Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İlbizlər (lat. Gastropoda) — heyvanlar aləminin molyusklar tipinə aid heyvan sinfi.
| İlbizlər | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Ranqsız: Ranqsız: Tipüstü: Tip: Sinif: İlbizlər | ||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
Ümumi xarakteristikası
Növlərin böyük əksəriyyəti dəniz və okeanlarda, qismən də şirin su hövzələrində və quru mühitdə yayılmışdır. Az bir qisim növlər isə parazit həyat tərzi keçirməyə uyğunlaşmışlar. Bədən ölçüləri müxtəlif olub, 2–3 mm-dən bir neçə santimetrə qədərdir. Ən iri formalarından biri önqəlsəməlilər yarımsinfinə aid olan növüdür ki, çanaq ilə birlikdə ölçüsü 60 sm-dir.
Xarici quruluşu
Qarınayaqlıların bədəni üç hissədən ibarətdir: baş, gövdə və ayaq Baş gövdədən aydın şəkildə ayrılır və üzərində bir cüt göz vardır. Gövdə əsasən kisə şəklindədir. Ayaq hissə əzələli olub, gövdənin altında yerləşmişdir. Pelagik həyat tərzi keçirən qarınayaqlı molyuskların ayağında üzməyə xidmət edən enli yan çıxıntılar vardır. Qarınayaqlıların bədəninin bel hissəsində çanaq vardır. Əksər növlərdə çanaq spiral şəklində burulmuşdur. Assimetrik quruluşdadırlar. Bir çox qarınayaqlılarda çanaq az və ya çox dərəcədə reduksiya olunur, bəzilərində isə tamamilə olmur. Çanaq konxial, çini və sədəf qatlarından ibarədir. Onlardan çini qat daha yaxşı inkişaf etmişdir. Qarınayaqlılarda, bir neçə növ müstəsna olmaqla sədəf qatı həmişə yaxşı inkişaf etmir. Dəniz qulaqcığında (Haliotis) sədəf qatı güclü inkişaf etmişdir. Çanağın ən qurtaracaq hissəsi qapalı olub, təpə və ya zirvə adlanır. Buradan molyusk başını və ayağını xaricə çıxararaq mühitdə səmtləşir.
Həzm sistemi
Başın ön tərəfində ağız dəliyi yerləşir. O isə öz növbəsində udlağa açılır. Ağız boşluğu və udlağın sərhədində çənə yerləşmişdir. Çənə təkdir, qövsşəkilli əyilmişdir və tilli olmaqla qidanın xırdalanmasında iştirak edir. Udlaq əzələli divara malikdir və onun dərinliyində radula adlanan hərəkətli diləbənzər çıxıntı yerləşmişdir. Radula çoxlu miqdarda dişçiklərlə təchiz olunmuşdur və ağızdan xaricə çıxmaq qabiliyyətinə malikdir. İlbiz qidasını bu dişciklərlə qaşıyaraq qəbul edir. Udlaqdan sonra qısa qida borusu yerləşir. Qida borusu genişlənərək çinədan əmələ gətirir. Çinədan daralaraq mədəyə keçir. Mədə adlanan hissə orta bağırsağı əhatə edir və buraya qaraciyər axarları açılır. Qaraciyər güclü inkişaf etmişdir və bir neçə funksiyanı yerinə yetirir. Qaraciyər fermentlər ifraz edərək qidanın həzmində iştirak edir. Mədədə həll olunan qida axarları qaraciyərə daxil olur. Burada qida həzm olunur, bədənə sorulur. Həzm olunmayan qida hissəcikləri yenidən mədəyə qayıdır və oradan arxa bağırsaq vasitəsilə xaric olunur. Qaraciyər digər tərəfdən piy və qlikogen şəklində ehtiyat qida maddəsi toplamaq xassəsinə də malikdir. Orta bağırsaq entodermal, arxa bağırsaq isə ektodermal mənşəlidir. Düz bağırsaq anal dəlik ilə nəhayətlənir. Anal dəliyi bədənin ön hissəsində ağız dəliyinin yaxınlığında yerləşmişdir.
Tənəffüs sistemi
Qarınayaqlılarda tənəffüs orqanı mantiya boşluğunda yerləşən ktenidlərdir. Ktenidlər qəlsəmə oxundan və qəlsəmə vərəqlərindən ibarətdir. Qəlsəmələrin əsasında osfradilər yerləşir. Sağdakı ktenidilər assimetrik quruluşla əlaqədar reduksiya olunur. Ağciyər mantiya büküşünün bir hissəsinin zəngin qan damarları ilə təchiz olunması nəticəsində əmələ gəlmişdir. Hava tənəffüs dəliyindən daxil olu və qazlar mübadiləsi baş verir.
Qan-damar sistemi
Ürək mantiya boşluğunun arxa tərəfində perikardium adlanan ürəkətrafı boşluqda yerləşmişdir. Ürək iki hissədən: qulaqcıq və mədəcikdən ibarətdir. Molyuskun ürəyində arterial qan olur. Mədəcikdən aorta uzanır və şaxələnərək kapilyarları əmələ gətirir. Mədəciyin yığılması nəticəsində qan aortaya daxil olur. Aorta iki şaxəyə- baş aortasına və daxili orqanlara gedən aortaya ayrılır. Bu damarlar başa, mantiyaya, ayağa və digər orqanlara gedən arteriyalara ayrılır. Qəlsəmələrdə qan oksidləşir və ürəyin qulaqcığına daxil olur. Sonra qan klapanlı dəlik vasitəsilə ürəyin mədəciyinə keçir. Beləliklə, qan bədəndə belə dövran edir.
Sinir sistemi
Əksər növlərdə 6 cüt sinir düyünündən ibarətdir. Onlardan bir cütü başda udlağın altında, qalanlar isə ayaq və gövdənin müxtəlif nahiyələrində yerləşirlər. Müxtəlif sinir düyünləri bir-birilə ilə konnektivlərlə, cüt sinir düyünləri isə bir-birilə kommisurlar vasitəsilə birləşirlər. Tənək ilbizində sinir sisteminin əsasını cüt və tək sinir düyünləri təşkil edir. Bu düyünlərdən bir cütü baş və ya serebral düyün adlanıb udlağın üstündə yerləşmişdir. Bu düyün başı, gözü, hiss orqanlarını və statosisti sinirləndirir. İkinci cüt sinir düyünü plevral düyün adlanır və mantiyanın ön hissəsini sinirləndirir. Üçüncü cüt sinir düyünü pedal düyünü adlanır və ayağı sinirləndirir. Bunlarla yanaşı, tək parietal, pallial və abdominal düyünləri də vardır ki, onlar bir çox orqanlara sinirlər verirlər.
Hiss orqanları
Qarınayaqlıların iybilmə, müvazinət və görmə kimi hiss orqanları vadır. Bu hiss orqanları qarınayaqlıların həyatında mühüm rol oynayır. Görmə orqanı olan gözlər mürəkkəb quruluşlu olub, hiss orqanlarının ya əsasında, ya da uc hissəsində olur. Suda yaşayan qarınayaqlıların mantiya boşluğunda qəlsəmələrin əsasında kimyəvi hiss orqanı-osfradilər yerləşir. Qarınayaqlılarda müvazinət orqanı olan statosistlər vardır. Statosistlər bədənin yanlarında pedal sinir düyününün yaxınlığında yerləşir və serebral sinir düyünləri ilə sinirləndirilir.
İfrazat sistemi
İfrazat funksiyasını selomoduktların şəkildəyişməsindən əmələ gələn böyrəklər yerinə yetirir. Böyrəklər perikardiumun yanında yerləşir. Onun kirpiklərlə örtülü olan qıfı vardır ki, prerikardium boşluğundan başlanır və mantiya boşluğuna açılır. İfrazat məhsulları böyrəkdə sidik turşusu şəklində yığılır və müəyyən müddətdən sonra ifrazat dəliyi vasitəsilə xaric olunur. İfrazat dəliyi anal dəliyinin yanında yerləşir.
Cinsi sistem
Qarınayaqlıların bir qismi müxtəlifcinsli, bir qismi də hermafrotiddir. Cinsi vəzi-qonada təkdir. Cinsi aparatı sadə olan molyusklarda cinsi vəzilərin axarları olmur və cinsi məhsullar sağ böyrək vasitəsilə xaric olunur. Cinsi vəzi qaraciyər nahiyəsində yerləşir və ondan bir ümumi hermafrotid kanal çıxır.
İnkişafı
Qarınayaqlılar üçün mayalanmış yumurtanın spiral bölünməsi xarakterikdir. İbtidai quruluşlu formaların yumurtalarından həlqəvi qurdların sürfəsinə oxşar sərbəst üzən troxofor sürfəsi inkişaf edir. Sonra sürfənin baş hissəsində kirpikli qurşaq inkişaf edir və bu mərhələ veliger adlanır. Veligerin bel tərəfində embrional qövqə əmələ gəlir. Anal dəliyi bədənin dal tərəfində, ağız dəliyi ilə bir səthdə yerləşir. Bu mərhələdə sürfənin torsiya adlanan çevrilməsi baş verir.
Təsnifatı
Qarınayaqlılar sinfi 3 yarımsinfə ayrılır:
- ()
- ()
- ()
İstinadlar
- Integrated Taxonomic Information System (ing.). 1999.
Ədəbiyyat
- Bəhlul Ağayev, Zülfiyyə Zeynalova. "Onurğasızlar zoologiyası", Təhsil-2008
Xaric keçidlər
- The Mollusca
- PHYLUM MOLLUSCA 2017-07-11 at the Wayback Machine
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ilbizler lat Gastropoda heyvanlar aleminin molyusklar tipine aid heyvan sinfi IlbizlerElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Ranqsiz IlkagizlilarRanqsiz Tipustu SpirallilarTip MolyusklarSinif IlbizlerBeynelxalq elmi adiGastropoda Cuvier 1797Sekil axtarisiITIS 69459NCBI 6448EOL 2366FW 8304Umumi xarakteristikasiNovlerin boyuk ekseriyyeti deniz ve okeanlarda qismen de sirin su hovzelerinde ve quru muhitde yayilmisdir Az bir qisim novler ise parazit heyat terzi kecirmeye uygunlasmislar Beden olculeri muxtelif olub 2 3 mm den bir nece santimetre qederdir En iri formalarindan biri onqelsemeliler yarimsinfine aid olan novudur ki canaq ile birlikde olcusu 60 sm dir Xarici qurulusuQarinayaqlilarin bedeni uc hisseden ibaretdir bas govde ve ayaq Bas govdeden aydin sekilde ayrilir ve uzerinde bir cut goz vardir Govde esasen kise seklindedir Ayaq hisse ezeleli olub govdenin altinda yerlesmisdir Pelagik heyat terzi keciren qarinayaqli molyusklarin ayaginda uzmeye xidmet eden enli yan cixintilar vardir Qarinayaqlilarin bedeninin bel hissesinde canaq vardir Ekser novlerde canaq spiral seklinde burulmusdur Assimetrik qurulusdadirlar Bir cox qarinayaqlilarda canaq az ve ya cox derecede reduksiya olunur bezilerinde ise tamamile olmur Canaq konxial cini ve sedef qatlarindan ibaredir Onlardan cini qat daha yaxsi inkisaf etmisdir Qarinayaqlilarda bir nece nov mustesna olmaqla sedef qati hemise yaxsi inkisaf etmir Deniz qulaqciginda Haliotis sedef qati guclu inkisaf etmisdir Canagin en qurtaracaq hissesi qapali olub tepe ve ya zirve adlanir Buradan molyusk basini ve ayagini xarice cixararaq muhitde semtlesir Hezm sistemiBasin on terefinde agiz deliyi yerlesir O ise oz novbesinde udlaga acilir Agiz boslugu ve udlagin serhedinde cene yerlesmisdir Cene tekdir qovssekilli eyilmisdir ve tilli olmaqla qidanin xirdalanmasinda istirak edir Udlaq ezeleli divara malikdir ve onun derinliyinde radula adlanan hereketli dilebenzer cixinti yerlesmisdir Radula coxlu miqdarda disciklerle techiz olunmusdur ve agizdan xarice cixmaq qabiliyyetine malikdir Ilbiz qidasini bu disciklerle qasiyaraq qebul edir Udlaqdan sonra qisa qida borusu yerlesir Qida borusu genislenerek cinedan emele getirir Cinedan daralaraq medeye kecir Mede adlanan hisse orta bagirsagi ehate edir ve buraya qaraciyer axarlari acilir Qaraciyer guclu inkisaf etmisdir ve bir nece funksiyani yerine yetirir Qaraciyer fermentler ifraz ederek qidanin hezminde istirak edir Medede hell olunan qida axarlari qaraciyere daxil olur Burada qida hezm olunur bedene sorulur Hezm olunmayan qida hissecikleri yeniden medeye qayidir ve oradan arxa bagirsaq vasitesile xaric olunur Qaraciyer diger terefden piy ve qlikogen seklinde ehtiyat qida maddesi toplamaq xassesine de malikdir Orta bagirsaq entodermal arxa bagirsaq ise ektodermal menselidir Duz bagirsaq anal delik ile nehayetlenir Anal deliyi bedenin on hissesinde agiz deliyinin yaxinliginda yerlesmisdir Teneffus sistemiQarinayaqlilarda teneffus orqani mantiya boslugunda yerlesen ktenidlerdir Ktenidler qelseme oxundan ve qelseme vereqlerinden ibaretdir Qelsemelerin esasinda osfradiler yerlesir Sagdaki ktenidiler assimetrik qurulusla elaqedar reduksiya olunur Agciyer mantiya bukusunun bir hissesinin zengin qan damarlari ile techiz olunmasi neticesinde emele gelmisdir Hava teneffus deliyinden daxil olu ve qazlar mubadilesi bas verir Qan damar sistemiUrek mantiya boslugunun arxa terefinde perikardium adlanan ureketrafi bosluqda yerlesmisdir Urek iki hisseden qulaqciq ve medecikden ibaretdir Molyuskun ureyinde arterial qan olur Medecikden aorta uzanir ve saxelenerek kapilyarlari emele getirir Medeciyin yigilmasi neticesinde qan aortaya daxil olur Aorta iki saxeye bas aortasina ve daxili orqanlara geden aortaya ayrilir Bu damarlar basa mantiyaya ayaga ve diger orqanlara geden arteriyalara ayrilir Qelsemelerde qan oksidlesir ve ureyin qulaqcigina daxil olur Sonra qan klapanli delik vasitesile ureyin medeciyine kecir Belelikle qan bedende bele dovran edir Sinir sistemiEkser novlerde 6 cut sinir duyununden ibaretdir Onlardan bir cutu basda udlagin altinda qalanlar ise ayaq ve govdenin muxtelif nahiyelerinde yerlesirler Muxtelif sinir duyunleri bir birile ile konnektivlerle cut sinir duyunleri ise bir birile kommisurlar vasitesile birlesirler Tenek ilbizinde sinir sisteminin esasini cut ve tek sinir duyunleri teskil edir Bu duyunlerden bir cutu bas ve ya serebral duyun adlanib udlagin ustunde yerlesmisdir Bu duyun basi gozu hiss orqanlarini ve statosisti sinirlendirir Ikinci cut sinir duyunu plevral duyun adlanir ve mantiyanin on hissesini sinirlendirir Ucuncu cut sinir duyunu pedal duyunu adlanir ve ayagi sinirlendirir Bunlarla yanasi tek parietal pallial ve abdominal duyunleri de vardir ki onlar bir cox orqanlara sinirler verirler Hiss orqanlariQarinayaqlilarin iybilme muvazinet ve gorme kimi hiss orqanlari vadir Bu hiss orqanlari qarinayaqlilarin heyatinda muhum rol oynayir Gorme orqani olan gozler murekkeb quruluslu olub hiss orqanlarinin ya esasinda ya da uc hissesinde olur Suda yasayan qarinayaqlilarin mantiya boslugunda qelsemelerin esasinda kimyevi hiss orqani osfradiler yerlesir Qarinayaqlilarda muvazinet orqani olan statosistler vardir Statosistler bedenin yanlarinda pedal sinir duyununun yaxinliginda yerlesir ve serebral sinir duyunleri ile sinirlendirilir Ifrazat sistemiIfrazat funksiyasini selomoduktlarin sekildeyismesinden emele gelen boyrekler yerine yetirir Boyrekler perikardiumun yaninda yerlesir Onun kirpiklerle ortulu olan qifi vardir ki prerikardium boslugundan baslanir ve mantiya bosluguna acilir Ifrazat mehsullari boyrekde sidik tursusu seklinde yigilir ve mueyyen muddetden sonra ifrazat deliyi vasitesile xaric olunur Ifrazat deliyi anal deliyinin yaninda yerlesir Cinsi sistemQarinayaqlilarin bir qismi muxtelifcinsli bir qismi de hermafrotiddir Cinsi vezi qonada tekdir Cinsi aparati sade olan molyusklarda cinsi vezilerin axarlari olmur ve cinsi mehsullar sag boyrek vasitesile xaric olunur Cinsi vezi qaraciyer nahiyesinde yerlesir ve ondan bir umumi hermafrotid kanal cixir InkisafiQarinayaqlilar ucun mayalanmis yumurtanin spiral bolunmesi xarakterikdir Ibtidai quruluslu formalarin yumurtalarindan helqevi qurdlarin surfesine oxsar serbest uzen troxofor surfesi inkisaf edir Sonra surfenin bas hissesinde kirpikli qursaq inkisaf edir ve bu merhele veliger adlanir Veligerin bel terefinde embrional qovqe emele gelir Anal deliyi bedenin dal terefinde agiz deliyi ile bir sethde yerlesir Bu merhelede surfenin torsiya adlanan cevrilmesi bas verir TesnifatiQarinayaqlilar sinfi 3 yarimsinfe ayrilir IstinadlarIntegrated Taxonomic Information System ing 1999 EdebiyyatBehlul Agayev Zulfiyye Zeynalova Onurgasizlar zoologiyasi Tehsil 2008Xaric kecidlerThe Mollusca PHYLUM MOLLUSCA 2017 07 11 at the Wayback MachineHemcinin bax