Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Seyid Reza Əlizadə (15 fevral 1887, Səmərqənd, Rusiya Türkistanı general-qubernatorluğu – 24 dekabr 1945, Bakı) — Görkəmli jurnalist, pedaqoq, ədəbiyyatşünas, ictimai xadim, tərcüməçi və aktyor.
| Seyid Rza Əlizadə | |
|---|---|
 | |
| Doğum tarixi | 15 fevral 1887 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 24 dekabr 1945 (58 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Fəaliyyəti | pedaqoq |
Həyatı
Seyid Reza Əlizadə 1887-ci ildə Səmərqənddə yaşayan bir xalçaçı ailəsində doğulub. Ailələri buraya Azərbaycandan gəlib. O illərdə gediş-gəliş çətin olsa da, ailə ata-baba yurdu ilə əlaqəsini üzməyib. Ona görə də Seyid Reza yetkinlik yaşına çatdıqdan sonra dəfələrlə Azərbaycana gəlib, burada ədəbi mühitlə tanış olub, şairlərlə və qohumlarıyla görüşüb. Bu görüşlər ona Türküstanla Azərbaycan arasında bir mədəniyyət körpüsü yaratmasına səbəb olub.İlk təhsilini məhəllə məktəbində alan Seyid Reza sonra mədrəsədə oxuyub. Fitri istedadı və zəhməti sayəsində özbək, fars, ərəb, ingilis, alman, fransız, italyan, ivrit, kürd, tacik, urdu, rus, erməni dillərini öyrənib. Türküstanda cədidçilər adlandırılan yenilikçilər hərəkatının öncüllərindən birinə çevrilib. Xalqı maarifləndirmək, cəhalət yuxusundan ayıltmaq üçün mətbuatdan istifadə edib. İstər Türküstanda, istər Qafqazda, istər Hindistanda nəşr olunan qəzet və jurnallarda yüzlərlə məqalə və şeir nəşr etdirib. 1906-cı ildə Qafqaza gələndə böyük satirik Mirzə Ələkbər Sabirlə görüşüb. Qafqazda türk dilində nəşr olunan "İrşad", "İqbal", "Molla Nəsrəddin" kimi qəzet və jurnallara "Bəhlul", "Neştər", "Zənbur", "Rəncbər", "Şapalaq", "S.R.Səmərqəndi" və s. imzalarla yazılar göndərməklə yanaşı, həmin qəzet və jurnalların Səmərqənddə yayılmasında da böyük əməyi olub.
Seyid Reza Əlizadənin təşəbbüsü ilə Səmərqənddə 1907-ci ildə "Həyat", 1908-ci ildə isə "Yeni həyat" kimi yeni tipli məktəblər açılmışdı. Qafur Qulam 30-cu illərdə Bakıda olarkən "Kommunist" qəzetinə verdiyi müsahibəsində demişdir ki, mən ilk təhsilimi Səmərqənddə azərbaycanlıların açdığı məktəbdə almışam. Şeir aləminə isə Hüseyn Cavidin və Mirzə Ələkbər Sabirin təsiri ilə gəlmişəm. M.Ə.Sabir xəstə olarkən Əlizadə Şamaxıya gəlir. 1910-cu ildə qələm yoldaşları Mahmud Behbudu, Hacı Muin, İsmayıl Axundov, Molla Xalim Kərimov, Əhməd Hacı Əbdürəsul oğlu və başqaları ilə pul toplayaraq xəstə Sabirə göndərir. 1911-ci ildə isə Sabirin ölüm xəbərini eşidən Səmərqənd ziyalıları böyük şairə 40 gün yas saxlayırlar.
Yeni tipli məktəblərdə dərs deyən, tədris proqramı hazırlayan gənc maarifpərvər mətbuatla da əlaqəsini kəsməyib. Səmərqənddə çıxan "Səmərqənd", "Novıy Samarkand", "Ovozi tacik" qəzet və jurnallarına maarifçi məqalələr yazıb. 1910-cu ildə Mahmud Behbu onu redaktoru olduğu "Ayna" jurnalının məsul katibi götürüb.
"Ayna" jurnalında naşirlik təcrübəsi keçən Seyid Reza sonra "Şərq" qəzetini nəşr etməyə başlayıb. 1916-cı ildə isə "Teleqraf xəbərləri" qəzetini açıb. 1919-cu ildə isə onu "Şöləyi inqilab" jurnalına redaktor təyin edirlər. Az zamanda bu jurnal təkcə Türküstanda deyil, Azərbaycan ,Türkiyə, İran, Hindistan və ərəb ölkələrində də oxunan geniş tirajlı jurnala çevrilir. Təəssüf ki, 1922-ci ildə jurnalın nəşri dayandırılır.
Ana tərəfdən Üzeyir Hacıbəyli ilə qohum olan Seyid Reza Əlizadə Bakıya gələrkən böyük bəstəkarla görüşür, onun əsərlərinin Türküstana güclü təsir göstərə biləcəyindən söz açır və Türküstana kömək göstərməyin vacibliyini vurğulayır. O, şəxsi görüşlərində olduğu kimi, məktublarında da Səmərqənddə Azərbaycan ədəbiyyatının və mədəniyyətinin inkişafının bölgədəki xalqların mədəni inkişafına güclü təkan verəcəyini yazır.
Seyid Reza Əlizadənin səyi nəticəsində 1918-ci ildə Səmərqənddə Üzeyir Hacıbəyovun "Leyli və Məcnun", "Əsli və Kərəm" operaları, "Arşın mal alan", "O olmasın, bu olsun" musiqili komediyaları tamaşaya qoyulur. Seyid Reza bu tamaşalarda müxtəlif rolları oynayır.
Sovetlər hakimiyyəti ələ aldıqdan sonra ideologiyalarını təbliğ etmək üçün təhsilə diqqəti artırdılar. Azsaylı xalqların dillərində məktəblər, qəzet-jurnallar açdılar. Həm də türk-müsəlman xalqlarını bir-birindən ayırmaq üçün əlifbalarını dəyişdilər.
Seyid Reza Əlizadə də Sovetlərin yaratdığı imkandan istifadə edərək xalqı savadlandırmağa çalışır. Puşkinin, Qoqolun, Şoloxovun və Amerikan yazıçısı Elton Sinklerin əsərlərini tacik dilinə, Bartoldun "Türküstan və Avropanın ümumi tarixi" adlı əsərini isə fars dilinə tərcümə edir.
Çox dil bilməsi, zəngin pedaqoji təcrübəsi onu bölgənin özbək, tacik, qazax və qırğızların arasında məşhurlaşdırır. Ona nəinki özbək və tacik üçün, hətta Türküstanda yaşayan farslar üçün dərs kitabları yazmaq sifarişi verilir. O, az zamanda özbək və tacik ümumtəhsil məktəbləri üçün "Əlifba", "Coğrafiya", "Tarix", "Riyaziyyat", "Həndəsə", "Astronomiya" və "Ərəb dilinin qrammatikası" kitabını yazır. Tacik dilinin qrammatikasını, iki cildlik rusca-tacikcə lüğət çap etdirir.
Seyid Reza Əlizadənin yazıb çap etdirdiyi "Əsri-səadət", "Mədəniyyəti-islam" və başqa dini kitab təkcə Türküstanın deyil, İranın, Əfqanıstanın, Pakistanın, Hindistanın və b. ölkələrin mədrəsələrində dərs kitabları kimi tədris edilir. Hazırda Pakistanın Lahor şəhərinin kitabxanasında S.R.Əlizadənin 33 kitabı saxlanılır. Bu əsərlərin 20-si tərcümə, 13-ü isə orjinal kitablardır.
Sovet təhsil müəssisələri də onun pedaqoji məharətindən bacarıqla faydalanırlar. Tanınmış özbək şairləri Qafur Qulam, Həmid Əlimcan, Utkir Rəşid, akademik Vahid Abdullayev və başqa məşhur şəxsiyyətlər Seyid Reza Əlizadənin onlara dərs deməsilə qürur duyduqlarını dönə-dönə qeyd etmişlər.
Seyid Rezanın bilik və pedoqoji məharətini nəzərə alıb 1933-cü ildə onu Əlişir Nəvai adına Səmərqənd Dövlət Universitetinə müəllim dəvət edirlər. O, 1937-ci ilədək Universitetdə ərəb və fars dillərindən dərs deyir.
1937-ci ildə Sovetlər Birliyinin hər yerində olduğu kimi Səmərqənddə də kütləvi həbslər başlayır. Seyid Rezanı da "antisovet təbliğatçısı", "ingilis casusu" adı ilə həbs edirlər. Uzun-uzadı istintaqdan sonra onun istintaq sənədlərini məhkəməyə göndərirlər. Həmin dövrün məhkəmələri üçün gözlənilməz bir hadisə baş verir. Səmərqənd vilayət məhkəməsi Seyid Reza Əlizadənin fəaliyyətində cinayət tərkibini yetərsiz sayaraq təkrar istintaqa göndərir.
Təkrar dindirmələrdə də Seyid Rezanın fəaliyyətində yetərli cinayət tərkibləri tapılmadığından onun istintaq sənədləri üç dəfə geri – müstəntiqlərə qaytarılır. Hətta Özbəkistan Respublikasının Ali Məhkəməsi belə Seyid Reza Əlizadənin fəaliyyətində cinayət tərkibini yetərsiz sayır. Lakin onu azad etməyə cəsarəti çatmadıqlarından dindirmə sənədlərini Moskvaya göndərirlər.
Seyid Reza ilə birlikdə həbs edilənlərin əksəriyyəti qısa dindirmədən sonra "vətən xaini" kimi güllələndiyi, ömürlük həbs edildiyi və ya ən azı 8–12 il həbs cəzasına məhkum edildikləri halda Seyid Rezanın sorğu-sualı dörd il davam edir. Sübutlar tapa bilməsələr də, Seyid Reza boynuna heç bir cinayəti almasa da, 1941-ci il sentyabrın 16-da ona 5 il həbs cəzası verirlər.
Onu Rusiyada dövlət adamlarının, siyasi xadimlərin, xarici diplomatların, rəhbər işçilərin saxlandığı Vladimir şəhərindəki həbsxanaya göndərirlər. 1943-cü il fevralın 4-də cəza müddəti bitir. Lakin onun azad olunmasını təhlükəli sayaraq istintaqsız, məhkəməsiz "Təhlükəli adam" kimi müharibənin sonunadək həbsxanada saxlanması haqqında qərar qəbul edilir.
Seyid Reza haqsız həbs olunduğuna dair 400-ə yaxın şikayət ərizəsi yazsa da, hec birinə diqqət yetirilmir.
S.R.Əlizadə həbsxanada olarkən belə maarifçilik fəaliyyətini davam etdirir. O, yalnız həbsdə olanlara deyil, həbsxana nəzarətçilərinə və rəbərlərinə də dərs demişdir. Vladimir həbsxanasının milliyyətcə yəhudi olan rəisi sonralar xatirələrində yazıb ki, dünyanın işinə bax, siyasi dustaq, milliyyətcə azərbaycanlı olan Seyid Reza Əlizadə mənə ana dilimi – ivritcəni öyrətdi.
8 il məhbəs həyatı sürən, tez-tez xüsusi rejimli kamerada saxlanan, Seyid Reza Əlizadə 1944-cü il sentyabrın 11-də 32 nömrəli kameraya – həbsxana xəstəxanasına köçürülür və 1945-ci il dekabrın 24-də 58 yaşında vərəm xəstəliyindən dünyasını dəyişir.
1957-ci ildə bir çox repressiya qurbanları kimi S.R.Əlizadəyə də bəraət verilir. 1987-ci ildə isə çox çətinliklə olsa da, nəvəsi Fərhad babasının nəşini Vladimir şəhərinin məhbuslar üçün nəzərdə tutulmuş qəbristanlığından Səmərqəndə gətirir və "Pəncab" qəbristanlığında dəfn etdirir. Səmərqənddə Seyid Reza Əlizadə adına küçə, məhəllə var, şəhərdəki 14 nömrəli orta məktəb qarşısında isə büstü qoyulub.
İstinadlar
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Seyid Reza Elizade 15 fevral 1887 Semerqend Rusiya Turkistani general qubernatorlugu 24 dekabr 1945 Baki Gorkemli jurnalist pedaqoq edebiyyatsunas ictimai xadim tercumeci ve aktyor Seyid Rza ElizadeDogum tarixi 15 fevral 1887 1887 02 15 Dogum yeri Semerqend Semerqend vilayeti Rusiya Turkistani general qubernatorlugu Rusiya imperiyasiVefat tarixi 24 dekabr 1945 1945 12 24 58 yasinda Vefat yeri Baki Azerbaycan SSR SSRIFealiyyeti pedaqoqHeyatiSeyid Reza Elizade 1887 ci ilde Semerqendde yasayan bir xalcaci ailesinde dogulub Aileleri buraya Azerbaycandan gelib O illerde gedis gelis cetin olsa da aile ata baba yurdu ile elaqesini uzmeyib Ona gore de Seyid Reza yetkinlik yasina catdiqdan sonra defelerle Azerbaycana gelib burada edebi muhitle tanis olub sairlerle ve qohumlariyla gorusub Bu gorusler ona Turkustanla Azerbaycan arasinda bir medeniyyet korpusu yaratmasina sebeb olub Ilk tehsilini mehelle mektebinde alan Seyid Reza sonra medresede oxuyub Fitri istedadi ve zehmeti sayesinde ozbek fars ereb ingilis alman fransiz italyan ivrit kurd tacik urdu rus ermeni dillerini oyrenib Turkustanda cedidciler adlandirilan yenilikciler herekatinin oncullerinden birine cevrilib Xalqi maariflendirmek cehalet yuxusundan ayiltmaq ucun metbuatdan istifade edib Ister Turkustanda ister Qafqazda ister Hindistanda nesr olunan qezet ve jurnallarda yuzlerle meqale ve seir nesr etdirib 1906 ci ilde Qafqaza gelende boyuk satirik Mirze Elekber Sabirle gorusub Qafqazda turk dilinde nesr olunan Irsad Iqbal Molla Nesreddin kimi qezet ve jurnallara Behlul Nester Zenbur Rencber Sapalaq S R Semerqendi ve s imzalarla yazilar gondermekle yanasi hemin qezet ve jurnallarin Semerqendde yayilmasinda da boyuk emeyi olub Seyid Reza Elizadenin tesebbusu ile Semerqendde 1907 ci ilde Heyat 1908 ci ilde ise Yeni heyat kimi yeni tipli mektebler acilmisdi Qafur Qulam 30 cu illerde Bakida olarken Kommunist qezetine verdiyi musahibesinde demisdir ki men ilk tehsilimi Semerqendde azerbaycanlilarin acdigi mektebde almisam Seir alemine ise Huseyn Cavidin ve Mirze Elekber Sabirin tesiri ile gelmisem M E Sabir xeste olarken Elizade Samaxiya gelir 1910 cu ilde qelem yoldaslari Mahmud Behbudu Haci Muin Ismayil Axundov Molla Xalim Kerimov Ehmed Haci Ebduresul oglu ve basqalari ile pul toplayaraq xeste Sabire gonderir 1911 ci ilde ise Sabirin olum xeberini esiden Semerqend ziyalilari boyuk saire 40 gun yas saxlayirlar Yeni tipli mekteblerde ders deyen tedris proqrami hazirlayan genc maarifperver metbuatla da elaqesini kesmeyib Semerqendde cixan Semerqend Noviy Samarkand Ovozi tacik qezet ve jurnallarina maarifci meqaleler yazib 1910 cu ilde Mahmud Behbu onu redaktoru oldugu Ayna jurnalinin mesul katibi goturub Ayna jurnalinda nasirlik tecrubesi kecen Seyid Reza sonra Serq qezetini nesr etmeye baslayib 1916 ci ilde ise Teleqraf xeberleri qezetini acib 1919 cu ilde ise onu Soleyi inqilab jurnalina redaktor teyin edirler Az zamanda bu jurnal tekce Turkustanda deyil Azerbaycan Turkiye Iran Hindistan ve ereb olkelerinde de oxunan genis tirajli jurnala cevrilir Teessuf ki 1922 ci ilde jurnalin nesri dayandirilir Ana terefden Uzeyir Hacibeyli ile qohum olan Seyid Reza Elizade Bakiya gelerken boyuk bestekarla gorusur onun eserlerinin Turkustana guclu tesir gostere bileceyinden soz acir ve Turkustana komek gostermeyin vacibliyini vurgulayir O sexsi goruslerinde oldugu kimi mektublarinda da Semerqendde Azerbaycan edebiyyatinin ve medeniyyetinin inkisafinin bolgedeki xalqlarin medeni inkisafina guclu tekan vereceyini yazir Seyid Reza Elizadenin seyi neticesinde 1918 ci ilde Semerqendde Uzeyir Hacibeyovun Leyli ve Mecnun Esli ve Kerem operalari Arsin mal alan O olmasin bu olsun musiqili komediyalari tamasaya qoyulur Seyid Reza bu tamasalarda muxtelif rollari oynayir Sovetler hakimiyyeti ele aldiqdan sonra ideologiyalarini teblig etmek ucun tehsile diqqeti artirdilar Azsayli xalqlarin dillerinde mektebler qezet jurnallar acdilar Hem de turk muselman xalqlarini bir birinden ayirmaq ucun elifbalarini deyisdiler Seyid Reza Elizade de Sovetlerin yaratdigi imkandan istifade ederek xalqi savadlandirmaga calisir Puskinin Qoqolun Soloxovun ve Amerikan yazicisi Elton Sinklerin eserlerini tacik diline Bartoldun Turkustan ve Avropanin umumi tarixi adli eserini ise fars diline tercume edir Cox dil bilmesi zengin pedaqoji tecrubesi onu bolgenin ozbek tacik qazax ve qirgizlarin arasinda meshurlasdirir Ona neinki ozbek ve tacik ucun hetta Turkustanda yasayan farslar ucun ders kitablari yazmaq sifarisi verilir O az zamanda ozbek ve tacik umumtehsil mektebleri ucun Elifba Cografiya Tarix Riyaziyyat Hendese Astronomiya ve Ereb dilinin qrammatikasi kitabini yazir Tacik dilinin qrammatikasini iki cildlik rusca tacikce luget cap etdirir Seyid Reza Elizadenin yazib cap etdirdiyi Esri seadet Medeniyyeti islam ve basqa dini kitab tekce Turkustanin deyil Iranin Efqanistanin Pakistanin Hindistanin ve b olkelerin medreselerinde ders kitablari kimi tedris edilir Hazirda Pakistanin Lahor seherinin kitabxanasinda S R Elizadenin 33 kitabi saxlanilir Bu eserlerin 20 si tercume 13 u ise orjinal kitablardir Sovet tehsil muessiseleri de onun pedaqoji meharetinden bacariqla faydalanirlar Taninmis ozbek sairleri Qafur Qulam Hemid Elimcan Utkir Resid akademik Vahid Abdullayev ve basqa meshur sexsiyyetler Seyid Reza Elizadenin onlara ders demesile qurur duyduqlarini done done qeyd etmisler Seyid Rezanin bilik ve pedoqoji meharetini nezere alib 1933 cu ilde onu Elisir Nevai adina Semerqend Dovlet Universitetine muellim devet edirler O 1937 ci iledek Universitetde ereb ve fars dillerinden ders deyir 1937 ci ilde Sovetler Birliyinin her yerinde oldugu kimi Semerqendde de kutlevi hebsler baslayir Seyid Rezani da antisovet tebligatcisi ingilis casusu adi ile hebs edirler Uzun uzadi istintaqdan sonra onun istintaq senedlerini mehkemeye gonderirler Hemin dovrun mehkemeleri ucun gozlenilmez bir hadise bas verir Semerqend vilayet mehkemesi Seyid Reza Elizadenin fealiyyetinde cinayet terkibini yetersiz sayaraq tekrar istintaqa gonderir Tekrar dindirmelerde de Seyid Rezanin fealiyyetinde yeterli cinayet terkibleri tapilmadigindan onun istintaq senedleri uc defe geri mustentiqlere qaytarilir Hetta Ozbekistan Respublikasinin Ali Mehkemesi bele Seyid Reza Elizadenin fealiyyetinde cinayet terkibini yetersiz sayir Lakin onu azad etmeye cesareti catmadiqlarindan dindirme senedlerini Moskvaya gonderirler Seyid Reza ile birlikde hebs edilenlerin ekseriyyeti qisa dindirmeden sonra veten xaini kimi gullelendiyi omurluk hebs edildiyi ve ya en azi 8 12 il hebs cezasina mehkum edildikleri halda Seyid Rezanin sorgu suali dord il davam edir Subutlar tapa bilmeseler de Seyid Reza boynuna hec bir cinayeti almasa da 1941 ci il sentyabrin 16 da ona 5 il hebs cezasi verirler Onu Rusiyada dovlet adamlarinin siyasi xadimlerin xarici diplomatlarin rehber iscilerin saxlandigi Vladimir seherindeki hebsxanaya gonderirler 1943 cu il fevralin 4 de ceza muddeti bitir Lakin onun azad olunmasini tehlukeli sayaraq istintaqsiz mehkemesiz Tehlukeli adam kimi muharibenin sonunadek hebsxanada saxlanmasi haqqinda qerar qebul edilir Seyid Reza haqsiz hebs olunduguna dair 400 e yaxin sikayet erizesi yazsa da hec birine diqqet yetirilmir S R Elizade hebsxanada olarken bele maarifcilik fealiyyetini davam etdirir O yalniz hebsde olanlara deyil hebsxana nezaretcilerine ve reberlerine de ders demisdir Vladimir hebsxanasinin milliyyetce yehudi olan reisi sonralar xatirelerinde yazib ki dunyanin isine bax siyasi dustaq milliyyetce azerbaycanli olan Seyid Reza Elizade mene ana dilimi ivritceni oyretdi 8 il mehbes heyati suren tez tez xususi rejimli kamerada saxlanan Seyid Reza Elizade 1944 cu il sentyabrin 11 de 32 nomreli kameraya hebsxana xestexanasina kocurulur ve 1945 ci il dekabrin 24 de 58 yasinda verem xesteliyinden dunyasini deyisir 1957 ci ilde bir cox repressiya qurbanlari kimi S R Elizadeye de beraet verilir 1987 ci ilde ise cox cetinlikle olsa da nevesi Ferhad babasinin nesini Vladimir seherinin mehbuslar ucun nezerde tutulmus qebristanligindan Semerqende getirir ve Pencab qebristanliginda defn etdirir Semerqendde Seyid Reza Elizade adina kuce mehelle var seherdeki 14 nomreli orta mekteb qarsisinda ise bustu qoyulub Istinadlar