Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Fatih Kərimi (tatar. محمد فاتح کریمی, Фатих Кәрими; 30 mart 1870 – 27 sentyabr 1937, Moskva) — tatar yazıçısı, jurnalist, pedaqoq, ictimai-siyasi və maarif xadimi.
| Fatih Kərimi | |
|---|---|
| tatar. Фатих Кәрими | |
 | |
| Doğum tarixi | 30 mart 1870 |
| Vəfat tarixi | 27 sentyabr 1937 (67 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Vəfat səbəbi | siyasi repressiya |
| Fəaliyyəti | yazıçı |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Fatih Kərimi kimi məşhurlaşmış ictimai-siyasi xadimin uşaqlıqda adı və soyadı sənədlərdə Məhəmməd Fatih Qılman oğlu Kərimov kimi yazılıb. Onun atası və anası bölgənin məşhur ailələrindəndir. Anası Məsumə Rizaəddin bin Fəxrəddinin (1859–1936) böyük bacısıdır. Bu ailə məşhur sufi şeyxi Zakir İşan Kamalova bağlıdır.
Fatih Kərimi Rusiya İmperiyası Samara quberniyası Buqulminski qəzasının Minnibayev kəndində doğulub. Bu kənd indi Minlibayev adlanır və Almetev rayonuna daxildir. 1870-ci il martın 17-də anadan olan Məhəmməd Fatih ilk təhsilini atasının işlədiyi Aşağı Çerşil kəndindəki ibtidai məktəbdə alıb.
Sonra onu Çistopoldakı Kamaliyə mədrəsəsinə oxumağa göndəriblər. O, Mədrəsənin əlaçı şagirdlərindən olan və həmin mədrəsənin siniflərində dərs deyən Məhəmməd Fatih Ufada imtahan verərək imam və müdərris dərəcəsi almaqla yanaşı, rəsmi hökumət təhsil ocağının, yəni Xalq Təhsili Nazirliyi Məktəbinin ikinci kursunu eksterni bitirdiyi haqqında diplom alıb.
Formalaşması
Rusiyadakı təhsillə kifayətlənməyən Fatih Kərimi 1892-ci ildə isə İstanbula gedərək oradakı ali təhsilli dövlət məmurları hazırlayan "Məktəbi-mülküyəyi-şahanə"də 1896-cı ilədək oxuyub. İstanbul mühiti onun biliyinin artmasına, dünyagörüşünün zənginləşməsinə müsbət təsir göstərib. O İstanbuldan geri dönəndə, artıq ərəb, fars, türk, fransız dillərində sərbəst yazıb oxumağı bacarırdı.
Fatih Kərimi 1896-cı ildə İstanbulda təhsilini başa vurduqdan sonra, nədənsə, işləmək üçün valideynlərinin yanına gəlmir. O dövrdəki Tavriya quberniyası Yalta qəzasının Dərəköy kəndindəki mədrəsədə müəllim işləməyə başlayır. Onun ailəsinin Krımla, İsmayıl Qaspıralı ilə sıx əlaqəsi vardı. Dayısı R. Fəxrəddin də Kırıma gəlir, İsmayıl Qaspıralı ilə görüşüb-məsləhətləşirdi.
1898-ci ilədək orada müəllim işləyən Fatih Kərimi 1899-cu ilin fevral-may aylarında Avropanı işgüzar səyahətə çıxan qızıl sənayeçisi Məhəmməd Şakir Ramiyevi müşiyyət edib. Geri döndükdə isə Moskva və Peterburqda qalaraq mətbəə və mühasibatlıq işlərini, alman dilini öyrənib. Atası Qılman Kərimov Orenburq dini işlər idarəsinə göndərildikdə ailələri 1899-cu ilin iyulunda Orenburq şəhərinə köçüb.
İlk Tatar dilli mətbəənin yaradıcısı
Fatih Kərimi yeni üsulla dərs deyən müəllimlərin, yəni cədidçi müəllimlərin yay kursunda dərs deyib. Sonra da mətbəə işlərini daha yaxşı öyrənmək üçün Sankt-Peterburq şəhərinə gedərək Boraqanskinin mətbəəsində işləyib. 1902-ci ildə atası haqq dünyasına qovuşduqda geri dönərək atasının açmış olduğu "Kərimov, Xusainov və Ko mətbəəsi"ni işlətməyə başlayıb.
O, Orenburqda ilk tatardilli mətbəəni açmaqla, mətbəəyə ərəb şriftləri gətirərək kitab, qəzet-jurnal nəşrinə nail olmaqla kifayətlənməyib. Kitab satışı məsələlərini də sistemə salıb. Beləcə rəhbərlik etdiyi mətbəə 1917-ci ilədək ərəb əlifbası ilə 384 kitab nəşr edir ki, bunun da ümumi tirajı bir milyonu keçir.
Əsərləri
Çoxsahəli yaradıcılıqla məşğul olan Fatih Kərimi 1897-ci ildə "Saleh babanın evlənməsi" hekayəsini, 1899-cu ildə "Müxtəsər coğrafiya" dərsliyini və "Bir şagird ilə bir student" povestini, 1901-ci ildə "Mirzə qızı Fatimə" povestini, 1902-ci ildə "Müəllim və tərbiyəçilər üçün rahnamə" tədris vəsaitini, 1911-ci ildə "Qısa ümumdünya tarixi" dərsliyini və b. kitablarını nəşr etdirib.
Rusiyada yaşayan türk-tatar xalqları arasında 20-ci yüzilliyin başlarında ana dilində ən şirin səyyahət oçerkləri yazan müəllif Fatih Kərimi olub. Onun 1902-ci ildə Sankt Peterburqda "Avropaya səyahət", Orenburqda 1904-cü ildə "Kırıma səyahət", 1913-cü ildə "İstanbul məktubları" kitabları nəşr olunub.
Bədii-publisistik yaradıcılığı
Şərq və Avropanı yaxşı tanıyan, bədii-publisistik yaradıcılığı ilə xalqının sevimlisinə çevrilən, ictimai-siyasi işlərdə fəal olan Fatih Kərimə qızıl sənayeçisi Məhəmməd Şakir Ramiyev "Vəqt" adlı ictimai-siyasi qəzet çıxarmağa köməklik edib. O, qəzetinə redaktor müavini vəzifəsinə Ufada Dini İşlər İdarəsində qazı işləyən dayısı, R. Fəxrəddini dəvət edib.
1906-cı ildə tatar dilində nəşrə başlayan 1913-cü ilədək həftədə üç dəfə, ondan sonra gündəlik çıxan bu qəzet nəinki Rusiya türkləri arasında, xarici ölkələrdə də özünə çoxlu oxucu tapıb. İki il sonra Məhəmməd Şakir Ramiyev "" jurnalını nəşrinə də vəsait ayırıb. Beləcə Rızatdin Faxretdin 10 il, yəni "Şura" jurnalı bağlanana kimi onun redaktoru olub.
Siyasi Fəaliyyət
1905–1906-cı illərdə keçirilən Ümumrusiya Müsəlmanları Qurultayında fəal iştirak edən Fatih Kərimi 1905-ci ilin dekabrı ilə 1906-cı ilin martı arasında Orenburqda müsəlmanların beş toplantısını təşkil edə bilib. Qızğın müzakirələrlə keçən bu toplantılara yekdilliklə Fatih Kərimi sədr seçilib.
İki dəfə Orenburq şəhər dumasına üzv seçilən Fatih Kərimi 1907-ci ildə keçirilən II Dövlət Dumasına seçkilərdə də iştirak edib. O, sadəcə tatarların, başqırdların mənafei uğrunda mübarizə aparmır, onun mübarizəsi Rusiya əsarətində olan türk-müsəlman xalqlarını azadlığa çıxarmaq mübarizəsi idi.
1906-cı ildə yaradılan "İttifaq əl-müsəlman" Partiyası Mərkəzi Komitəsinin üzvü olan Fatih Kərimi 1914-cü ildə keçirilən Ümumrusiya Müsəlmanları Qurultayında da fəal iştirak edib.
Xarici güclər Balkan xalqlarını Osmanlı dövlətinə qarşı qaldıranda Fatih Kərimi oraya gedib. İkinci Balkan savaşından "Vəqt" qəzeti oxucuları üçün məqalələr yazıb. Bu məqalələrdə yalnız savaşın təsvirini verməyib. Bölgənin iqtisadi, siyasi, mədəni, hərbi vəziyyətini təhlil edir, təhsilin durumundan, tarixdən geniş söz açıb.
Fatih Kərimi fəal ictimai-siyasi iş aparmaqla, bədii, pedaqoji mövzuda kitablar nəşr etməklə, mətbəəsində çap olunan kitabların redaktəsini öz üzərinə götürməklə kifayətlənməyib, ardıcıl şəkildə tərcüməçilik də edib. Rus, fransız, türk dillərindən elmi kütləvi kitabları çevirərək nəşr edib.
1917-ci ilin may ayında keçirilən I Ümumrusiya Müsəlmanları Qurultayında Məhəmmədəmin Rəsulzadə ilə eyni mövqedə duran Fatih Kərimi federasiya layihəsinin tərəfdarlarından olub. Həmin qurultayın Milli Şurasına seçilən Fatih Kərimi 1917–1920-ci illərin qarışıq dövründə xalqının xilasını sosialistlərlə bir cəbhədə olmaqda görüb.
1917-ci il noyabrın 1-də "Yeni dünya" adlı qəzetin nəşrinə başlayıb. Qarışıq zamanda 1917–1924-cü illərdə Orenburqdakı təhsil müəssisəsində dərs deyən, 1919-cu ildə "Gənclər dünyası" və "Yol" qəzetləri ilə əməkdaşlıq edən, redkollegiyasına seçilən Fatih Kərim bolşeviklərin təqibindən yaxa qurtararaq Moskvaya gedib.
Həyatın sonu
Keçmiş dostlarının köməyi ilə Moskvadakı SSRİ Xalqlarının Mərkəzi Nəşriyyatının Tatar şöbəsində işləməyə başlayıb. Ciddi ictimai-siyasi fəaliyyətlə məşğul olmasa da, keçmiş fəaliyyətinə görə daim təqib və təzyiqlə üzləşib. Şərqşünaslıq İnstitutunda türk dilindən dərs deyir, "İşçi" qəzeti ilə əməkdaşlıq edib.
1937-ci ilin avqustunda onu həbs ediblər. SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi Kollegiyası onu "Türkiyə xeyrinə casusluqda" ittiham edərək ölüm hökmü verib. Bəzi qaynaqlarda Fatih Kərimininn 1937-ci il sentyabrın 27-də güllələndiyi yazılsa da, bəzi qaynaqlar ölüm hökmünün həbs cəzası ilə əvəzləndiyi göstərilib.
SSRİ dağıldıqdan sonra Fatih Kəriminin həyat və yaradıcılığına maraq artıb. Gənclər onun həyat və yaradıcılığına böyük maraq göstərib. İndi onun əsərləri yalnız Tatarıstanda deyil, türk dünyasının hər yerində maraqla öyrənilir.
İstinadlar
- "trtazerbaycan.com". 2023-07-13 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-04-21.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Fatih Kerimi tatar محمد فاتح کریمی Fatih Kәrimi 30 mart 1870 27 sentyabr 1937 Moskva tatar yazicisi jurnalist pedaqoq ictimai siyasi ve maarif xadimi Fatih Kerimitatar Fatih KәrimiDogum tarixi 30 mart 1870 1870 03 30 Vefat tarixi 27 sentyabr 1937 1937 09 27 67 yasinda Vefat yeri Moskva RSFSR SSRIVefat sebebi siyasi repressiyaFealiyyeti yazici Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiFatih Kerimi kimi meshurlasmis ictimai siyasi xadimin usaqliqda adi ve soyadi senedlerde Mehemmed Fatih Qilman oglu Kerimov kimi yazilib Onun atasi ve anasi bolgenin meshur ailelerindendir Anasi Mesume Rizaeddin bin Fexreddinin 1859 1936 boyuk bacisidir Bu aile meshur sufi seyxi Zakir Isan Kamalova baglidir Fatih Kerimi Rusiya Imperiyasi Samara quberniyasi Buqulminski qezasinin Minnibayev kendinde dogulub Bu kend indi Minlibayev adlanir ve Almetev rayonuna daxildir 1870 ci il martin 17 de anadan olan Mehemmed Fatih ilk tehsilini atasinin islediyi Asagi Cersil kendindeki ibtidai mektebde alib Sonra onu Cistopoldaki Kamaliye medresesine oxumaga gonderibler O Medresenin elaci sagirdlerinden olan ve hemin medresenin siniflerinde ders deyen Mehemmed Fatih Ufada imtahan vererek imam ve muderris derecesi almaqla yanasi resmi hokumet tehsil ocaginin yeni Xalq Tehsili Nazirliyi Mektebinin ikinci kursunu eksterni bitirdiyi haqqinda diplom alib FormalasmasiRusiyadaki tehsille kifayetlenmeyen Fatih Kerimi 1892 ci ilde ise Istanbula gederek oradaki ali tehsilli dovlet memurlari hazirlayan Mektebi mulkuyeyi sahane de 1896 ci iledek oxuyub Istanbul muhiti onun biliyinin artmasina dunyagorusunun zenginlesmesine musbet tesir gosterib O Istanbuldan geri donende artiq ereb fars turk fransiz dillerinde serbest yazib oxumagi bacarirdi Fatih Kerimi 1896 ci ilde Istanbulda tehsilini basa vurduqdan sonra nedense islemek ucun valideynlerinin yanina gelmir O dovrdeki Tavriya quberniyasi Yalta qezasinin Derekoy kendindeki medresede muellim islemeye baslayir Onun ailesinin Krimla Ismayil Qaspirali ile six elaqesi vardi Dayisi R Fexreddin de Kirima gelir Ismayil Qaspirali ile gorusub meslehetlesirdi 1898 ci iledek orada muellim isleyen Fatih Kerimi 1899 cu ilin fevral may aylarinda Avropani isguzar seyahete cixan qizil senayecisi Mehemmed Sakir Ramiyevi musiyyet edib Geri dondukde ise Moskva ve Peterburqda qalaraq metbee ve muhasibatliq islerini alman dilini oyrenib Atasi Qilman Kerimov Orenburq dini isler idaresine gonderildikde aileleri 1899 cu ilin iyulunda Orenburq seherine kocub Ilk Tatar dilli metbeenin yaradicisiFatih Kerimi yeni usulla ders deyen muellimlerin yeni cedidci muellimlerin yay kursunda ders deyib Sonra da metbee islerini daha yaxsi oyrenmek ucun Sankt Peterburq seherine gederek Boraqanskinin metbeesinde isleyib 1902 ci ilde atasi haqq dunyasina qovusduqda geri donerek atasinin acmis oldugu Kerimov Xusainov ve Ko metbeesi ni isletmeye baslayib O Orenburqda ilk tatardilli metbeeni acmaqla metbeeye ereb sriftleri getirerek kitab qezet jurnal nesrine nail olmaqla kifayetlenmeyib Kitab satisi meselelerini de sisteme salib Belece rehberlik etdiyi metbee 1917 ci iledek ereb elifbasi ile 384 kitab nesr edir ki bunun da umumi tiraji bir milyonu kecir EserleriCoxsaheli yaradiciliqla mesgul olan Fatih Kerimi 1897 ci ilde Saleh babanin evlenmesi hekayesini 1899 cu ilde Muxteser cografiya dersliyini ve Bir sagird ile bir student povestini 1901 ci ilde Mirze qizi Fatime povestini 1902 ci ilde Muellim ve terbiyeciler ucun rahname tedris vesaitini 1911 ci ilde Qisa umumdunya tarixi dersliyini ve b kitablarini nesr etdirib Rusiyada yasayan turk tatar xalqlari arasinda 20 ci yuzilliyin baslarinda ana dilinde en sirin seyyahet ocerkleri yazan muellif Fatih Kerimi olub Onun 1902 ci ilde Sankt Peterburqda Avropaya seyahet Orenburqda 1904 cu ilde Kirima seyahet 1913 cu ilde Istanbul mektublari kitablari nesr olunub Bedii publisistik yaradiciligiSerq ve Avropani yaxsi taniyan bedii publisistik yaradiciligi ile xalqinin sevimlisine cevrilen ictimai siyasi islerde feal olan Fatih Kerime qizil senayecisi Mehemmed Sakir Ramiyev Veqt adli ictimai siyasi qezet cixarmaga komeklik edib O qezetine redaktor muavini vezifesine Ufada Dini Isler Idaresinde qazi isleyen dayisi R Fexreddini devet edib 1906 ci ilde tatar dilinde nesre baslayan 1913 cu iledek heftede uc defe ondan sonra gundelik cixan bu qezet neinki Rusiya turkleri arasinda xarici olkelerde de ozune coxlu oxucu tapib Iki il sonra Mehemmed Sakir Ramiyev jurnalini nesrine de vesait ayirib Belece Rizatdin Faxretdin 10 il yeni Sura jurnali baglanana kimi onun redaktoru olub Siyasi FealiyyetFatih Kerimi yuxari basda ortada 1 ci Umumrusiya Muselmanlari Qurultayinda 1905 1906 ci illerde kecirilen Umumrusiya Muselmanlari Qurultayinda feal istirak eden Fatih Kerimi 1905 ci ilin dekabri ile 1906 ci ilin marti arasinda Orenburqda muselmanlarin bes toplantisini teskil ede bilib Qizgin muzakirelerle kecen bu toplantilara yekdillikle Fatih Kerimi sedr secilib Iki defe Orenburq seher dumasina uzv secilen Fatih Kerimi 1907 ci ilde kecirilen II Dovlet Dumasina seckilerde de istirak edib O sadece tatarlarin basqirdlarin menafei ugrunda mubarize aparmir onun mubarizesi Rusiya esaretinde olan turk muselman xalqlarini azadliga cixarmaq mubarizesi idi 1906 ci ilde yaradilan Ittifaq el muselman Partiyasi Merkezi Komitesinin uzvu olan Fatih Kerimi 1914 cu ilde kecirilen Umumrusiya Muselmanlari Qurultayinda da feal istirak edib Xarici gucler Balkan xalqlarini Osmanli dovletine qarsi qaldiranda Fatih Kerimi oraya gedib Ikinci Balkan savasindan Veqt qezeti oxuculari ucun meqaleler yazib Bu meqalelerde yalniz savasin tesvirini vermeyib Bolgenin iqtisadi siyasi medeni herbi veziyyetini tehlil edir tehsilin durumundan tarixden genis soz acib Fatih Kerimi feal ictimai siyasi is aparmaqla bedii pedaqoji movzuda kitablar nesr etmekle metbeesinde cap olunan kitablarin redaktesini oz uzerine goturmekle kifayetlenmeyib ardicil sekilde tercumecilik de edib Rus fransiz turk dillerinden elmi kutlevi kitablari cevirerek nesr edib 1917 ci ilin may ayinda kecirilen I Umumrusiya Muselmanlari Qurultayinda Mehemmedemin Resulzade ile eyni movqede duran Fatih Kerimi federasiya layihesinin terefdarlarindan olub Hemin qurultayin Milli Surasina secilen Fatih Kerimi 1917 1920 ci illerin qarisiq dovrunde xalqinin xilasini sosialistlerle bir cebhede olmaqda gorub 1917 ci il noyabrin 1 de Yeni dunya adli qezetin nesrine baslayib Qarisiq zamanda 1917 1924 cu illerde Orenburqdaki tehsil muessisesinde ders deyen 1919 cu ilde Gencler dunyasi ve Yol qezetleri ile emekdasliq eden redkollegiyasina secilen Fatih Kerim bolseviklerin teqibinden yaxa qurtararaq Moskvaya gedib Heyatin sonuKecmis dostlarinin komeyi ile Moskvadaki SSRI Xalqlarinin Merkezi Nesriyyatinin Tatar sobesinde islemeye baslayib Ciddi ictimai siyasi fealiyyetle mesgul olmasa da kecmis fealiyyetine gore daim teqib ve tezyiqle uzlesib Serqsunasliq Institutunda turk dilinden ders deyir Isci qezeti ile emekdasliq edib 1937 ci ilin avqustunda onu hebs edibler SSRI Ali Mehkemesinin Herbi Kollegiyasi onu Turkiye xeyrine casusluqda ittiham ederek olum hokmu verib Bezi qaynaqlarda Fatih Kerimininn 1937 ci il sentyabrin 27 de gullelendiyi yazilsa da bezi qaynaqlar olum hokmunun hebs cezasi ile evezlendiyi gosterilib SSRI dagildiqdan sonra Fatih Keriminin heyat ve yaradiciligina maraq artib Gencler onun heyat ve yaradiciligina boyuk maraq gosterib Indi onun eserleri yalniz Tataristanda deyil turk dunyasinin her yerinde maraqla oyrenilir Istinadlar trtazerbaycan com 2023 07 13 tarixinde Istifade tarixi 2014 04 21