradilmasina psixoloji eseb ve diger infeksion xesteliklerin yayilmasina sebeb olmusdur ETI nin neticesinde seher ehalisi ile kend ehalisi arasinda nisbet keskin suretde deyismis urbanizasiya seherlesme artmisdir O bir sira qlobal problemler muharibe tehlukesi ekoloji terror erzaq catismamazligi ve b yaratmisdir ETI kapitalizm cemiyyetinin sosial mezmun ve mahiyyetinde sosial strukturunda ideya ve nezeriyyelerinde deyisiklikler yaratdi Qerb alimleri dovlet kapitalizmi umumi xeyirxah dovlet postsenaye cemiyyeti nezeriyyelerini ireli surduler Deyismis kapitalizmin en muhum cehetlerinden biri liberalizm sosial demokratiya ve muhafizekarliq ideyalari arasinda cuglasmanin bas vermesidir Postsenaye cemiyyetleri berqerar olmus olkelerde ideyaca muxtelif istiqametli cereyanlar arasinda genis raziliq elde olunmusdu Bu keyfiyyetler tam sekilde sosializmin Skandinaviya modelinin heyata kecirildiyi Danimarka Norvec ve Isvecde ozunu gostermekdedir Avropa sosial demokratiyasi Qerb ve Serq arasinda gerginliyin aradan goturulmesine nail olunmasinda Helsinki prosesinin genislendirilmesinde muhum rol oynamisdir Eksine sosializm ideyalarina esaslanan iqtisadiyyat yeni seraite uygunlasmadigina gore XX esrin 80 ci illerinde bohran qarsisinda qalaraq veziyyetden cixis yolu tapa bilmemisdir Bu da SSRI nin ve dunya sosializm sisteminin dagilmasi ile neticelenmisdi Muasir fәlsәfәdә vә sosiologiyada Elmi texniki inqilab iki baximdan qiymәtlәndirilir nikbin Elmi texniki inqilab insan sivilizasiyasinin inkisafini tәmin edәn qanunauygun mәrhәlә kimi tәsvir edilir vә bәdbin diqqәt texniki inkisafin mәnfi nәticәlәrinә ekoloji fәlakәtlәrә nuvә tәhlukәsinә texnikanin insan orqanizminә vә psixikasina mәnfi tәsirinә vә s cәlb edilir Sonradan әsaslandirilan sosioloji nәzәriyyәlәrindә Elmi texniki inqilab sәnaye cәmiyyәtindәn informasiya vә xidmәt sferasinin ustunluk tәskil etdiyi kutlәvi siyasәtdә vә idarәcilikdә elmi elitanin aparici rol oynadigi postindustrial cәmiyyәtә kecidlә әlaqәlәndirilmisdir MenbeNauchnyj kommunizm Slovar 1983 Nauchno tehnicheskaya revolyuciya R Eliquliyev S Sukurlu S Kazimova Elmi fealiyyetde istifade olunan esas terminler Baki Informasiya Texnologiyalari 2009 201 s