Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Simbiotik ulduzlar — Normal ulduzlar parlaq kontinuum və udulma xətlərinə malik çox sadə spektrə malikdirlər. Lakin elə ulduzlar var ki, onların spektrləri çox mürəkkəbdir. Elə ulduzlar vardır ki, onların spektri iki müxtəlif tip ulduzun xüsusiyyətlərini özündə cəmləşdirir.
Ola bilsin ki, bu cür ulduzlar, kifayət qədər bir-birinə yaxın olan iki tamamilə müxtəlif tip ulduzdan təşkil olunmuş, qarşılıqlı təsirdə olan qoşa sistemlərdir.
Simbiotik ulduz, bir növ ikili ulduz növüdür. Ümumiyyətlə biri ağ cırtdan olub, digəri isə qırmızı nəhəngdir. Bunlar qırmızı nəhəng (~ 3000 K) və ağ cırtdan (~ 20 000 K) arasındakı yüksək istilikli spektral xətlərin genişlənməsi ilə göstərilir. Ağ cırtdan, qırmızı nəhəng və ya cazibə axışından gələn ulduz küləklərindən kütlə qazanar.
Simbiotik ulduzlar, ulduzların təkamülü haqqında məlumat əldə etmək üçün astronomiya alimlərinin marağını çəkir. Sistem içində olan unikal ulduzların daxili quruluşu dinamiki səbəbiylə ulduz küləyi, ionlaşdırıcı buludlar inkişafında mühüm rol oynayır.
'Simbiotik ulduz' termini ilk olaraq 1958-ci ildə 'kompozit spektri ulduzları' ilə əlaqədar bir verilişdə istifadə edilmişdir. Bununla birlikdə, Simbiyotik ulduzların ayrı kateqoriyası daha əvvəl bilinirdi. 20-ci əsrin əvvəllərində Annie Cannon tərəfindən unikal spektroskopik xüsusiyyətlərə sahib bir ulduz sinifi olaraq qəbul edildi.
Simbiotik ulduzların əsas müşahidə xüsusiyyətləri
Normal ulduzlar parlaq kontinuum və udulma xətlərinə malik çox spektrə malikdirlər. Lakin elə ulduzlar var ki, onların spektrləri mürəkkəbdirlər. Hələ keçən əsrin əvvəlində Fleming bəzi ulduzların siyahısını tərtib etdi və onları kateqoriyalara böldü: 1. Yenilər, 2. O tip ulduzlar, 3. Spektrlərində parlaq hidrogen xətləri olan ulduzlar, 4. Uzun periodlu dəyişənlər.
Uzun periodlu dəyişənlərin yeddi illik sistematik spektral tədqiqatlardan sonra Merrill onların spektrində planetar dumanlığa xarakterik olan [O III] -oksigenin iki qat ionlaşmış qadağan olmuş xətlərini aşkar etdi. Bu obyektlərin spektrlərində 1926-1933-cü illər müşahidələri zamanı HI -in parlaq emissiya xətləri ilə yanaşı HeII, CIII və NIII -ün parlaq emissiya xətləri də müşahidə olundu.
Plaskett bu obyektlərin ən parlaq nümayəndəsi olan Z And-in spektrində birqat ionlaşmış metalların Fe II, Ti II ensiz emissiya xətləri ilə yanaşı geniş (enli) He II, N III və [O III] xətlərini də müşahidə etdi. Plaskettin müşahidələrinin təkrar tədqiqatlarından sonra Merrill TiO-ə məxsus malekulyar zolaqlar aşkar etdi. Bu cür spektrə malik ulduzların təbiəti haqında tədqiqatçılar qarşısında müəyyən suallar ortaya çıxdı. Bir ulduz iki müxtəlif tip ulduzun xüsusiyyətlərini özündə cəmləşdirən spektri necə verə bilər? Ümumi qəbul olunmuş bir cavab var: оla bilsin ki, bu cür ulduzlar, kifayət qədər bir-birinə yaxın olan iki tamamilə müxtəlif tip ulduzdan təşkil olunmuş, qarşılıqlı təsirdə olan qoşa sistemlərdir. Lakin müşahidə olunan şüa sürətlərinin tədqiqi onların qoşalığı haqqında dolğun məlumat vermirdi.
Bu ulduzların qoşalığı şübhə altında olduğuna görə 1941-ci ildə Merill biologiya termini olan “simbioz” sözünü bu tip ulduzlara tədbiq edərək onları simbiotik adlandırdı. Biologiyada bu termin müxtəlif tip organizmlərin vahid canlı kimi birgə yaşamasını göstərir. Astronomiyada da, bu xüsusiyyət uyğun gəlir. Belə ki, simbiotik sistem birgə mövcud olan iki tamamilə müxtəlif tip ulduzdan - soyuq qırmızı (bəzi halda sarı) və isti kompakt ulduzlardan ibarətdir. Onlar təkamül prossesində maddə mübadiləsi edirlər və bu cütlük bütövlükdə dumanlıqla əhatə olunmuşdur. Dumanlığın material mənbəyi öz maddəsini ulduz küləyi və ya pulsasiya vasitəsi ilə itirən qırmızı nəhəng ulduz, enerji mənbəyi isə isti ağ cırtdan hesab olunur.
Simbiotik ulduzların əкsəriyyətinin spektrində daha аğır, çoxqat ionlaşmış (Bir neçə elektrondan məhrum olmuş) аtomların еmissiya хətləri də müşahidə olunur. Bu cür emissiya xətləri həm də planetar dumanlıqların spektrləri üçün xarakterikdir. Bunlardan başqa əksəriyyət simbiotik ulduzların spektrlərində həm də qaranlıq zolaqlar- soyuq ulduzun geniş xarici atmosferində molekulyar udulmanı göstərən- molekulyar zolaqlar müşahidə olunur. Bu zolaqlar molekulların səviyyələri arasında qadağan olmuş keçidlər arasında yarana bilər. Müşahidə olunan zolaqlar əsasən titan-oksid, vanadiy-oksid, karbon monooksid birləşmələrinin molekulyar zolaqlarıdır. Bu birləşmələr nəhəng ulduzun atmosferində kəsilməz spektrin fotonlarını ya udur, ya da səpirlər. Molekulyar zolaqlar CH Cyg ulduzlarının spektrində çox yaxşı görünür.
Simbiotik ulduzlar üçün qoşa sistem modelini ilk dəfə Berman təklif etmişdi. Bu modelə görə, simbiotik spektr dumanlıqla əhatə olunmuş qoşa sistem tərəfindən yaradılır. Sonralar bu hipotez çoxlu astronom tərəfindən dəstəklənmişdir.
Simbiotik ulduzların üç komponentdən ibarət müfəssəl modellərini bir-birindən asılı olmayaraq Krım Astrofizika rəsədxanasında Boyarçuk və Argentina radioastronomiya institunda Sahade irəli sürmüşdü. Bu modelə görə, soyuq qırmızı nəhəng və isti kompakt ulduz bir cüt əmələ gətirirlər. İsti kompakt ulduz planetar dumanlığın mərkəzi ulduzuna oxşardır. Bu cüt isə kiçik sıxlıqlı ionlaşmış qaz dumanlığı ilə əhatə olunmuşdur.
Atmosferdən kənar peyk müşahidələri bu obyektlərin qoşalığını təsdiq etdi. Onların infraqırmızı, uzaq ultrabənövşəyi və rentgen oblastlarda qeyri adi şüalanma spektrləri aşkara çıxarıldı. Belə sistemlər demək olar ki, spektrin bütün oblastında - ultrabənövşəyi, görünən, infraqırmızı və radio diapazonlarda güclü şüalandırırlar.
İstinadlar
- Микаилов Х.М, O поведении некоторых эмиссионных линий в активном состянии симбиотической звезды AG Dra// Beynəlxalq Astronomiya İlinə həsr olunmuş astronomiya, fizika və riyaziyyat üzrə beynəlxalq konfransın materialları. Naxçıvan-2009, s.125-127
- Fleming W.P., Stars having peculiar spectra // The Observatory, 1912, vol. 56, no. 6, p. 165-226.
- Merrill P.W., A Variable Star with a Peculiar Spectrum // Publ. Astr. Soc. Pasific, 1919, vol.31, No. 184, p.305-307.
- Merrill P.W., Notes on the Spectra of Several Long-Period Variable Stars at Various Phases of Their Light-Curves//Ap. Journal, 1936, vol. 83, p.272-278.
- Plaskett, H.H., The spectra of Z And//Pub.DAO, 1928, p.119-121.
- Merrill P.W., Humason M.L., A Bright Line of Ionized Helium, λ4686, in Three Stellar Spectra with Titanium Bands//PASP, 1932, vol.44, No. 257, p.56-57.
- Merrill P.W., Burwell C.G., Supplement to the Mount Wilson Catalogue and Bibliography of Stars of Classes B and a whose Spectra have Bright Hydrogen Lines // Astrophysical Journal, 1943, vol.98, p.153-184.
- Berman L., The Spectrum and Temperature of T Coronae (Nova 1866) // Publ. Astron. Soc. Pac., 1932, vol. 44, No. 261, p.318-323.
- Aller L. H., Spectrographic studies of the combination variables Z And, BF Cygni, CI Cygni // Publ. Dom Aph. Obs. Victoria, 1953, 9, p.321-362.
- Swings P., Struve O., The Evolution of a Peculiar Stellar Spectrum: Z Andromedae // Astrophysical Journal, 1941, vol. 93, p.356-367.
- Swings P., Struve O., Spectrographic Observations of Peculiar Stars. II //Astrophysical Journal, 1941, vol. 94, p.291-319.
- Воярчук А.А., Симбиотические звезды // Эруптивные звезды, изд. «Наука», Москва 1970, с.113-166.
- Воярчук А.А., Симбиотические звезды // Итоги Науки и Техники серия Астрономия, 1983, т.22, с.83-111.
- Sahade J., Composite and Combination Spectra // Stellar atmospheres. Published by the of , , 1960, p.466-494.
- Sahade J., Symbiotic Variables // International Astronomical Union Combined Colloquium of the Commissions 27 and 42, Bambert, 11-14 August, 1965, p.140
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Simbiotik ulduzlar Normal ulduzlar parlaq kontinuum ve udulma xetlerine malik cox sade spektre malikdirler Lakin ele ulduzlar var ki onlarin spektrleri cox murekkebdir Ele ulduzlar vardir ki onlarin spektri iki muxtelif tip ulduzun xususiyyetlerini ozunde cemlesdirir Ola bilsin ki bu cur ulduzlar kifayet qeder bir birine yaxin olan iki tamamile muxtelif tip ulduzdan teskil olunmus qarsiliqli tesirde olan qosa sistemlerdir Simbiotik ulduz bir nov ikili ulduz novudur Umumiyyetle biri ag cirtdan olub digeri ise qirmizi nehengdir Bunlar qirmizi neheng 3000 K ve ag cirtdan 20 000 K arasindaki yuksek istilikli spektral xetlerin genislenmesi ile gosterilir Ag cirtdan qirmizi neheng ve ya cazibe axisindan gelen ulduz kuleklerinden kutle qazanar Simbiotik ulduzlar ulduzlarin tekamulu haqqinda melumat elde etmek ucun astronomiya alimlerinin maragini cekir Sistem icinde olan unikal ulduzlarin daxili qurulusu dinamiki sebebiyle ulduz kuleyi ionlasdirici buludlar inkisafinda muhum rol oynayir Simbiotik ulduz termini ilk olaraq 1958 ci ilde kompozit spektri ulduzlari ile elaqedar bir verilisde istifade edilmisdir Bununla birlikde Simbiyotik ulduzlarin ayri kateqoriyasi daha evvel bilinirdi 20 ci esrin evvellerinde Annie Cannon terefinden unikal spektroskopik xususiyyetlere sahib bir ulduz sinifi olaraq qebul edildi Simbiotik ulduzlarin esas musahide xususiyyetleriNormal ulduzlar parlaq kontinuum ve udulma xetlerine malik cox spektre malikdirler Lakin ele ulduzlar var ki onlarin spektrleri murekkebdirler Hele kecen esrin evvelinde Fleming bezi ulduzlarin siyahisini tertib etdi ve onlari kateqoriyalara boldu 1 Yeniler 2 O tip ulduzlar 3 Spektrlerinde parlaq hidrogen xetleri olan ulduzlar 4 Uzun periodlu deyisenler Uzun periodlu deyisenlerin yeddi illik sistematik spektral tedqiqatlardan sonra Merrill onlarin spektrinde planetar dumanliga xarakterik olan O III oksigenin iki qat ionlasmis qadagan olmus xetlerini askar etdi Bu obyektlerin spektrlerinde 1926 1933 cu iller musahideleri zamani HI in parlaq emissiya xetleri ile yanasi HeII CIII ve NIII un parlaq emissiya xetleri de musahide olundu Plaskett bu obyektlerin en parlaq numayendesi olan Z And in spektrinde birqat ionlasmis metallarin Fe II Ti II ensiz emissiya xetleri ile yanasi genis enli He II N III ve O III xetlerini de musahide etdi Plaskettin musahidelerinin tekrar tedqiqatlarindan sonra Merrill TiO e mexsus malekulyar zolaqlar askar etdi Bu cur spektre malik ulduzlarin tebieti haqinda tedqiqatcilar qarsisinda mueyyen suallar ortaya cixdi Bir ulduz iki muxtelif tip ulduzun xususiyyetlerini ozunde cemlesdiren spektri nece vere biler Umumi qebul olunmus bir cavab var ola bilsin ki bu cur ulduzlar kifayet qeder bir birine yaxin olan iki tamamile muxtelif tip ulduzdan teskil olunmus qarsiliqli tesirde olan qosa sistemlerdir Lakin musahide olunan sua suretlerinin tedqiqi onlarin qosaligi haqqinda dolgun melumat vermirdi Bu ulduzlarin qosaligi subhe altinda olduguna gore 1941 ci ilde Merill biologiya termini olan simbioz sozunu bu tip ulduzlara tedbiq ederek onlari simbiotik adlandirdi Biologiyada bu termin muxtelif tip organizmlerin vahid canli kimi birge yasamasini gosterir Astronomiyada da bu xususiyyet uygun gelir Bele ki simbiotik sistem birge movcud olan iki tamamile muxtelif tip ulduzdan soyuq qirmizi bezi halda sari ve isti kompakt ulduzlardan ibaretdir Onlar tekamul prossesinde madde mubadilesi edirler ve bu cutluk butovlukde dumanliqla ehate olunmusdur Dumanligin material menbeyi oz maddesini ulduz kuleyi ve ya pulsasiya vasitesi ile itiren qirmizi neheng ulduz enerji menbeyi ise isti ag cirtdan hesab olunur Simbiotik ulduzlarin ekseriyyetinin spektrinde daha agir coxqat ionlasmis Bir nece elektrondan mehrum olmus atomlarin emissiya hetleri de musahide olunur Bu cur emissiya xetleri hem de planetar dumanliqlarin spektrleri ucun xarakterikdir Bunlardan basqa ekseriyyet simbiotik ulduzlarin spektrlerinde hem de qaranliq zolaqlar soyuq ulduzun genis xarici atmosferinde molekulyar udulmani gosteren molekulyar zolaqlar musahide olunur Bu zolaqlar molekullarin seviyyeleri arasinda qadagan olmus kecidler arasinda yarana biler Musahide olunan zolaqlar esasen titan oksid vanadiy oksid karbon monooksid birlesmelerinin molekulyar zolaqlaridir Bu birlesmeler neheng ulduzun atmosferinde kesilmez spektrin fotonlarini ya udur ya da sepirler Molekulyar zolaqlar CH Cyg ulduzlarinin spektrinde cox yaxsi gorunur Simbiotik ulduzlar ucun qosa sistem modelini ilk defe Berman teklif etmisdi Bu modele gore simbiotik spektr dumanliqla ehate olunmus qosa sistem terefinden yaradilir Sonralar bu hipotez coxlu astronom terefinden desteklenmisdir Simbiotik ulduzlarin uc komponentden ibaret mufessel modellerini bir birinden asili olmayaraq Krim Astrofizika resedxanasinda Boyarcuk ve Argentina radioastronomiya institunda Sahade ireli surmusdu Bu modele gore soyuq qirmizi neheng ve isti kompakt ulduz bir cut emele getirirler Isti kompakt ulduz planetar dumanligin merkezi ulduzuna oxsardir Bu cut ise kicik sixliqli ionlasmis qaz dumanligi ile ehate olunmusdur Atmosferden kenar peyk musahideleri bu obyektlerin qosaligini tesdiq etdi Onlarin infraqirmizi uzaq ultrabenovseyi ve rentgen oblastlarda qeyri adi sualanma spektrleri askara cixarildi Bele sistemler demek olar ki spektrin butun oblastinda ultrabenovseyi gorunen infraqirmizi ve radio diapazonlarda guclu sualandirirlar IstinadlarMikailov H M O povedenii nekotoryh emissionnyh linij v aktivnom sostyanii simbioticheskoj zvezdy AG Dra Beynelxalq Astronomiya Iline hesr olunmus astronomiya fizika ve riyaziyyat uzre beynelxalq konfransin materiallari Naxcivan 2009 s 125 127 Fleming W P Stars having peculiar spectra The Observatory 1912 vol 56 no 6 p 165 226 Merrill P W A Variable Star with a Peculiar Spectrum Publ Astr Soc Pasific 1919 vol 31 No 184 p 305 307 Merrill P W Notes on the Spectra of Several Long Period Variable Stars at Various Phases of Their Light Curves Ap Journal 1936 vol 83 p 272 278 Plaskett H H The spectra of Z And Pub DAO 1928 p 119 121 Merrill P W Humason M L A Bright Line of Ionized Helium l4686 in Three Stellar Spectra with Titanium Bands PASP 1932 vol 44 No 257 p 56 57 Merrill P W Burwell C G Supplement to the Mount Wilson Catalogue and Bibliography of Stars of Classes B and a whose Spectra have Bright Hydrogen Lines Astrophysical Journal 1943 vol 98 p 153 184 Berman L The Spectrum and Temperature of T Coronae Nova 1866 Publ Astron Soc Pac 1932 vol 44 No 261 p 318 323 Aller L H Spectrographic studies of the combination variables Z And BF Cygni CI Cygni Publ Dom Aph Obs Victoria 1953 9 p 321 362 Swings P Struve O The Evolution of a Peculiar Stellar Spectrum Z Andromedae Astrophysical Journal 1941 vol 93 p 356 367 Swings P Struve O Spectrographic Observations of Peculiar Stars II Astrophysical Journal 1941 vol 94 p 291 319 Voyarchuk A A Simbioticheskie zvezdy Eruptivnye zvezdy izd Nauka Moskva 1970 s 113 166 Voyarchuk A A Simbioticheskie zvezdy Itogi Nauki i Tehniki seriya Astronomiya 1983 t 22 s 83 111 Sahade J Composite and Combination Spectra Stellar atmospheres Published by the of 1960 p 466 494 Sahade J Symbiotic Variables International Astronomical Union Combined Colloquium of the Commissions 27 and 42 Bambert 11 14 August 1965 p 140