Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Azərbaycanın təbiəti haqqında — Azərbaycan Alp-Himalay seysmik qurşağında yerləşir. Azərbaycan Respublikasının tarixi-coğrafi mövqeyi, relyefi, su hövzələri, flora və faunasını əhatə edir.
Azərbaycan ərazisinin əlverişli təbii-coğrafi mühiti hələ qədimdən insanların burada məskən salmasına şərait yaratmışdır. Azərbaycan ərazisinin 60 faizə qədərini dağlıq ərazilər tutur. Hələ XX əsrdən etibarən bu ərazilərin öyrənilməsinə başlanmışdır. Məsələn; Budaqov və Müseyibov Azerbaycanın relyefini, Şıxlinski və Mədətzadə isə Azərbaycanın iqlimini öyrənmişdir. Çayları isə Rüstəmov öyrənmişdir.
Azərbaycanın təbiəti haqqında alimlərin dediklərindən
Antik müəlliflər Herodot (e.ə. V əsr), Polibi (e.ə. təqr. 200 – e.ə. təqr.120), Strabon (e.ə. 64/63 – eramızın 23/24), (təqr. 90 – təqr. 160) və b. öz əsərlərində Azərbaycanın coğrafi mövqeyi, sərhədləri, çayları, yaşayış məntəqələri, burada məskunlaşmış tayfalar, Xəzər dənizi, onun heç bir dənizlə əlaqəsi olmaması və s. haqqında məlumatlar vermişlər.
Daha sonralar ərəb coğrafiyaşünasları və səyyahlarından İbn Xordadbeh (təqr. 820/826 – təqr. 912–913), (təqr. 820–934), Azərbaycan alimi Məhəmməd Naxçıvani (XIII əsrin sonu – XIV əsrin 2-ci yarısı), İran alimi (1247–1318) və b. əsərlərində Azərbaycanın iqtisadiyyatı, inzibati bölgüsü, dağ və çayları, şəhərləri, onların arasındakı məsafələr, ticarət yolları və s. haqqında yazmışlar.
Qafqaz Albaniyası tarixçisi Moisey Kalankatuklu (VII – VIII əsrlər) "Alban tarixi" əsərində Albaniyanı şöhrətli, təbiəti zəngin və əhalisi çox olan ölkə kimi təsvir etmiş, orada çoxlu məhsuldar torpaqların, gözəl bağların və yaşıl çöllərin olmasını göstərmişdir. Venesiyalı F. Mauronun dünya xəritəsində (1459), Əlşərifin (1601), alman alimi və səyyahı A. Olearinin (1647) xəritələrində, həmçinin I Pyotrun tapşırığı ilə (1720) tərtib olunmuş və 1723-cü ildə nəşr edilmiş "Şərqi Zaqafqaziya və Xəzər dənizi" xəritəsində Azərbaycanın yaşayış məntəqələri, gölləri, çayları və s. göstərilmişdir.
Azərbaycan coğrafiyaşünası Əbdürrəşid Bakuvi Azərbaycanın iqlimi, Bakının təbiəti və burada neft çıxarılması, Hacı Zeynalabdin Şirvani və Abbasqulu ağa Bakıxanov Azərbaycanın coğrafiyası haqqında fikir söyləsmişlər. Azərbaycan ərazisinin öyrənilməsində həmçinin V. Abix, İ. Fiqurovski, A. Zaxarov və başqalarının xidməti olmuşdur. Azərbaycan Respublikasının ərazisinin kompleks tədqiqinə isə Sovet hakimiyyəti illərində başlanmış, müxtəlif miqyaslı xəritələr tərtib edilmiş, samballı coğrafi atlaslar yaradılmışdır. Respublika ərazisinin hərtərəfli öyrənilməsində Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının rolu böyükdür.
Azərbaycan Respublikasının tarixi-coğrafi mövqeyi
Qədim Azərbaycan torpağı ön Asiyada yerləşir və Qafqaz dağlarının cənub-şərq hissəsindən Urmiya gölünün və cənub-şərqindəki dağlıq ərazilərə qədər olan sahələri əhatə edir. Onun sahəsi 200 min kvadrat km-dən artıqdır.
Azərbaycan bütövlükdə şimal yarımkürəsində yerləşir. İspaniya, Yunanıstan, Türkiyə, Çin, Koreya təqribən Azərbaycanla eyni coğrafi enlikdədir. Avropadan Orta və Şərqi Asiya ölkələrinə gedən bir sıra mühüm beynəlxalq əhəmiyyətli yollar Azərbaycan ərazisindən keçir.
Respublikanın ərazisi şimaldan cənuba 400 km, qərbdən şərqə isə 500 km məsafədə uzanır, 38°25' – 41°55', şimal enliklər və 44°50' – 50°51' şərq uzunluqları arasında yerləşir.
Avropa və Asiyanın qovşağında yerləşərək, respublika unikal geosiyası və coğrafi mövqeyə malik olmaqla, qədim zamanlardan ta indiyədək dünyəvi iqtisadi və mədəni əlaqələr üçün öz əhəmiyyətini qoruyub saxlamaqdadır.
Relyefi
Respublika ərazisinin orta yüksəkliyi 400 metrə qədərdir. Lakin Xəzərsahili ovalıq okean səviyyəsindən aşağıda (hazırda −26,5m) olduğu halda, ən yüksək zirvə olan Bazardüzünün hündürlüyü 4466 metrdir. Deməli, respublika ərazisində hündürlük fərqinin 4500 metrə yaxın olduğu aydın görünür.
Böyük Qafqaz özünün cənub şərq hissəsi ilə Azərbaycana məxsusdur. Burada iki dağ silsiləsi ayrılır: Bazardüzü zirvəsilə (4466 m) Baş və yaxud Suayrıcı, Şahdağ zirvəsilə (4243 m) Böyür (Yan) silsilələri. Cənub-şərqə doğru silsilələr 1000–700 m yüksəkliyədək tədricən alçalır. Böyük Qafqaz silsilələrini dağətəyi yerlər əhatə edir: şimal-qərbdə çöllük yayla, cənub-şərqdə — Qobustan, cənub-qərbdə Alazan-Həftəran və şimal-şərqdə – Qusar maili düzənliyi.
İqlimi
Azərbaycan Respublikasının əksər ərazisi subtropik iqlim qurşağında, yalnız Böyük Qafqaz dağlarının şimal-şərqi mülayim iqlim qurşağında yerləşir.
Böyük Qafqaz dağları şimaldan gələn soyuq hava kütlələrinin, Kiçik Qafqaz dağları isə cənubdan gələn isti quru tropik hava axınlarının qarşısını kəsir, onların təsirini zəiflədir. Xəzər dənizi respublikamızın iqliminin mülayimləşməsinə təsir göstərir.
Orta illik temperatur Kür-Arazda 14,5 °C; yüksək dağlıqda isə 0 °C-dan aşağıdır.
Mütləq maksimum temperatur Naxçıvanda (Culfada) +44 °C; mütləq minimum temperatur Naxçıvanda (Culfada) −32 °C-dir. Temperaturun illik amplitudu Naxçıvanda 60 °C-dan çox olur. (Kəskin kontinental iqlim tipidir)
Azərbaycan Respublikasında hava temperaturunun və atmosfer yağıntılarının paylanması və rejiminin xüsusiyyətləri, həmçinin rütubətlənmə şəraiti nəzərə alınaraq Yer kürəsindəki 11 iqlim tipindən (V. V. Keppenə görə) 9-u burada olduğu müəyyən edilmişdir. Bu tiplərin çoxu yarımtiplərə bölünür.
- Yarımsəhra və quru çöl iqlimi, əsasən, Mərkəzi aran rayonlarını (Kür çökəkliyində hündürlüyü 400 metrədək olan sahələr), Samur çayı mənsəbindən Qızılağac körfəzinədək Xəzəryanı zonası, Naxçıvan MR-in Arazboyu düzənliklərini, Talışın qapalı dağ çökəkliklərini (1000 metrdən) əhatə edir. İllik yağıntı mümkün buxarlanmanın 15–50%-ni təşkil edir. Qışı, əsasən, isti (Arazboyu düzənliklərdə və Talışın qapalı dağ çökəkliklərində soyuq) keçməsi ilə fərqlənir. Yayı qızmardır, bəzi günlər havanın temperaturu 40 °C-dən yuxarı olur.
- Qışı quraq keçən mülayim-isti iqlim Böyük Qafqazın cənub yamacının alçaq dağlıq zonasında (1000 metrədək hündürlükdə), Qanıx-Əyriçay çökəkliyində (200–500 m), Kiçik Qafqazın şimal və şərq yamaclarında (400–1500 m hündürlükdə) yayılmışdır. Burada illik yağıntı mümkün buxarlanmanın 50–100%-ini təşkil edir. Qışı yumşaq, az yağıntılı, yayı mülayim-istidir.
- Yayı quraq keçən mülayim-isti iqlim. Əsasən, Lənkəran-Astara zonasındadır. İllik yağıntı mümkün buxarlanmanın 100–150%-ini və bundan da çoxunu təşkil edir. Qışı yumşaq, yayı mülayim-isti və quraq, payızı çox yağıntılı keçir. Maydan avqustun ortalarınadək yağış az yağır və tez-tez quraqlıq olur, süni suvarma tətbiq edilir.
- Qışı quraq keçən soyuq iqlim Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacında (1000–2700 m) və Kiçik Qafqazın orta və yüksək dağlıq (1400–2700 m) hissəsindədir. İllik yağıntı mümkün buxarlanmanın 75–100%-nə bərabərdir. Yayı sərin, qışı nisbətən az sərt keçir.
- Yayı quraq keçən soyuq iqlim. Naxçıvan MR-nın orta və yüksək dağlıq zonasını (1000–3000 m) əhatə edir. İllik yağıntı mümkün buxarlanmanın 50-dən 100%-ə qədərdir. Qışı soyuq və qarlı, yayı sərindir.
- Yağıntısı bərabər paylanan mülayim-isti iqlim Böyük Qafqazın cənub (600–1500 m) və şimal-şərq (200–500 m) yamaclarındakı dağ meşələri zonası üçün səciyyəvidir. İllik yağıntı mümkün buxarlanmanın cənub yamacda 75–100%-i, şimal-şərq yamacda 50–100%-ini təşkil edir. Qışı yumşaq, yayı mülayim-istidir.
- Bütün fəsillərdə bol yağıntılı soyuq iqlim yalnız Böyük Qafqazın cənub yamacı (1500–2700 m) üçün səciyyəvidir. Yuxarı meşə, subalp və alp zonaları əhatə edir. İllik yağıntı mümkün buxarlanmadan 150–200% çoxdur. Qışı soyuq, yayı sərindir.
- Dağlıq tundra iqlimi Böyük Qafqaz və Kiçik Qafqazın 2700 m-dən, Naxçıvan MR-nın isə 3200 m-dən yüksək ərazilərindədir. Yağıntı mümkün buxarlanmadan 100–200% çox olur. Qış və yay soyuq keçir. Bəzi yerlərdə qar bir ildən o biri ilə qalır. Həmçinin Azərbaycanın iqlimi və iqlim tipləri haqqında oxuyun.
İşğal dövründə dəymiş ziyan
Ermənistan tərəfindən işğal edilmiş Azərbaycan ərazilərində 13197, 5 hektar qiymətli meşə sahəsi misli görünməmiş vandalizmə məruz qalıb. İşğal olunmuş ərazilərdə 460 növdən çox yabanı ağac və kol bitir. Ermənistanın işğalı altında olan Bəsitçay və Qaragöl qoruqları, Arazboyu, Laçın, Qubadlı, Daşaltı təbiət yasaqlıqları kimi qorunan ərazilərdə “Qırmızı kitab”a daxil olmuş 60-dan çox fauna və 70-dən çox flora növünün əksəriyyəti artıq məhv edilib. Hətta müharibə dövründə ermənilər qadağan olunmuş fosfor bombalarından istifadə etməklə həmin ərazidəki bütün bitki örtüyünü məhv edib. Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində qəsdən törədilmiş yanğınlar nəticəsində, təxminən 110 min hektar ərazi sıradan çıxıb. Ermənistan qəsdən zəhərli, söndürülməsi mümkün olmayan və istifadəsi qadağan olunmuş ağ fosfor bombalarından istifadə etməklə, Şuşa meşələrinə sağalmaz yaralar vurub.
Rəsmi qurumların işğaldan azad edilən ərazilərdə apardıqları monitorinq zamanı təbii sərvətlərimizin talan edilməsinin, meşələrdə çoxillik qiymətli ağacların kəsilməsinin (daşınmasında Ermənistan silahlı qüvvələrinin şəxsi heyətindən və ona məxsus olan hərbi texnikadan istifadə edilib) bir daha ortaya çıxıb. Qazax rayonu istiqamətində, Murov dağ silsiləsi boyu, Ağdərə istiqamətində Talış, Gülüstan, Baranbart meşə ərazisində 100 hektarlarla sahədə fıstıq, saqqız, göyüş, şam, palıd və s. çoxillik ağaclar kəsilib və Ermənistana daşınıb.
Ekoloji terrorun ən təhlükəli məqamlardan biri də su mənbələrinin çirkləndirilməsidir. Belə ki, radioaktiv tullantılar çaylara axıdılır. Bunu Oxçuçayın nümunəsində də görmək olar. Bütün bunlar beynəlxalq cinayətlərdir. Transsərhəd çay olan Oxçuçay Ermənistan ərazisində daim kəskin çirklənməyə məruz qalır. Qafan və Qacaran dağ-mədən sənayesinin tullantıları ilə hədsiz dərəcədə çirkləndirilir. Ermənistanda dağ-mədən şirkətlərinin fəaliyyəti Oxçuçayda fəlakətli vəziyyət yaradıb. Təəssüf ki, bu prosesdə Almaniyanın “CRONIMET Holding GmbH” şirkəti yaxından iştirak edib.
Əsas tarixlər
(Bizim eramızdan 3500 il əvvəl — 1940-cı il)
- Bizim eradan əvvəl IV əsrdə Azərbaycanda kəllə trepanasiyası (sümüyü deşmə cərrahiyə əməliyyatı) həyata keçirilməsini aparılan arxeoloji qazıntıların nəticələri sübut edir. Həmin yerdə qeyd olunan əməliyyatın izləri olan insan kəlləsi tapılmışdır.
- Bizim eramızdan əvvəl VIII–IX əsrlərdə Manna, Atropatena və Qafqaz Albaniyası (müasir Cənubi və Şimali Azərbaycan əraziləri) qədim dövlətlərinin təbabəti assuriya və vavilon təbabətinin təsirinə məruz qalmışdır.
- Bizim eramızın IV əsrindən xalq təbabətinin xüsusi qanadı-türkəçarə (şamanizm, magiyanın və dərman otlarının köməyi ilə müalicə) yayılmağa başladı.
- Ərəb istilasından (bizim eramızın VII–VIII əsrlərində) sonra Azərbaycana islam və ya yunan-ərəb təbabət məktəbi daxil oldu. İbn Sina (Avesenna, 980–1037-ci illər) bütün müsəlman Şərqində, o cümlədən Azərbaycanda ən nüfuzlu loğman olub.
- Azərbaycanda orta əsrlərdə Azərbaycan alimləri tibb sahəsində əsərlərini türk (Əski Azərbaycan), fars və ərəb dillərində yazmışlar.
- XI əsrdə Şamaxı şəhəri yaxınlığındakı Məlhəmdə Tibb Universiteti yaradılmışdır. Onun yaradıcısı Kafiyyədin Ömər-dahi Şirvan şairi Xəqani Şirvaninin dayısı olmuşdur. Universitetdə təbabət, farmakologiya, anatomiya və digər elmlər öyrənilirdi.
- XIV əsrin əvvəlində tibb universiteti, iri xəstəxanası və aptekə malik Dar Əş-Şifa tibb mərkəzi yaradılmışdır. Bu mərkəz Cənubi Azərbaycanda Təbrizdə yerləşirdi.
- 1311-ci ildə azərbaycan alimi "" kitabını yazdı. Kitab Bağdad hökmdarına həsr olunmuşdur və bir neçə min təbii dərman vasitələri və çox kompanentli dərmanların reseptləri təsvir olunurdu. Yusif Xoyi həm də İbn Kəbir ləqəbi ilə tanınırdı.
- XV əsrdə Azərbaycanda 60-dan çox iri xəstəxanalar, o cümlədən sultan Yaqub Ağqoyunlunun (1478–1490) Təbrizdəki "Yeddi Cənnət" sarayında var idi. Bu xəstəxanada eyni zamanda 1000-ə qədər xəstə müalicə oluna bilirdi. Həkimlər xəstələrə 900-ə yaxın müxtəlif reseptlər yazırdı. Yaxınlıqda aptek də var idi və bu aptekə Hindistandan, Çindən və digər ölkələrdən dərman otları gətirirdilər.
- XVII–XVIII əsrlərdə azərbaycan alimləri (seksopatoloq) (ümumi təbabət), (farmasiya), Hacı Süleyman İrəvani (farmasiya) və digərləri tibb və farmakologiya sahəsində bir sıra əsərlər yazdılar. Onlar 724 növ dərman bitkiləri haqqında məlumatlar vermişdilər.
- XVIII əsrdə xanlıqlar arasında qurtarmaq bilməyən müharibələr nəticəsində çoxlu sayda xəstəxanalar, apteklər və tibb məktəbləri dağıdıldı. Elm, o cümlədən təbabət elmi geriləməyə başladı.
- XIX əsrin əvvəlində Azərbaycanın şimal xanlıqları (Şirvan, Bakı, Naxçıvan, Quba, Talış, Qarabağ, Şəki, Dərbənd və s.) Rusiya tərəfindən işğal olundu, cənub xanlıqları (Təbriz, , Ərdəbil və s.) birdəfəlik olaraq İranın tərkibinə keçdi. O vaxtdan Cənubi və Şimali Azərbaycanda tibbin inkişafı müxtəlif yollarla getdi. Rusiya hakimiyyəti dövründə (1813–1918) bütün Zaqafqaziyada rus xəstəxanaları və aptekləri yaradıldı, amma 1920-ci ildə sovet hakimiyyəti yaranana qədər ənənəvi aptek məntəqələri — əttar dükanları mövcud idi. Cənubi (İran) Azərbaycanda yenə də Şərq müalicəxanaları və aptekləri üstünlük təşkil edirdi.
- 1892-ci ildə azərbaycan alimi Azərbaycanda tibb tarixinin elmi tədqiqatının əsasını qoydu. O, IX əsr müəllifi Məşhur farmakoloji ensiklopediyasını tədbiq etmiş, fars dilindən alman dilinə tərcümə etmişdi. Kitab Almaniyada çap olunmuşdur, müəllif isə Tartu Universitetində tibb tarixindən dissertasiya müdafiə etmişdir.
- 1895-ci ildə Bakı Tibb Cəmiyyəti yaradılmışdır. Onun yaradıcısı , və başqaları olmuşdur.
- 1918-ci ildə Rusiya imperiyası dağılması nəticəsində Azərbaycanın müstəqilliyi bərpa olunmuşdur və Azərbaycan Demokratik Respublikasının Səhiyyə Nazirliyi yaradılmışdır. Bakıda, Gəncədə və digər şəhərlərdə onlarca yeni apteklər və xəstəxanalar açılmışdır.
- 1919-cu ildə tibb fakültəsinə malik Bakı Dövlət Universiteti yaradılmışdır və burada tibb tarixi də tədris olunmuşdur. Bakı Dövlət Universitetinin tibb kafedrasının ilk müdiri professor Razumovski olmuşdur.
- 1920-ci ildə Azərbaycan Demokratik Respublikası XI Qırmızı Ordunun zərbələri ilə devrildi, Azərbaycanda ixtisasca həkim olan Nəriman Nərimanovun rəhbərliyi ilə sovet hökuməti yaradıldı. Azərbaycan SSR-nin ilk səhiyyə xalq komissarları həkim Ağahüseyin Kazımov (1920-dən 1921-ci ilə qədər) və (1921-ci ildən 1935-ci ilə qədər) olmuşlar.
- 1930-cu ildə Azərbaycan Tibb İnstitutu yaradılmışdır və rektor Əziz Əliyev təyin olunmuşdur.
- 1920–1940-cı illərdə Azərbaycanda yeni poliklinikalar, xəstəxanalar və apteklər yaradılımışdır. Akademik Mir Əsədulla Mirqasımov, akademik Mustafa Topçubaşov, professor Əlibəy Əlibəyov, professor Kamil Balakişiyev və s. kimi alim-həkimlər dünya şöhrəti qazandılar.
Mənbə
- Azərbaycan təbiəti haqqında ümumi məlumat
İstinadlar
- Sevinc TELMANQIZI. "İşğalın viran qoyduğu ekologiyamız..." (az.). Yeni Müsavat. 12.02.2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 fev 2024.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Azerbaycanin tebieti haqqinda Azerbaycan Alp Himalay seysmik qursaginda yerlesir Azerbaycan Respublikasinin tarixi cografi movqeyi relyefi su hovzeleri flora ve faunasini ehate edir Azerbaycan tebieti Azerbaycan erazisinin elverisli tebii cografi muhiti hele qedimden insanlarin burada mesken salmasina serait yaratmisdir Azerbaycan erazisinin 60 faize qederini dagliq eraziler tutur Hele XX esrden etibaren bu erazilerin oyrenilmesine baslanmisdir Meselen Budaqov ve Museyibov Azerbaycanin relyefini Sixlinski ve Medetzade ise Azerbaycanin iqlimini oyrenmisdir Caylari ise Rustemov oyrenmisdir Azerbaycanin tebieti haqqinda alimlerin dediklerindenAntik muellifler Herodot e e V esr Polibi e e teqr 200 e e teqr 120 Strabon e e 64 63 eramizin 23 24 teqr 90 teqr 160 ve b oz eserlerinde Azerbaycanin cografi movqeyi serhedleri caylari yasayis menteqeleri burada meskunlasmis tayfalar Xezer denizi onun hec bir denizle elaqesi olmamasi ve s haqqinda melumatlar vermisler Daha sonralar ereb cografiyasunaslari ve seyyahlarindan Ibn Xordadbeh teqr 820 826 teqr 912 913 teqr 820 934 Azerbaycan alimi Mehemmed Naxcivani XIII esrin sonu XIV esrin 2 ci yarisi Iran alimi 1247 1318 ve b eserlerinde Azerbaycanin iqtisadiyyati inzibati bolgusu dag ve caylari seherleri onlarin arasindaki mesafeler ticaret yollari ve s haqqinda yazmislar Qafqaz daglari Qafqaz Albaniyasi tarixcisi Moisey Kalankatuklu VII VIII esrler Alban tarixi eserinde Albaniyani sohretli tebieti zengin ve ehalisi cox olan olke kimi tesvir etmis orada coxlu mehsuldar torpaqlarin gozel baglarin ve yasil collerin olmasini gostermisdir Venesiyali F Mauronun dunya xeritesinde 1459 Elserifin 1601 alman alimi ve seyyahi A Olearinin 1647 xeritelerinde hemcinin I Pyotrun tapsirigi ile 1720 tertib olunmus ve 1723 cu ilde nesr edilmis Serqi Zaqafqaziya ve Xezer denizi xeritesinde Azerbaycanin yasayis menteqeleri golleri caylari ve s gosterilmisdir Azerbaycan cografiyasunasi Ebdurresid Bakuvi Azerbaycanin iqlimi Bakinin tebieti ve burada neft cixarilmasi Haci Zeynalabdin Sirvani ve Abbasqulu aga Bakixanov Azerbaycanin cografiyasi haqqinda fikir soylesmisler Azerbaycan erazisinin oyrenilmesinde hemcinin V Abix I Fiqurovski A Zaxarov ve basqalarinin xidmeti olmusdur Azerbaycan Respublikasinin erazisinin kompleks tedqiqine ise Sovet hakimiyyeti illerinde baslanmis muxtelif miqyasli xeriteler tertib edilmis samballi cografi atlaslar yaradilmisdir Respublika erazisinin herterefli oyrenilmesinde Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasinin rolu boyukdur Azerbaycan Respublikasinin tarixi cografi movqeyiAzerbaycan tebieti Qedim Azerbaycan torpagi on Asiyada yerlesir ve Qafqaz daglarinin cenub serq hissesinden Urmiya golunun ve cenub serqindeki dagliq erazilere qeder olan saheleri ehate edir Onun sahesi 200 min kvadrat km den artiqdir Azerbaycan butovlukde simal yarimkuresinde yerlesir Ispaniya Yunanistan Turkiye Cin Koreya teqriben Azerbaycanla eyni cografi enlikdedir Avropadan Orta ve Serqi Asiya olkelerine geden bir sira muhum beynelxalq ehemiyyetli yollar Azerbaycan erazisinden kecir Respublikanin erazisi simaldan cenuba 400 km qerbden serqe ise 500 km mesafede uzanir 38 25 41 55 simal enlikler ve 44 50 50 51 serq uzunluqlari arasinda yerlesir Avropa ve Asiyanin qovsaginda yerleserek respublika unikal geosiyasi ve cografi movqeye malik olmaqla qedim zamanlardan ta indiyedek dunyevi iqtisadi ve medeni elaqeler ucun oz ehemiyyetini qoruyub saxlamaqdadir RelyefiRespublika erazisinin orta yuksekliyi 400 metre qederdir Lakin Xezersahili ovaliq okean seviyyesinden asagida hazirda 26 5m oldugu halda en yuksek zirve olan Bazarduzunun hundurluyu 4466 metrdir Demeli respublika erazisinde hundurluk ferqinin 4500 metre yaxin oldugu aydin gorunur Boyuk Qafqaz ozunun cenub serq hissesi ile Azerbaycana mexsusdur Burada iki dag silsilesi ayrilir Bazarduzu zirvesile 4466 m Bas ve yaxud Suayrici Sahdag zirvesile 4243 m Boyur Yan silsileleri Cenub serqe dogru silsileler 1000 700 m yuksekliyedek tedricen alcalir Boyuk Qafqaz silsilelerini dageteyi yerler ehate edir simal qerbde colluk yayla cenub serqde Qobustan cenub qerbde Alazan Hefteran ve simal serqde Qusar maili duzenliyi IqlimiAzerbaycan Respublikasinin ekser erazisi subtropik iqlim qursaginda yalniz Boyuk Qafqaz daglarinin simal serqi mulayim iqlim qursaginda yerlesir Boyuk Qafqaz daglari simaldan gelen soyuq hava kutlelerinin Kicik Qafqaz daglari ise cenubdan gelen isti quru tropik hava axinlarinin qarsisini kesir onlarin tesirini zeifledir Xezer denizi respublikamizin iqliminin mulayimlesmesine tesir gosterir Orta illik temperatur Kur Arazda 14 5 C yuksek dagliqda ise 0 C dan asagidir Mutleq maksimum temperatur Naxcivanda Culfada 44 C mutleq minimum temperatur Naxcivanda Culfada 32 C dir Temperaturun illik amplitudu Naxcivanda 60 C dan cox olur Keskin kontinental iqlim tipidir Azerbaycan Respublikasinda hava temperaturunun ve atmosfer yagintilarinin paylanmasi ve rejiminin xususiyyetleri hemcinin rutubetlenme seraiti nezere alinaraq Yer kuresindeki 11 iqlim tipinden V V Keppene gore 9 u burada oldugu mueyyen edilmisdir Bu tiplerin coxu yarimtiplere bolunur Yarimsehra ve quru col iqlimi esasen Merkezi aran rayonlarini Kur cokekliyinde hundurluyu 400 metredek olan saheler Samur cayi mensebinden Qizilagac korfezinedek Xezeryani zonasi Naxcivan MR in Arazboyu duzenliklerini Talisin qapali dag cokekliklerini 1000 metrden ehate edir Illik yaginti mumkun buxarlanmanin 15 50 ni teskil edir Qisi esasen isti Arazboyu duzenliklerde ve Talisin qapali dag cokekliklerinde soyuq kecmesi ile ferqlenir Yayi qizmardir bezi gunler havanin temperaturu 40 C den yuxari olur Qisi quraq kecen mulayim isti iqlim Boyuk Qafqazin cenub yamacinin alcaq dagliq zonasinda 1000 metredek hundurlukde Qanix Eyricay cokekliyinde 200 500 m Kicik Qafqazin simal ve serq yamaclarinda 400 1500 m hundurlukde yayilmisdir Burada illik yaginti mumkun buxarlanmanin 50 100 ini teskil edir Qisi yumsaq az yagintili yayi mulayim istidir Yayi quraq kecen mulayim isti iqlim Esasen Lenkeran Astara zonasindadir Illik yaginti mumkun buxarlanmanin 100 150 ini ve bundan da coxunu teskil edir Qisi yumsaq yayi mulayim isti ve quraq payizi cox yagintili kecir Maydan avqustun ortalarinadek yagis az yagir ve tez tez quraqliq olur suni suvarma tetbiq edilir Qisi quraq kecen soyuq iqlim Boyuk Qafqazin simal serq yamacinda 1000 2700 m ve Kicik Qafqazin orta ve yuksek dagliq 1400 2700 m hissesindedir Illik yaginti mumkun buxarlanmanin 75 100 ne beraberdir Yayi serin qisi nisbeten az sert kecir Yayi quraq kecen soyuq iqlim Naxcivan MR nin orta ve yuksek dagliq zonasini 1000 3000 m ehate edir Illik yaginti mumkun buxarlanmanin 50 den 100 e qederdir Qisi soyuq ve qarli yayi serindir Yagintisi beraber paylanan mulayim isti iqlim Boyuk Qafqazin cenub 600 1500 m ve simal serq 200 500 m yamaclarindaki dag meseleri zonasi ucun seciyyevidir Illik yaginti mumkun buxarlanmanin cenub yamacda 75 100 i simal serq yamacda 50 100 ini teskil edir Qisi yumsaq yayi mulayim istidir Butun fesillerde bol yagintili soyuq iqlim yalniz Boyuk Qafqazin cenub yamaci 1500 2700 m ucun seciyyevidir Yuxari mese subalp ve alp zonalari ehate edir Illik yaginti mumkun buxarlanmadan 150 200 coxdur Qisi soyuq yayi serindir Dagliq tundra iqlimi Boyuk Qafqaz ve Kicik Qafqazin 2700 m den Naxcivan MR nin ise 3200 m den yuksek erazilerindedir Yaginti mumkun buxarlanmadan 100 200 cox olur Qis ve yay soyuq kecir Bezi yerlerde qar bir ilden o biri ile qalir Hemcinin Azerbaycanin iqlimi ve iqlim tipleri haqqinda oxuyun Isgal dovrunde deymis ziyanErmenistan terefinden isgal edilmis Azerbaycan erazilerinde 13197 5 hektar qiymetli mese sahesi misli gorunmemis vandalizme meruz qalib Isgal olunmus erazilerde 460 novden cox yabani agac ve kol bitir Ermenistanin isgali altinda olan Besitcay ve Qaragol qoruqlari Arazboyu Lacin Qubadli Dasalti tebiet yasaqliqlari kimi qorunan erazilerde Qirmizi kitab a daxil olmus 60 dan cox fauna ve 70 den cox flora novunun ekseriyyeti artiq mehv edilib Hetta muharibe dovrunde ermeniler qadagan olunmus fosfor bombalarindan istifade etmekle hemin erazideki butun bitki ortuyunu mehv edib Azerbaycanin isgal olunmus erazilerinde qesden toredilmis yanginlar neticesinde texminen 110 min hektar erazi siradan cixib Ermenistan qesden zeherli sondurulmesi mumkun olmayan ve istifadesi qadagan olunmus ag fosfor bombalarindan istifade etmekle Susa meselerine sagalmaz yaralar vurub Resmi qurumlarin isgaldan azad edilen erazilerde apardiqlari monitorinq zamani tebii servetlerimizin talan edilmesinin meselerde coxillik qiymetli agaclarin kesilmesinin dasinmasinda Ermenistan silahli quvvelerinin sexsi heyetinden ve ona mexsus olan herbi texnikadan istifade edilib bir daha ortaya cixib Qazax rayonu istiqametinde Murov dag silsilesi boyu Agdere istiqametinde Talis Gulustan Baranbart mese erazisinde 100 hektarlarla sahede fistiq saqqiz goyus sam palid ve s coxillik agaclar kesilib ve Ermenistana dasinib Ekoloji terrorun en tehlukeli meqamlardan biri de su menbelerinin cirklendirilmesidir Bele ki radioaktiv tullantilar caylara axidilir Bunu Oxcucayin numunesinde de gormek olar Butun bunlar beynelxalq cinayetlerdir Transserhed cay olan Oxcucay Ermenistan erazisinde daim keskin cirklenmeye meruz qalir Qafan ve Qacaran dag meden senayesinin tullantilari ile hedsiz derecede cirklendirilir Ermenistanda dag meden sirketlerinin fealiyyeti Oxcucayda felaketli veziyyet yaradib Teessuf ki bu prosesde Almaniyanin CRONIMET Holding GmbH sirketi yaxindan istirak edib Esas tarixler Bizim eramizdan 3500 il evvel 1940 ci il Bizim eradan evvel IV esrde Azerbaycanda kelle trepanasiyasi sumuyu desme cerrahiye emeliyyati heyata kecirilmesini aparilan arxeoloji qazintilarin neticeleri subut edir Hemin yerde qeyd olunan emeliyyatin izleri olan insan kellesi tapilmisdir Bizim eramizdan evvel VIII IX esrlerde Manna Atropatena ve Qafqaz Albaniyasi muasir Cenubi ve Simali Azerbaycan erazileri qedim dovletlerinin tebabeti assuriya ve vavilon tebabetinin tesirine meruz qalmisdir Bizim eramizin IV esrinden xalq tebabetinin xususi qanadi turkecare samanizm magiyanin ve derman otlarinin komeyi ile mualice yayilmaga basladi Ereb istilasindan bizim eramizin VII VIII esrlerinde sonra Azerbaycana islam ve ya yunan ereb tebabet mektebi daxil oldu Ibn Sina Avesenna 980 1037 ci iller butun muselman Serqinde o cumleden Azerbaycanda en nufuzlu logman olub Azerbaycanda orta esrlerde Azerbaycan alimleri tibb sahesinde eserlerini turk Eski Azerbaycan fars ve ereb dillerinde yazmislar XI esrde Samaxi seheri yaxinligindaki Melhemde Tibb Universiteti yaradilmisdir Onun yaradicisi Kafiyyedin Omer dahi Sirvan sairi Xeqani Sirvaninin dayisi olmusdur Universitetde tebabet farmakologiya anatomiya ve diger elmler oyrenilirdi XIV esrin evvelinde tibb universiteti iri xestexanasi ve apteke malik Dar Es Sifa tibb merkezi yaradilmisdir Bu merkez Cenubi Azerbaycanda Tebrizde yerlesirdi 1311 ci ilde azerbaycan alimi kitabini yazdi Kitab Bagdad hokmdarina hesr olunmusdur ve bir nece min tebii derman vasiteleri ve cox kompanentli dermanlarin reseptleri tesvir olunurdu Yusif Xoyi hem de Ibn Kebir leqebi ile taninirdi XV esrde Azerbaycanda 60 dan cox iri xestexanalar o cumleden sultan Yaqub Agqoyunlunun 1478 1490 Tebrizdeki Yeddi Cennet sarayinda var idi Bu xestexanada eyni zamanda 1000 e qeder xeste mualice oluna bilirdi Hekimler xestelere 900 e yaxin muxtelif reseptler yazirdi Yaxinliqda aptek de var idi ve bu apteke Hindistandan Cinden ve diger olkelerden derman otlari getirirdiler XVII XVIII esrlerde azerbaycan alimleri seksopatoloq umumi tebabet farmasiya Haci Suleyman Irevani farmasiya ve digerleri tibb ve farmakologiya sahesinde bir sira eserler yazdilar Onlar 724 nov derman bitkileri haqqinda melumatlar vermisdiler XVIII esrde xanliqlar arasinda qurtarmaq bilmeyen muharibeler neticesinde coxlu sayda xestexanalar aptekler ve tibb mektebleri dagidildi Elm o cumleden tebabet elmi gerilemeye basladi XIX esrin evvelinde Azerbaycanin simal xanliqlari Sirvan Baki Naxcivan Quba Talis Qarabag Seki Derbend ve s Rusiya terefinden isgal olundu cenub xanliqlari Tebriz Erdebil ve s birdefelik olaraq Iranin terkibine kecdi O vaxtdan Cenubi ve Simali Azerbaycanda tibbin inkisafi muxtelif yollarla getdi Rusiya hakimiyyeti dovrunde 1813 1918 butun Zaqafqaziyada rus xestexanalari ve aptekleri yaradildi amma 1920 ci ilde sovet hakimiyyeti yaranana qeder enenevi aptek menteqeleri ettar dukanlari movcud idi Cenubi Iran Azerbaycanda yene de Serq mualicexanalari ve aptekleri ustunluk teskil edirdi 1892 ci ilde azerbaycan alimi Azerbaycanda tibb tarixinin elmi tedqiqatinin esasini qoydu O IX esr muellifi Meshur farmakoloji ensiklopediyasini tedbiq etmis fars dilinden alman diline tercume etmisdi Kitab Almaniyada cap olunmusdur muellif ise Tartu Universitetinde tibb tarixinden dissertasiya mudafie etmisdir 1895 ci ilde Baki Tibb Cemiyyeti yaradilmisdir Onun yaradicisi ve basqalari olmusdur 1918 ci ilde Rusiya imperiyasi dagilmasi neticesinde Azerbaycanin musteqilliyi berpa olunmusdur ve Azerbaycan Demokratik Respublikasinin Sehiyye Nazirliyi yaradilmisdir Bakida Gencede ve diger seherlerde onlarca yeni aptekler ve xestexanalar acilmisdir 1919 cu ilde tibb fakultesine malik Baki Dovlet Universiteti yaradilmisdir ve burada tibb tarixi de tedris olunmusdur Baki Dovlet Universitetinin tibb kafedrasinin ilk mudiri professor Razumovski olmusdur 1920 ci ilde Azerbaycan Demokratik Respublikasi XI Qirmizi Ordunun zerbeleri ile devrildi Azerbaycanda ixtisasca hekim olan Neriman Nerimanovun rehberliyi ile sovet hokumeti yaradildi Azerbaycan SSR nin ilk sehiyye xalq komissarlari hekim Agahuseyin Kazimov 1920 den 1921 ci ile qeder ve 1921 ci ilden 1935 ci ile qeder olmuslar 1930 cu ilde Azerbaycan Tibb Institutu yaradilmisdir ve rektor Eziz Eliyev teyin olunmusdur 1920 1940 ci illerde Azerbaycanda yeni poliklinikalar xestexanalar ve aptekler yaradilimisdir Akademik Mir Esedulla Mirqasimov akademik Mustafa Topcubasov professor Elibey Elibeyov professor Kamil Balakisiyev ve s kimi alim hekimler dunya sohreti qazandilar MenbeAzerbaycan tebieti haqqinda umumi melumatIstinadlarSevinc TELMANQIZI Isgalin viran qoydugu ekologiyamiz az Yeni Musavat 12 02 2024 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 12 fev 2024 Hemcinin baxAzerbaycan cografiyasi Azerbaycanin iqlimi Azerbaycanda turizm