Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Sumbatan Yaşayış Yeri — Оrdubad rayоnunda, Sabirkəndin cənub-qərbində, Gilançayın sağ sahilində , Ordubad–Naxçıvan yolundan 800 m şimalda, , eyni adlı dağın üzərində yerləşir, və əhatə edir.
| Sumbatan-Dizə | |
|---|---|
 | |
 | |
| Ölkə |  Azərbaycan |
| Şəhər | Ordubad |
| Rayon | Ordubad Rayonu |
| Yerləşir | Sabirkənd |
| Kəşf tarixi | 1980 ci il |
| Sahəsi | 20 hektar |
Tarixi
Arxeoloji tədqiqatlardan öyrənirik ki, Sumbatan-Dizə yaşayış yeri E.ə. II minilliyin sonu – I minilliyin əvvəllərində Sumbatan dağının zirvəsini və yamaclarını əhatə edən, ilk vaxtlarda qəbilə birləşmələrinin mərkəzi olan bu 6–7 hektarlıq kənd genişlənərək bir neçə əsr ərzində 20 hektarlıq yaşayış yerinə çevrilir.. Azərbaycan ərazisində bu tip relyefə uyğunlaşdırılmış şəhərlər çox olmuşdur. Azərbaycanda bu tipli kənd yerləri tədricən müdafiə divarları ilə möhkəmləndirilərək şəhərlərə çevrilmişlər. E.ə. II minilliyin sonlarında ətrafı müdafiə divarları ilə möhkəmləndirilmiş şəhərlərdən biri də Sumbatan-Dizə olmuşdur. Sumbatan-Dizə şəhəri bir neçə dəfə dağıntıya məruz qalsa da bərpa edilmiş və sasanilər dövrünə qədər şəhər kimi mövcud olmuşdur. Əhəmənilər dövründən sonra ikinci dəfə sasanilər zamanı güclü dağıntıya məruz qalmış Sumbatan-Dizə, şəhər kimi öz funksiyasını itirmiş və kiçik yaşayış məskəninə çevrilmişdir. Bu qədim şəhər öz adını günümüzə qədər qoruyub saxlamışdır. 1936-cı ildə yaşayış yerinin adı dəyişdirilib Sabirkəndi qoyulsa da ətraf kəndlərin əhalisi onu indiyədək Sumbatan-Dizə adlandırır.
Etimologiyası
Tarixi ədəbiyyatda kəndin adı həmçinin Subatan‑Dizə kimi də işlənmişdi. Sumbatan-Dizə toponimi Gilançay vadisində ən qədim toponimlərdən biridir. Sumbatan sözü iki hissədən ibarətdir: "Sum" və "bat". "Bat" — sözü "kənd", "şəhər" və ya sadəcə "yaşayış məskəni" deməkdir. Bu söz elam dilindədir, və bu dildəki şəhər və kənd adlarının sonuna əlavə edilən "bat" sözü ilə eynidir . Fars dilində şəhər və kənd adlarının sonuna əlavə edilən "abad" sözü də elam dilindən götürülmüşdür. Sumbatan abidəsi Sumbatan-dizə adlanan(1936-cı ilə qədər)kənddə yerləşir. Burada diqqət çəkən kəndin adına əlavə edilmiş "dizə" sözüdür. Məlumdur ki, bu söz də elam dilində "tiz" — qala sözündən götürülmüşdür. Pəhləvi dilindəki "diz" kəlməsi də elam dilindən götürülmüş və qala mənasında işlədilmişdir. Naxçıvan qalası Sasanilər dövründə "kuhəndiz" — yəni "dağ qalası" adlandırılmışdır. Naxçıvan Muxtar Respubilkasının çox yerində və xüsusən də Gilançayın əhatəsindəki kəndlərin bir neçəsinin adında "diz" kəlməsi var ("Qoşa-dizə", "Baş-dizə", "Kələntər-dizə", ""). Arxaik "dizə" sözü kəndin indiki adında da (Sabir-Dizə) saxlanmışdır. Beləliklə, Sumbatan-dizə adındakı "bat" (kənd və ya şəhər) və "dizə" (qala) sözlərinin mənası aydın olur. Burada əsas problem adın ön hissəsində işlənən "Sum" sözüdür.
Sumbatan adına ən yaxın ad Assuriya mənbələrində rast gəlinir. Q.A.Melikişvili Sumbi adının ən çox Manna ilə yanaşı işlədildiyini göstərirlər. Sumbatan adının mixi yazılarda adı gedən Sun(m)bi ilə yerliləşdirilməsi ehtimalını irəli sürərkən biz təkcə adların fonetik oxşarlığına deyil, həm toponimlərin coğrafi mövqeyinə, həm də tarixi mənbənin dövrü ilə abidənin dövrünün uyğunluğuna nəzərdə tuturuq. Assur və Urartu mixi yazılarında Sumbi (və ya Sunbi), Mehri, Aza və s. toponimlərin (etnotoponimlərin) Manna ərazisində və ya ona yaxın göstərilməsi onların bu ərazidə, xüsusən Araz boyunda lokallaşdırılmasına imkan verir. Hər üç toponim Araz çayının sol sahilində indi də qalmaqdadır. Arazın orta axarında, xüsusən də Naxçıvan ərazisində, e.ə. II minilliyin sonu və e.ə. I minilliyin birinci yarısına aid çoxlu toponimlər olduğu kimi və ya cüzi dəyişikliklərlə dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Bunlara misal olaraq Nüvədi (nou-vedi), Mehri, Ordubad (Arduba), Vənənd (Vanant), Aza, Maraza, Sakkarsu, Ərəzin (Arçini), Sum(n)batan, Didivar, Şərur, Max(z)da, Tumas, Axura, Vedi,Vedibasar adlarını göstərmək olar. Bu toponimlərin çoxunun adı Avestada çəkilir.
"Sum sözü "Şumer" sözünün etimologiyası ilə eyni olduğu ehtimal edilir Şumer sözünün etimologiyasında O.Süleymanovun fikirləri diqqətəlayiqdir. Onun fikirlərinin əsas hissələrini olduğu kimi veririk: " Gültəkin abidəsində belə bir poetik ifadə var: "Türk uduk yeri – Subi". Hərfi tərcüməsi: "Müqəddəs türk Yer-Suyu", poetik tərcüməsi "Müqəddəs türk ölkəsi" deməkdir… "Subyer" — ən qədim ölkənin adının leksik molekulu bəlkə də elə bu atomlardan yaranıb? Yaxud türklərin sonralar məskən saldığı ərazilərdə – Sibirdə, Monqolustanda belə bir yer adı olub? Monqol rəvayətlərində qoşa zirvəli Suber (Sumer, Sumber) dağı barədə danışılır. Bu dağ elə ucaymış ki, Nuh tufanı zamanı da zirvəsini su örtə bilməyibmiş. Rəvayətə görə dünya yarananda hər tərəf su idi və sudan iki Sumer-ula dağı boylanırdı". O.Süleymanovun araşdırmalarında daha maraqlı bir fikir yer (yir) bildirən qədim türk hərf heroqlifinin "kur" — dağ və "kir" — torpaq, ölkə bildirən qədim şumer işarəsindən alınmasıdır.
Təsviri
Sumbatan üç tərəfdən hündür dağlarla, Gilançay tərəfdən isə ikiqat müdafiə divarı ilə əhatə оlunmuşdur. Оnun şərq tərəfindən Gilançay, qərb tərəfindən isə keçir.Əsas hissə dağın üzərində yerləşir. Ərazinin sahəsi 5 hektara yaxındır. Yaşayış yeri dağın çaya tərəf olan hissəsində, oval formalı çökəklikdə yerləşir. Çökəkliyin çaya tərəf açıq qalan tərəfi‑yəni yaşayış yerinin şərq hissəsi iri həcmli daşlarla işlənmişdir. Bu siklopik tikintinin uzunluğu 18 m‑dir. Yaşayış yerinin şərq tərəfində, bu divardan başqa daha bir divar vardır. Həmin divarın xarici üzündə (çaya tərəf) dördbucaqlı çıxıntılar 1,3‑1,5 m hündürlükdə salamat qalmışdır. Sumbatan yaşayış yerinin yerləşdiyi dağın qərb tərəfindən başqa qalan tərəfləri sıldırım qayalıqdır. Ona görə də yaşayış yeri şərq tərəfdən iki qat müdafiə divarları ilə əhatələnmişdir. Yaşayış yerini əhatə edən ikinci divar cənuba tərəf daha 15–16 m uzanır Dağın sərt yamaclı bu hissəsinin hansı məqsədlə müdafiə divarı ilə əhatə olunması hələlik dəqiqləşdirilməyib. Burada Sumbatan yaşayış yerinin nekropolu yerləşə bilərdi. Lakin müdafiə divarlarının mövcudluğu burada ikinci bir yaşayış yerinin olmasını ehtimal etməyə əsas verir. Maraqlıdır ki, burada dağın zirvəsindən uçub tökülmüş bir neçə tonluq iri həcmli daşların ətrafı dairəvi və dördbucaqlı formada müxtəlif həcmli daşlarla işlənmişdir. Dağın bir neçə yerində adi gözlə izlənən bu tikinti qalıqlarının qəbirlərə və ya yaşayış yerinə aid olması hələlik müəyyən edilməyib. Müdafiə divarının şimal tərəfində yerləşən giriş qapısından başlanan dəhliz zirvəsinə doğru davam edir. Dağın zirvəsinə yaxın yerləşən ikinci qazıntı sahəsində də bu dəhlizin davamı aşkar edilmişdir. Maraqlıdır ki, ikinci qazıntı sahəsində – 5,8 m2 sahədə dəhlizin daş döşəməsi də salamat qalmışdır. Aydın olur ki, Sumbatan dağının şərq tərəfindən başlayaraq uzanan bu dəhliz dağın zirvəsinə qədər davam edir.
Tədqiqi
Abidə 1976-cı ildə Naxçıvan arxeоlоji ekspedisiyasının Xaraba Gilan dəstəsi tərəfindən qeydə alınmışdır. 2008–2012-ci illərdə Xaraba Gilan arxeoloji ekspedisiyası Sumbatan-dizə yaşayış yerində tədqiqatlar aparmışlar. 2010-cu ildə dağın zirvəsində, 480 m². sahədə aparılan arxeoloji qazıntılar burada dini-inzibati təyinatlı tikili kompleksinin olduğunu gostərdi. Kompleks, antik dövrdə, orta əsrlərdə və müasir dövrdə dəfələrlə dağıntıya məruz qalmışdır. Hər dəfə dağıntıya məruz qaldıqdan sonra bərpa olunmuşdur ki, bərpa izləri, xüsusilə kompleksin şərq tərəfində daha aydın izlənir. Kompleksin yaşayış yerinə tərəf olan hissəsinə nisbətən, sıldırım qayalığa tərəf olan hissəsindəki divarlarının özülü o dövrdəki yer səthindən 1,8–2,0 m hündürlüyündə (6–8 daş hündürlükdə) salamat qalmışdır. Axırıncı dağıntidan sonra – təqribən eramızın III əsrində tikintinin təyinatı dəyişdirilmişdir. Tikilinin əsas divarı şimal-cənub istiqamətində olub, eni cənub tərəfdə 3,0 m, şimal tərəfdə isə 2,8 m-dir. Kontforslarla təchiz olunmuş bu divarı, həm tikilinin, həm də şəhərin müdafiə divarı hesab etmək olar. Bu siklopik divarın mərkəzi hissəsində çəkisi 5–8 tona qədər olan qaya parçaları vardır. Qazıntı zamanı müəyyən edildi ki, müdafiə divarı işlənərkən dağın zirvəsindəki qaya parçalarından səmərəli şəkildə istifadə olunmuşdur. Kompleksin divarları da nəhəng qaya parçalarının üzərində işlənmiş, onların tikintisində bərkidici maddə kimi palçıq məhlulundan istifadə olunmuşdur. 2–3 metr eni olan divarların hər iki tərəfinə işlənmiş iri daşların arası müxtəlif həcmli daşlarla və palçıqla doldurulmuşdur. Bu zaman ən iri həcmli daşlar yaşayış yerinə tərəf deyil, divarın əks tərəfinə — təhlükə gözlənilən tərəfə düzülmüşdür. Müdafiə divarının şərq tərəfdən dörd rizaliti (eni 1,5 m, uzunluğu isə 3 m-ə qədər) qismən salamat qalmışdır. Rizalitlərin arası 1,5 m hündürlüyündə əlavə divarlarla bağlanmışdır ki, bu da kompleksin müdafiə qabliyyətini əhəmiyyətli dərəcədə artırmışdır. Əgər nəzərə alsaq ki, Sumbatan dağının bu tərəfi 50 m-ə qədər hündürlüyü olan sərt yamac və yamacın da zirvəyə tərəf olan hissəsi 9–10 m hündürlüyündə sıldırım qayalıqdır, onda kompleksin necə güclü müdafiə qabliyyətinə malik olduğu aydın olar. Sumbatan dağının şərq tərəfindəki nəhəng qayalıqlar zaman-zaman uçub aşağı yuvarlanmış və buradakı tikililərin üzərini örtmüşdür. 5–10 tonluq bu qaya parçalarının bəziləri zaman-zaman aşınmış torpağın altında qalsa da, çoxu indi də aydın görünür.Dağın bu hissəsi uçub tökülərkən kompleksin burada yerləşən tikililəri də dağılmışdır. Bu səbəbdən də qazıntı zamanı kompleksin şərq tərəfdə necə tamamlandığını müəyyən etmək mümkün olmadı. Kontrforsların quruluşuna və dağın ətəyindəki bir tərəfli müdafiə divarlarının tikilişinə əsaslanaraq ehtimal etmək olar ki, qayalıqların arasındakı boşluqlar və çıxıntıların ətrafı daşla işlənərək möhkəmləndirilmişdi. Umumiyyətlə, Sumbatan qalasının memarlıq üslubu və tkinti texnikasının analoqlarını Midiya qalalarında görürük.Sumbatan nekropolunda aparılan ar‑ xeoloji kəşfiyyat işləri göstərdi ki, nekropol Sumbatan dərəsini bütünlüklə əhatə edirSitat səhvi: </ref> teqi üçün bağlanma <ref> yoxdur
İstinadlar
- İbrahimli B., Xəlilov T., Qədirzadə H.Q., Əhmədova L.N. Sumbatan-dizə yaşayış yerində arxeoloji tədqiqatlar. AAT, 2011, s. 175–179;
- İbrahimli B., Qədirzadə Q. Sumbatan-dizə yaşayış yerində arxeoloji tədqiqatlar. AAT, 2010, s. 135–142
- İbrahimli B., Qədirzadə Q. Sumbatanda yeni tapıntılar. AAT, 2009, s. 138–142;
- Vəli Baxşəliyev. Abbas Seyidov. Qədirzadə Qədir. Bəhlul İbrahimli Qədim Ordubad .Naxçıvan −2014.s-50.52
- . Q.İsmayılzadə, B.İbrahimli. Rəsul dərəsində arxeoloji tədqiqatlar. AAT.2009. Bakı, 2010. S150–154
- Вилаят Керимов. История развития оборонительного зодчества Азербайджана. Баку, 2007. S108
- В.Г.Алиев. Культура эпохи Средней бронзы Азербайджана. 1991. S51.91
- Oljas Süleymenov. Az-Ya. Bakı, 2007. S 228–235
- Azərbaycanda arxeoloji tədqiqatlar. 2009. Bakı, 2010.S 138–142
- Nairi Lands: The Identity of the Local Communities of Eastern Anatolia, South Caucasus and Periphery During the Late Bronze and Early Iron Age. A Reassessment of the Material Culture and the Socio-Economic Landscape GUIDO GUARDUCCI Published by: Oxbow Books Pages: 288 P106
- Azərbaycanda arxeoloji tədqiqatlar. 2008. Bakı, 2009.S69–94
- Вилаят Керимов. История развития оборонительного зодчества Азербайджана. Баку, 2007.S64–65
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sumbatan Yasayis Yeri Ordubad rayonunda Sabirkendin cenub qerbinde Gilancayin sag sahilinde Ordubad Naxcivan yolundan 800 m simalda eyni adli dagin uzerinde yerlesir ve ehate edir Sumbatan DizeMudafie divarlari38 56 52 sm e 45 49 32 s u Olke AzerbaycanSeher OrdubadRayon Ordubad RayonuYerlesir SabirkendKesf tarixi 1980 ci ilSahesi 20 hektarTarixiArxeoloji tedqiqatlardan oyrenirik ki Sumbatan Dize yasayis yeri E e II minilliyin sonu I minilliyin evvellerinde Sumbatan daginin zirvesini ve yamaclarini ehate eden ilk vaxtlarda qebile birlesmelerinin merkezi olan bu 6 7 hektarliq kend genislenerek bir nece esr erzinde 20 hektarliq yasayis yerine cevrilir Azerbaycan erazisinde bu tip relyefe uygunlasdirilmis seherler cox olmusdur Azerbaycanda bu tipli kend yerleri tedricen mudafie divarlari ile mohkemlendirilerek seherlere cevrilmisler E e II minilliyin sonlarinda etrafi mudafie divarlari ile mohkemlendirilmis seherlerden biri de Sumbatan Dize olmusdur Sumbatan Dize seheri bir nece defe dagintiya meruz qalsa da berpa edilmis ve sasaniler dovrune qeder seher kimi movcud olmusdur Ehemeniler dovrunden sonra ikinci defe sasaniler zamani guclu dagintiya meruz qalmis Sumbatan Dize seher kimi oz funksiyasini itirmis ve kicik yasayis meskenine cevrilmisdir Bu qedim seher oz adini gunumuze qeder qoruyub saxlamisdir 1936 ci ilde yasayis yerinin adi deyisdirilib Sabirkendi qoyulsa da etraf kendlerin ehalisi onu indiyedek Sumbatan Dize adlandirir EtimologiyasiTarixi edebiyyatda kendin adi hemcinin Subatan Dize kimi de islenmisdi Sumbatan Dize toponimi Gilancay vadisinde en qedim toponimlerden biridir Sumbatan sozu iki hisseden ibaretdir Sum ve bat Bat sozu kend seher ve ya sadece yasayis meskeni demekdir Bu soz elam dilindedir ve bu dildeki seher ve kend adlarinin sonuna elave edilen bat sozu ile eynidir Fars dilinde seher ve kend adlarinin sonuna elave edilen abad sozu de elam dilinden goturulmusdur Sumbatan abidesi Sumbatan dize adlanan 1936 ci ile qeder kendde yerlesir Burada diqqet ceken kendin adina elave edilmis dize sozudur Melumdur ki bu soz de elam dilinde tiz qala sozunden goturulmusdur Pehlevi dilindeki diz kelmesi de elam dilinden goturulmus ve qala menasinda isledilmisdir Naxcivan qalasi Sasaniler dovrunde kuhendiz yeni dag qalasi adlandirilmisdir Naxcivan Muxtar Respubilkasinin cox yerinde ve xususen de Gilancayin ehatesindeki kendlerin bir necesinin adinda diz kelmesi var Qosa dize Bas dize Kelenter dize Arxaik dize sozu kendin indiki adinda da Sabir Dize saxlanmisdir Belelikle Sumbatan dize adindaki bat kend ve ya seher ve dize qala sozlerinin menasi aydin olur Burada esas problem adin on hissesinde islenen Sum sozudur Sumbatan adina en yaxin ad Assuriya menbelerinde rast gelinir Q A Melikisvili Sumbi adinin en cox Manna ile yanasi isledildiyini gosterirler Sumbatan adinin mixi yazilarda adi geden Sun m bi ile yerlilesdirilmesi ehtimalini ireli surerken biz tekce adlarin fonetik oxsarligina deyil hem toponimlerin cografi movqeyine hem de tarixi menbenin dovru ile abidenin dovrunun uygunluguna nezerde tuturuq Assur ve Urartu mixi yazilarinda Sumbi ve ya Sunbi Mehri Aza ve s toponimlerin etnotoponimlerin Manna erazisinde ve ya ona yaxin gosterilmesi onlarin bu erazide xususen Araz boyunda lokallasdirilmasina imkan verir Her uc toponim Araz cayinin sol sahilinde indi de qalmaqdadir Arazin orta axarinda xususen de Naxcivan erazisinde e e II minilliyin sonu ve e e I minilliyin birinci yarisina aid coxlu toponimler oldugu kimi ve ya cuzi deyisikliklerle dovrumuze qeder gelib catmisdir Bunlara misal olaraq Nuvedi nou vedi Mehri Ordubad Arduba Venend Vanant Aza Maraza Sakkarsu Erezin Arcini Sum n batan Didivar Serur Max z da Tumas Axura Vedi Vedibasar adlarini gostermek olar Bu toponimlerin coxunun adi Avestada cekilir Sum sozu Sumer sozunun etimologiyasi ile eyni oldugu ehtimal edilir Sumer sozunun etimologiyasinda O Suleymanovun fikirleri diqqetelayiqdir Onun fikirlerinin esas hisselerini oldugu kimi veririk Gultekin abidesinde bele bir poetik ifade var Turk uduk yeri Subi Herfi tercumesi Muqeddes turk Yer Suyu poetik tercumesi Muqeddes turk olkesi demekdir Subyer en qedim olkenin adinin leksik molekulu belke de ele bu atomlardan yaranib Yaxud turklerin sonralar mesken saldigi erazilerde Sibirde Monqolustanda bele bir yer adi olub Monqol revayetlerinde qosa zirveli Suber Sumer Sumber dagi barede danisilir Bu dag ele ucaymis ki Nuh tufani zamani da zirvesini su orte bilmeyibmis Revayete gore dunya yarananda her teref su idi ve sudan iki Sumer ula dagi boylanirdi O Suleymanovun arasdirmalarinda daha maraqli bir fikir yer yir bildiren qedim turk herf heroqlifinin kur dag ve kir torpaq olke bildiren qedim sumer isaresinden alinmasidir TesviriSekil Sumbatan uc terefden hundur daglarla Gilancay terefden ise ikiqat mudafie divari ile ehate olunmusdur Onun serq terefinden Gilancay qerb terefinden ise kecir Esas hisse dagin uzerinde yerlesir Erazinin sahesi 5 hektara yaxindir Yasayis yeri dagin caya teref olan hissesinde oval formali cokeklikde yerlesir Cokekliyin caya teref aciq qalan terefi yeni yasayis yerinin serq hissesi iri hecmli daslarla islenmisdir Bu siklopik tikintinin uzunlugu 18 m dir Yasayis yerinin serq terefinde bu divardan basqa daha bir divar vardir Hemin divarin xarici uzunde caya teref dordbucaqli cixintilar 1 3 1 5 m hundurlukde salamat qalmisdir Sumbatan yasayis yerinin yerlesdiyi dagin qerb terefinden basqa qalan terefleri sildirim qayaliqdir Ona gore de yasayis yeri serq terefden iki qat mudafie divarlari ile ehatelenmisdir Yasayis yerini ehate eden ikinci divar cenuba teref daha 15 16 m uzanir Dagin sert yamacli bu hissesinin hansi meqsedle mudafie divari ile ehate olunmasi helelik deqiqlesdirilmeyib Burada Sumbatan yasayis yerinin nekropolu yerlese bilerdi Lakin mudafie divarlarinin movcudlugu burada ikinci bir yasayis yerinin olmasini ehtimal etmeye esas verir Maraqlidir ki burada dagin zirvesinden ucub tokulmus bir nece tonluq iri hecmli daslarin etrafi dairevi ve dordbucaqli formada muxtelif hecmli daslarla islenmisdir Dagin bir nece yerinde adi gozle izlenen bu tikinti qaliqlarinin qebirlere ve ya yasayis yerine aid olmasi helelik mueyyen edilmeyib Mudafie divarinin simal terefinde yerlesen giris qapisindan baslanan dehliz zirvesine dogru davam edir Dagin zirvesine yaxin yerlesen ikinci qazinti sahesinde de bu dehlizin davami askar edilmisdir Maraqlidir ki ikinci qazinti sahesinde 5 8 m2 sahede dehlizin das dosemesi de salamat qalmisdir Aydin olur ki Sumbatan daginin serq terefinden baslayaraq uzanan bu dehliz dagin zirvesine qeder davam edir TedqiqiAbide 1976 ci ilde Naxcivan arxeoloji ekspedisiyasinin Xaraba Gilan destesi terefinden qeyde alinmisdir 2008 2012 ci illerde Xaraba Gilan arxeoloji ekspedisiyasi Sumbatan dize yasayis yerinde tedqiqatlar aparmislar 2010 cu ilde dagin zirvesinde 480 m sahede aparilan arxeoloji qazintilar burada dini inzibati teyinatli tikili kompleksinin oldugunu gosterdi Kompleks antik dovrde orta esrlerde ve muasir dovrde defelerle dagintiya meruz qalmisdir Her defe dagintiya meruz qaldiqdan sonra berpa olunmusdur ki berpa izleri xususile kompleksin serq terefinde daha aydin izlenir Kompleksin yasayis yerine teref olan hissesine nisbeten sildirim qayaliga teref olan hissesindeki divarlarinin ozulu o dovrdeki yer sethinden 1 8 2 0 m hundurluyunde 6 8 das hundurlukde salamat qalmisdir Axirinci dagintidan sonra teqriben eramizin III esrinde tikintinin teyinati deyisdirilmisdir Tikilinin esas divari simal cenub istiqametinde olub eni cenub terefde 3 0 m simal terefde ise 2 8 m dir Kontforslarla techiz olunmus bu divari hem tikilinin hem de seherin mudafie divari hesab etmek olar Bu siklopik divarin merkezi hissesinde cekisi 5 8 tona qeder olan qaya parcalari vardir Qazinti zamani mueyyen edildi ki mudafie divari islenerken dagin zirvesindeki qaya parcalarindan semereli sekilde istifade olunmusdur Kompleksin divarlari da neheng qaya parcalarinin uzerinde islenmis onlarin tikintisinde berkidici madde kimi palciq mehlulundan istifade olunmusdur 2 3 metr eni olan divarlarin her iki terefine islenmis iri daslarin arasi muxtelif hecmli daslarla ve palciqla doldurulmusdur Bu zaman en iri hecmli daslar yasayis yerine teref deyil divarin eks terefine tehluke gozlenilen terefe duzulmusdur Mudafie divarinin serq terefden dord rizaliti eni 1 5 m uzunlugu ise 3 m e qeder qismen salamat qalmisdir Rizalitlerin arasi 1 5 m hundurluyunde elave divarlarla baglanmisdir ki bu da kompleksin mudafie qabliyyetini ehemiyyetli derecede artirmisdir Eger nezere alsaq ki Sumbatan daginin bu terefi 50 m e qeder hundurluyu olan sert yamac ve yamacin da zirveye teref olan hissesi 9 10 m hundurluyunde sildirim qayaliqdir onda kompleksin nece guclu mudafie qabliyyetine malik oldugu aydin olar Sumbatan daginin serq terefindeki neheng qayaliqlar zaman zaman ucub asagi yuvarlanmis ve buradaki tikililerin uzerini ortmusdur 5 10 tonluq bu qaya parcalarinin bezileri zaman zaman asinmis torpagin altinda qalsa da coxu indi de aydin gorunur Dagin bu hissesi ucub tokulerken kompleksin burada yerlesen tikilileri de dagilmisdir Bu sebebden de qazinti zamani kompleksin serq terefde nece tamamlandigini mueyyen etmek mumkun olmadi Kontrforslarin qurulusuna ve dagin eteyindeki bir terefli mudafie divarlarinin tikilisine esaslanaraq ehtimal etmek olar ki qayaliqlarin arasindaki bosluqlar ve cixintilarin etrafi dasla islenerek mohkemlendirilmisdi Umumiyyetle Sumbatan qalasinin memarliq uslubu ve tkinti texnikasinin analoqlarini Midiya qalalarinda goruruk Sumbatan nekropolunda aparilan ar xeoloji kesfiyyat isleri gosterdi ki nekropol Sumbatan deresini butunlukle ehate edirSitat sehvi lt ref gt teqi ucun baglanma lt ref gt yoxdurIstinadlarIbrahimli B Xelilov T Qedirzade H Q Ehmedova L N Sumbatan dize yasayis yerinde arxeoloji tedqiqatlar AAT 2011 s 175 179 Ibrahimli B Qedirzade Q Sumbatan dize yasayis yerinde arxeoloji tedqiqatlar AAT 2010 s 135 142 Ibrahimli B Qedirzade Q Sumbatanda yeni tapintilar AAT 2009 s 138 142 Veli Baxseliyev Abbas Seyidov Qedirzade Qedir Behlul Ibrahimli Qedim Ordubad Naxcivan 2014 s 50 52 Q Ismayilzade B Ibrahimli Resul deresinde arxeoloji tedqiqatlar AAT 2009 Baki 2010 S150 154 Vilayat Kerimov Istoriya razvitiya oboronitelnogo zodchestva Azerbajdzhana Baku 2007 S108 V G Aliev Kultura epohi Srednej bronzy Azerbajdzhana 1991 S51 91 Oljas Suleymenov Az Ya Baki 2007 S 228 235 Azerbaycanda arxeoloji tedqiqatlar 2009 Baki 2010 S 138 142 Nairi Lands The Identity of the Local Communities of Eastern Anatolia South Caucasus and Periphery During the Late Bronze and Early Iron Age A Reassessment of the Material Culture and the Socio Economic Landscape GUIDO GUARDUCCI Published by Oxbow Books Pages 288 P106 Azerbaycanda arxeoloji tedqiqatlar 2008 Baki 2009 S69 94 Vilayat Kerimov Istoriya razvitiya oboronitelnogo zodchestva Azerbajdzhana Baku 2007 S64 65