Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Quduzluq (lat. hydrophobia, lyssa — sudanqorxma) — ağır ensefalitin inkişafı ilə xarakterizə olunan zoonoz virus neyroinfeksiyası. Vaxtında müalicə olunmazsa insan üçün ölümcül təhlükəlidir. Virus adətən it və ya yarasa kimi yoluxmuş heyvanın dişləməsi və ya cızması ilə yayılır.
| Quduzluq | |
|---|---|
 Quduzluq virusunun elektron mikrofotoqrafiyası | |
| XBT-10 | A- |
| XBT-10-KM | A82.9, A82, A82.1, A82.0 |
| XBT-9 | |
| XBT-9-KM | 071 |
| DiseasesDB | 11148 |
| MedlinePlus | 001334 |
| eMedicine | med/1374 |
| MeSH | D011818 |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
B- sinir hüceyrəsi sitoplazmasında Niqri cisimcikləri
1-Ribonuklein polimeraz (L və P zülal)
2-Qlikoprotein
3-RNT zənciri
4-lipid qatı
5-ing. Nucleocápside proteica
6-zülal matrixsi
Tarixi məlumat
Hələ qədim dövrlərdən itlərdə bu xəstəlik məlum olmuşdur. Eramızdan əvvəl IV əsrdə Aristotel insanlarda quduzluğu xəstə itlərin dişləməsi ilə əlaqələndirmişdir. İnsanlarda xəstəliyin ilkin əlaməti olan sudan qorxma halını ilk dəfə eramızdan əvvəl I əsrdə K. Sels müəyyən etmişdir. Quduzluq müfəssəl elmi surətdə Lui Paster tərəfindən öyrənilmişdir. O, törədicinin virus olduğunu və onunmərkəzi sinir sistemində lokallaşmasını göstərmiş, heyvanlar üzərində apardığı tədqiqatlar nəticəsində quduzluq virusunu almağa müvəffəq olmuşdur. Fiksasiyalaşmış bu quduzluq virusu antirabik vaksinin əsasını təşkil edir. L. Paster tərəfindən bu vaksinin yaradılması tibb elminin ən böyük nailiyyəti hesab olunur. 1885-ci ildə vaksin quduz heyvanlar tərəfindən dişlənmiş insanların xilasında L. Paster tərəfindən müvəffəqiyyətlə tətbiq edilmişdir.
Təkcə 1886-cı ildə antirabin peyvəndi sayəsində 2500 insan xilas edilmişdir.
1822-ci ildə V. Babeş və 1903-cü ildə A. Neqri tərəfindən quduzluqdan ölmüş heyvanların beyin hüceyrələrinnin sitoplazmalarında spesifik cisimciklər təsvir edilmişdir. Sonralar bu cisimciklər Babeş-Neqri cisimcikləri adlandırılmışdır. Nəhayət 1903-cü ildə P. Remlenje xəstəliyin virus təbiətli olduğunu sübuta yetirmişdir.
Etimologiyası
Quduzluğun törədicisi lat. rhabdovirus növündən, lat. rhabdovirideae ailəsinə aid olan neyrotrop virusdur. O, gülləvari formaya malik olub uzunluğu 80–180 nm-ə çatır. Vironun nukleokapsidi bir zəncirli RNT-dən ibarətdir. Virusun iki variantı məlumdur: təbii şəraitdə vəhşi heyvanlar arasında dövran edən küçə və antirabin vaksin almaq üçün işlədilən fiksasiyaolunmuş virusları. Küçə virusundan fərqli olaraq fiksasiyaolunmuş virus dəri altına peyvənd məqsədi ilə yeridildikdə sinir sisteminə keçmək qabiliyyəti olmur. Küçə virusundan fərqli olaraq fiksasiyaolunmuş virusun inkubasiya dövrü 12–15 gün deyil, daha qısa 4–7 gündür. Fiksasiyaolunmuş virusun vaksin ştammları küçə virusuna qarşı mükəmməl immunitet törədə bilir. Quduzluq virusu xarici mühitdə davamlı olmayıb, qaynatdıqda 2 dəqiqə ərzində məhv olurlar. 2–3%-li lizol və xloramin məhlulunda, 3–5%-li karbol və duz turşusu məhlulunda, 0,1%-li sulema məhlulunda, 70%-li spirtdə tez məhv olur. İstiqanlı heyvanlar üçün patogen sayılır. Quduzluq virusunu laboratoriya şəraitində heyvanların (ev dovşanı, ağ siçanlar və s.) beyin daxilinə yoluxdurmaq yolu ilə onların orqanizmində passaj edirlər, sonra toxuma kulturasında və toyuq yumurtasında intensiv artıraraq ondan vaksin almaq üçün istifadə olunur.
Epidemiologiya
Quduzluq zoonoz infeksiyadır və onun virusunun əsas rezervuarı ət yeyən heyvanlar: tülkülər, çaqqallar, canavarlar (təbii epizootiyalar) və həmçinin ev heyvanları: itlər, pişiklər (şəhər epizootiyaları) sayılırlar. Yoluxma əsasən dişləmə və ya zədələnmiş dəri örtüklərinə infeksiyalaşmış ağız suyunun bulaşması ilə baş verir. İnsandan bir qayda olaraq virus ötürülmür. Virus inkubasiya dövrünün sonuncu 7–10-cu günündən başlayaraq bütün xəstəlik dövrü ifraz olunur. İnsan bir çox yırtıcı heyvanlardan fərqli olaraq daha həssasdır. Xəstəliyə yoluxma halları ən çox kənd əhalisi arasında və xüsusən də uşaqlarda, mövsumi olaraq yaz-payız aylarında çox rast gəlinir.
Hər il təxminən Hindistanda 55 000 insan quduzluqdan tələf olur. Təqribən ildə 10 milyon insan quduzluğa şübhəli xəstə kimi müalicə olunur. Ona görə də heyvanlarla ehtiyatlı rəftar edin. Bu qədər.
Patogenezi və patoloji anatomiya
Virusun giriş qapısı, dəri üzərində az hallarda selikli qişalarda zədələnmələr: yaralar, sıyrıntılar sayılır. Çox yüksək neyrotropizmə malik virus mərkəzə qaçan sinir lifləri və perinevral boşluqlarla irəliləyərək mərkəzi sinir sisteminə çatmış olur. Virusun limfahemotogen yolla yayılması da ehtimal olunur. Mərkəzi sinir sisteminə keçmiş quduzluq birusu neyronlarından, hippokampda, beyin əsasının düyünlərində və onurğa beynin sol hissəsində fiksasiya olunur. Bu isə reflektorlu oyanmanın artmasına, sonradan isə ifliclərin inkişafına səbəb olur. Quduzluq üçün xarakterik olan tənəffüs və udma əzələlərinin qıc olması, azan, Dil-udlaq və dilaltı sinirlərinin zədələnməsi ilə əlaqədardır. Sinir sisteminin parasimpatik şöbəsinin qıcıqlanması ağız suyinin axmasına və tər ifrazının artmasına, səbəb olur. Azan sinirin və simpatik sinir sisteminin müxtəlif düyünlərinin zədələnməsi ürək-damar sisteminin pozulmasına gətirib çıxarır. Daha sonra mərkəzdən qaçan sinir lifləri ilə ağız suyu vəzilərinin sinir uclarına çataraq xəstənin ağız suyuna keçmiş olur. Mikroskopik müayinələr zamanı patoloji anatomik dəyişiklik beyində və onurğa beynində də tapılir. Beyin toxumasının ödemi, damarların çoxqanlılığı, hippokampiya nahiyəsində uzunsov beyin, beyincik, onurğa beyni və simpatik qanqlionlarda qansızmaların olması xarakterikdir.
Patogenezi və patoloji anatomiya
Virusun giriş qapısı, dəri üzərində az hallarda selikli qişalarda zədələnmələr: yaralar, sıyrıntılar sayılır. Çox yüksək neyrotropizmə malik virus mərkəzə qaçan sinir lifləri və perinevral boşluqlarla irəliləyərək mərkəzi sinir sisteminə çatmış olur. Virusun limfahemotogen yolla yayılması da ehtimal olunur. Mərkəzi sinir sisteminə keçmiş quduzluq birusu neyronlarından, hippokampda, beyin əsasının düyünlərində və onurğa beynin sol hissəsində fiksasiya olunur. Bu isə reflektorlu oyanmanın artmasına, sonradan isə ifliclərin inkişafına səbəb olur. Quduzluq üçün xarakterik olan tənəffüs və udma əzələlərinin qıc olması, azan, dil-udlaq və dilaltı sinirlərinin zədələnməsi ilə əlaqədardır. Sinir sisteminin parasimpatik şöbəsinin qıcıqlanması ağız suyinin axmasına və tər ifrazının artmasına, səbəb olur. Azan sinirin və simpatik sinir sisteminin müxtəlif düyünlərinin zədələnməsi ürək-damar sisteminin pozulmasına gətirib çıxarır. Daha sonra mərkəzdən qaçan sinir lifləri ilə ağız suyu vəzilərinin sinir uclarına çataraq xəstənin ağız suyuna keçmiş olur. Mikroskopik müayinələr zamanı patoloji anatomik dəyişiklik beyində və onurğa beynində də tapılir. Beyin toxumasının ödemi, damarların çoxqanlılığı, hippokampiya nahiyəsində uzunsov beyin, beyincik, onurğa beyni və simpatik qanqlionlarda qansızmaların olması xarakterikdir.
Quduzluqdan ölmüş insanların və heyvanların hippokampiya hüceyrələrində, beyinciyin Zommer zonasında və armudşəkilli neyronlarda sitoplazmatik törəmələr — Babeş-Neqri cisimciklərinin aşkar edilməsinin həlledici daqnostik əhəmiyyəti vardır. Muramsev üsulu ilə rəngləmə zamanı onlar göyümtül bənövşəyi rəngli törəmələr şəklində müəyyən edilir.
Klinikası
İnkubasiya dövrü 12 gündən 90 günə qədər, nadir hallarda isə bir ilə qədər və daha çox davam edəir. Bu inkubasiya müddətinin dəyişkənliyi müxtəlif amillərdən, dişlənən şəxsin yaşından (uşaqlarda inkubasiya dövrü qısa olur), virusun reaktivliyindən, mərkəzi sinir sistemini zəiflədən şəraitin olmasından, dişlənmiş nahiyyənin mövqeyindən (baş boyun nahiyyələrindən dişləmələrdə inkubasiya dövrü qısa olur.), yaranın ölçü və dərinliyindən, orqanizmə düşən virusun miqdarından asılıdır.
Xəstəliyin gedişini 3 dövrə bölürlər:
- xəbərdarlıq dövrü;
- oyanma dövrü;
- iflic dövrü.
2–3 gün davam edən xəbərdarlıq dövründə ümumi kefsizlik və başağrılarla yanaşı, dispeptik təzahürlər müşahidə edilir, temperatur subfebril olur. Dişlənmiş yara iltihablaşaraq, şişir, qızarır və sızıldayan ağrılar meydana çıxır. Psixikanın ilk pozğunluq əlamətləri: qorxu, dəhşət, həyəcan özünü büruzə verir. Xəstə qidadan imtina edir, yuxusu pozulur. Sonradan bu əlamətlərə udmanın çətinləşməsi, "döş sıxıntısı" kimi hallar da əlavə olunur.
Oyanma dövründə reflektor oyanmanın yüksəlməsi və xəstəlik tutmalarının inkişafı ilə xarakterizə olunur. Quduzluq üçün hidrofobiya — "sudan qorxma" tutmaları patoqnomonikdir. Xəstədə su içərkən, daha sonra suyu görərkən, onun şırıltısını belə eşitdikdə, hədda adı belə çəkildikdə tutmalar baş verir. Paroksizmlərə havanın hərəkəti (aerofobiya), parlaq işıq (fotofobiya) və ya gurultu (akustikafobiya) səbəb ola bilər. Tutma həyəcan, qorxu və narahatlıq ilə başlayır, sonradan ona hərəki oyanma qoşulur. Bu zaman bədən qəflətən diksinir, udlaq və qırtlaq əzələlərində ağrılı spazmalar baş verir, nəfəsalma çətinləşir. Bu zaman xəstənin görünüşü çox xarakterik olur: o, qışqıraraq başını və bədənini geriyə əyir, titrəyən əllərini irəliyə atır, su olan qabı itələyir. xəstənin boynu dartılır, əziyyətli qıcolmalar üzü pozur, o, göyərir və dəhşət ifadə edir. exzoftalm baş verir göz bəbəkləri genəlir, nəzərlər bir nöqtəyə yönəlir. İnspirator tənginəfəslik əmələ gəlir, bu zaman xəstə fışıltılı nəfəs alır, yardım istəyir, bəzən qusma halları da müşahidə olunur. Tutmaların qızğın çağında tənəffüsün və ürək fəaliyyətinin dayanması belə mümkündür. Xəstələr aqressiv olurlar, özlərini və ətrafdakıları cırmaqlayır, dişləyirlər, tüpürürlər, ümidsiz qəzəblə vurnuxur, geyimlərini cırırlar. Xəstələrin bu cür rəftarlarına uyğun olaraq xəstəliyi "quduzluq" adlandırmışlar. Oyanma dövrünün qızğın çağında görmə və eşitmə hallüsinasiyaları da inkişaf edir. 1–2 gün sonra dəhşətli ağız suyu axmağa başlayır (sialoreya). Onlar ağız suyunu da uda bilmirlər. Orqanizmin susuzlaşması, maddələr mübadiləsinin pozulması nəticəsində bədən kütləsi həddsiz azalmış olur. Həyəcanlanma 2–3 gün, nadir hallarda 6 günə qədər davam edir. Əgər tutmalar nəticəsində ürək və tənəffüsün dayanmasından ölüm baş verməzsə xəstəlik üçüncü dövrə keçir.
İflic dövrü psixi sakitləşmə ilə xarakterizə olunur. Qorxu, həyəcanlı-qüssəli əhvali-ruhiyyə aradan qalxır. Hidrofobiya, psixi oyanma tutmaları kəsilir, içmək, qida qəbul etmək imkanı sağalma ümidini artırır, lakin bununla yanaşı süstlük, apatiya, salivasiya artır, ətrafların və kəllə sinirlərinin lokallaşmasına görə müxtəlif lokalizasiyalı ifliclər, bulbar pozğunluqlar, çanaq orqanlarının funksiya pozğunluqları meydana çıxır, bədən temperaturu 42 °C-dək yüksəlir. Artan taxikardiya və hipotoniya xarakterikdir. Bu dövr 18–20 saat davam edir, beləliklə xəstə adətən ürək və tənəffüs mərkəzinin iflicindən ölür. Xəstəliyin ümumi davamı 3–7 gün, nadir hallarda 2 həftə və daha çox çəkir.
Diaqnoz
Xəstəliyin gedişinin klassik varantında quduzluğun diaqnozu çətinlik törətmir. lakin atipik və silinmiş klinik formalarda, xüsusən xəstəliyin erkən dövründə quduzluğu başqa xəstəliklərdən diferensasiya etmək lazımdır. Quduzluğun diaqnostikasında anamnez mühüm rol oynayır (quduzlu heyvanla kontakt, dişlənilmə halı). Fiziki müayinə zamanı tənəffüs ritminin dəyişməsinə, psixi pozğunluqlara (qüssəli, məyus əhvalruhiyyə), fikir verilməlidir. Oxşar klinik təsvirlərə tetanusda (lat. tetanus hydrophobica), deliriyada (lat. delirium tremens), atropin və srixninlə zəhərlənmələrdə, isteriyada rast gəlinir. Quduzluğun bulbar formasındakı əlamətlərə botulizmdə, letargin ensefalitdə, poliomielitdə də rast gəlinir. Xəstə sağ ikən onun laborator diaqnostikası çətin olur. Quduzluğun dəqiq diaqnostikası xəstəlikdən ölmüş insanın və heyvanın beyninin histoloji tədqiqi zamanı hippokampiya və beyincik nahiyyəsində Babeş-Neqri cisimciklərinin tapılması ilə təyin olunur. Bu törəmələr xəstəliyin 80–85%-də tapıla bilər. Quduzluğun spesifik və tezləşmiş diaqnostik metodu flüoressensiyaedici anticisimlər metodu və flüoressensiyaedici anticisimlərin qeyri-düzgün metodudur. birinci metod ölmüş heyvan və insanların ağız suyu vəzilərində, beyin toxumasında virusun induksiyası üçün yararlıdır. İkinci metod isə virusa qarşı zərdab anticisimlərini tapmaq üçündür.
Müalicə
Quduzluğun spesifik müalicəsi işlənib hazırlanmışdır. Xəstənin iztirabarını azaltmağa yönəldilmiş simptomatik müalicə aparılır. Quduzluğa tutulmuş xəstənin sakitliyə və xarici mühit qıcıqlarından: səs-küydən, parlaq işıqdan, havanın kəskin hərəkətindən qorunmağa ehtiyacı vardır. Onu sakit, bir qədər qaranlıqlaşdırılmış isti palatada yerləşdirirlər. Palatada fərdi post təyin edilir. Mərkəzi sinir sisteminin ifrat qıcıqlanmasının qarşısını almaq üçün yuxugətirici, qıcolma əleyhinə və ağrıkəsən dərmanlardan istifadə olunur. Tez başverən hipovolemiyaya — bədənin susuzlaşmasına qarşı intensiv infuzion terapiyadan istifadə edilir. Bura su-duz-elektrolit balansı təmin etməklə yanaşı, parenteral qidalanma məhlulları daxildirlər. İflic dövründə tənəffüs və ürək-damar sistemini stimullaşdırıcı vasitələr təyin edilir. Xüsusilə tənəffüs pozğunluğu zamanı xəstə intubasiya olunaraq süni tənəffüs rejiminə keçirilir.
Profilaktika
Quduzlugun profilaktikası infeksiya mənbəyi ilə mübarizədən və insanın xəstəliyinin qarşısını almaqdan ibarətdir. Heyvanlar arasında quduzluğun ləğv edilməsi daha radikal tədbir sayılır. Bu məqsədlə sanitariya-baytarlıq tədbirlər kompleksi: itlərin saxlanılma rejiminin gözlənilməsi, şübhəli küçə it və pişiklərinin məhv edilməsi, ev və xidməti itlərin profilaktik vaksinasiyadan keçirilməsi, heyvanlarda quduzluğun vaxtında laboratoriya diaqnostikasının qoyulması və sanitariya-baytarlıq təbliğatının aparılması vacibdir. İnsanlarda quduzluğun qarşısı antirabik vaksinlərin köməyi ilə alınır. Quduz olan və ya şübhəli heyvan dişlədikdə virusun infeksiyalaşdırıcı dozasını azaltmaq məqsədi ilə yara birincili işlənilməlidir (dişlənən yerin sabunlu su ilə yuyulması və dezinfeksiyaedici məhlullarla təmizlənməsi). Bu inkubasiyon dövrü uzatmağa və vaksinasiyanın müvəffəqiyyətini artırmağa səbəb olur. Yaranın çərtilməsi və ya ona tikiş qoyulması məsləhət görülmür. Çünki bu əlavə olaraq sinir zədələnmələrinə və inkubasiya dövrünün qısalmasına səbəb ola bilər. Dişlənmiş şəxsə ilkin yardım göstərildikdən dərhal sonra quduzluğa qarşı vaksinasiya icra edilməlidir.
İstinadlar
- Disease Ontology (ing.). 2016.
- Monarch Disease Ontology release 2018-06-29. 2018-06-29 2018.
- "Steffen, R. (15. April 2005): Tollwut: Nach dem Biss ist kurz vor dem Tod? (pdf). Deutschland: Auswärtiges Amt. Abgerufen am 20. Februar 2012. (alm.)" (PDF). 2015-09-23 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2012-04-23.
- "Fact Sheet No 99: Rabies (Englisch). WHO (Sep 2011). Abgerufen am 20. Februar 2012". 2014-02-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-04-23.
Mənbə
- Y. P. Şuvalova, İnfeksion xəstəliklər. Ali məktəblər üçün dərslik, Baki: Maarif, 1988 405–411 səh.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Quduzluq lat hydrophobia lyssa sudanqorxma agir ensefalitin inkisafi ile xarakterize olunan zoonoz virus neyroinfeksiyasi Vaxtinda mualice olunmazsa insan ucun olumcul tehlukelidir Virus adeten it ve ya yarasa kimi yoluxmus heyvanin dislemesi ve ya cizmasi ile yayilir Quduzluqlat lat hydrophobiaQuduzluq virusunun elektron mikrofotoqrafiyasiXBT 10 A82 XBT 10 KM A82 9 A82 A82 1 A82 0XBT 9 071XBT 9 KM 071DiseasesDB 11148MedlinePlus 001334eMedicine med 1374 MeSH D011818 Vikianbarda elaqeli mediafayllarA serbest Neqri cisimcikleri B sinir huceyresi sitoplazmasinda Niqri cisimcikleri 1 Ribonuklein polimeraz L ve P zulal 2 Qlikoprotein 3 RNT zenciri 4 lipid qati 5 ing Nucleocapside proteica 6 zulal matrixsiTarixi melumatLui Paster 1885 ci ilde quduzluq vaksininin hazirlayarkenYozef Mayster quduzluga qarsi ilk muvefeqiyyetli peyvend aparmisdir Hele qedim dovrlerden itlerde bu xestelik melum olmusdur Eramizdan evvel IV esrde Aristotel insanlarda quduzlugu xeste itlerin dislemesi ile elaqelendirmisdir Insanlarda xesteliyin ilkin elameti olan sudan qorxma halini ilk defe eramizdan evvel I esrde K Sels mueyyen etmisdir Quduzluq mufessel elmi suretde Lui Paster terefinden oyrenilmisdir O toredicinin virus oldugunu ve onunmerkezi sinir sisteminde lokallasmasini gostermis heyvanlar uzerinde apardigi tedqiqatlar neticesinde quduzluq virusunu almaga muveffeq olmusdur Fiksasiyalasmis bu quduzluq virusu antirabik vaksinin esasini teskil edir L Paster terefinden bu vaksinin yaradilmasi tibb elminin en boyuk nailiyyeti hesab olunur 1885 ci ilde vaksin quduz heyvanlar terefinden dislenmis insanlarin xilasinda L Paster terefinden muveffeqiyyetle tetbiq edilmisdir Tekce 1886 ci ilde antirabin peyvendi sayesinde 2500 insan xilas edilmisdir 1822 ci ilde V Babes ve 1903 cu ilde A Neqri terefinden quduzluqdan olmus heyvanlarin beyin huceyrelerinnin sitoplazmalarinda spesifik cisimcikler tesvir edilmisdir Sonralar bu cisimcikler Babes Neqri cisimcikleri adlandirilmisdir Nehayet 1903 cu ilde P Remlenje xesteliyin virus tebietli oldugunu subuta yetirmisdir EtimologiyasiQuduzlugun toredicisi lat rhabdovirus novunden lat rhabdovirideae ailesine aid olan neyrotrop virusdur O gullevari formaya malik olub uzunlugu 80 180 nm e catir Vironun nukleokapsidi bir zencirli RNT den ibaretdir Virusun iki varianti melumdur tebii seraitde vehsi heyvanlar arasinda dovran eden kuce ve antirabin vaksin almaq ucun isledilen fiksasiyaolunmus viruslari Kuce virusundan ferqli olaraq fiksasiyaolunmus virus deri altina peyvend meqsedi ile yeridildikde sinir sistemine kecmek qabiliyyeti olmur Kuce virusundan ferqli olaraq fiksasiyaolunmus virusun inkubasiya dovru 12 15 gun deyil daha qisa 4 7 gundur Fiksasiyaolunmus virusun vaksin stammlari kuce virusuna qarsi mukemmel immunitet torede bilir Quduzluq virusu xarici muhitde davamli olmayib qaynatdiqda 2 deqiqe erzinde mehv olurlar 2 3 li lizol ve xloramin mehlulunda 3 5 li karbol ve duz tursusu mehlulunda 0 1 li sulema mehlulunda 70 li spirtde tez mehv olur Istiqanli heyvanlar ucun patogen sayilir Quduzluq virusunu laboratoriya seraitinde heyvanlarin ev dovsani ag sicanlar ve s beyin daxiline yoluxdurmaq yolu ile onlarin orqanizminde passaj edirler sonra toxuma kulturasinda ve toyuq yumurtasinda intensiv artiraraq ondan vaksin almaq ucun istifade olunur EpidemiologiyaQuduzluq zoonoz infeksiyadir ve onun virusunun esas rezervuari et yeyen heyvanlar tulkuler caqqallar canavarlar tebii epizootiyalar ve hemcinin ev heyvanlari itler pisikler seher epizootiyalari sayilirlar Yoluxma esasen disleme ve ya zedelenmis deri ortuklerine infeksiyalasmis agiz suyunun bulasmasi ile bas verir Insandan bir qayda olaraq virus oturulmur Virus inkubasiya dovrunun sonuncu 7 10 cu gununden baslayaraq butun xestelik dovru ifraz olunur Insan bir cox yirtici heyvanlardan ferqli olaraq daha hessasdir Xesteliye yoluxma hallari en cox kend ehalisi arasinda ve xususen de usaqlarda movsumi olaraq yaz payiz aylarinda cox rast gelinir Her il texminen Hindistanda 55 000 insan quduzluqdan telef olur Teqriben ilde 10 milyon insan quduzluga subheli xeste kimi mualice olunur Ona gore de heyvanlarla ehtiyatli reftar edin Bu qeder Patogenezi ve patoloji anatomiyaVirusun giris qapisi deri uzerinde az hallarda selikli qisalarda zedelenmeler yaralar siyrintilar sayilir Cox yuksek neyrotropizme malik virus merkeze qacan sinir lifleri ve perinevral bosluqlarla irelileyerek merkezi sinir sistemine catmis olur Virusun limfahemotogen yolla yayilmasi da ehtimal olunur Merkezi sinir sistemine kecmis quduzluq birusu neyronlarindan hippokampda beyin esasinin duyunlerinde ve onurga beynin sol hissesinde fiksasiya olunur Bu ise reflektorlu oyanmanin artmasina sonradan ise ifliclerin inkisafina sebeb olur Quduzluq ucun xarakterik olan teneffus ve udma ezelelerinin qic olmasi azan Dil udlaq ve dilalti sinirlerinin zedelenmesi ile elaqedardir Sinir sisteminin parasimpatik sobesinin qiciqlanmasi agiz suyinin axmasina ve ter ifrazinin artmasina sebeb olur Azan sinirin ve simpatik sinir sisteminin muxtelif duyunlerinin zedelenmesi urek damar sisteminin pozulmasina getirib cixarir Daha sonra merkezden qacan sinir lifleri ile agiz suyu vezilerinin sinir uclarina cataraq xestenin agiz suyuna kecmis olur Mikroskopik muayineler zamani patoloji anatomik deyisiklik beyinde ve onurga beyninde de tapilir Beyin toxumasinin odemi damarlarin coxqanliligi hippokampiya nahiyesinde uzunsov beyin beyincik onurga beyni ve simpatik qanqlionlarda qansizmalarin olmasi xarakterikdir Patogenezi ve patoloji anatomiyaVirusun giris qapisi deri uzerinde az hallarda selikli qisalarda zedelenmeler yaralar siyrintilar sayilir Cox yuksek neyrotropizme malik virus merkeze qacan sinir lifleri ve perinevral bosluqlarla irelileyerek merkezi sinir sistemine catmis olur Virusun limfahemotogen yolla yayilmasi da ehtimal olunur Merkezi sinir sistemine kecmis quduzluq birusu neyronlarindan hippokampda beyin esasinin duyunlerinde ve onurga beynin sol hissesinde fiksasiya olunur Bu ise reflektorlu oyanmanin artmasina sonradan ise ifliclerin inkisafina sebeb olur Quduzluq ucun xarakterik olan teneffus ve udma ezelelerinin qic olmasi azan dil udlaq ve dilalti sinirlerinin zedelenmesi ile elaqedardir Sinir sisteminin parasimpatik sobesinin qiciqlanmasi agiz suyinin axmasina ve ter ifrazinin artmasina sebeb olur Azan sinirin ve simpatik sinir sisteminin muxtelif duyunlerinin zedelenmesi urek damar sisteminin pozulmasina getirib cixarir Daha sonra merkezden qacan sinir lifleri ile agiz suyu vezilerinin sinir uclarina cataraq xestenin agiz suyuna kecmis olur Mikroskopik muayineler zamani patoloji anatomik deyisiklik beyinde ve onurga beyninde de tapilir Beyin toxumasinin odemi damarlarin coxqanliligi hippokampiya nahiyesinde uzunsov beyin beyincik onurga beyni ve simpatik qanqlionlarda qansizmalarin olmasi xarakterikdir Quduzluqdan olmus insanlarin ve heyvanlarin hippokampiya huceyrelerinde beyinciyin Zommer zonasinda ve armudsekilli neyronlarda sitoplazmatik toremeler Babes Neqri cisimciklerinin askar edilmesinin helledici daqnostik ehemiyyeti vardir Muramsev usulu ile rengleme zamani onlar goyumtul benovseyi rengli toremeler seklinde mueyyen edilir KlinikasiQuduzluga tutulmus xesteQuduzluga tutulmus it Sonuncu merhele Inkubasiya dovru 12 gunden 90 gune qeder nadir hallarda ise bir ile qeder ve daha cox davam edeir Bu inkubasiya muddetinin deyiskenliyi muxtelif amillerden dislenen sexsin yasindan usaqlarda inkubasiya dovru qisa olur virusun reaktivliyinden merkezi sinir sistemini zeifleden seraitin olmasindan dislenmis nahiyyenin movqeyinden bas boyun nahiyyelerinden dislemelerde inkubasiya dovru qisa olur yaranin olcu ve derinliyinden orqanizme dusen virusun miqdarindan asilidir Xesteliyin gedisini 3 dovre bolurler xeberdarliq dovru oyanma dovru iflic dovru 2 3 gun davam eden xeberdarliq dovrunde umumi kefsizlik ve basagrilarla yanasi dispeptik tezahurler musahide edilir temperatur subfebril olur Dislenmis yara iltihablasaraq sisir qizarir ve sizildayan agrilar meydana cixir Psixikanin ilk pozgunluq elametleri qorxu dehset heyecan ozunu buruze verir Xeste qidadan imtina edir yuxusu pozulur Sonradan bu elametlere udmanin cetinlesmesi dos sixintisi kimi hallar da elave olunur Oyanma dovrunde reflektor oyanmanin yukselmesi ve xestelik tutmalarinin inkisafi ile xarakterize olunur Quduzluq ucun hidrofobiya sudan qorxma tutmalari patoqnomonikdir Xestede su icerken daha sonra suyu gorerken onun siriltisini bele esitdikde hedda adi bele cekildikde tutmalar bas verir Paroksizmlere havanin hereketi aerofobiya parlaq isiq fotofobiya ve ya gurultu akustikafobiya sebeb ola biler Tutma heyecan qorxu ve narahatliq ile baslayir sonradan ona hereki oyanma qosulur Bu zaman beden qefleten diksinir udlaq ve qirtlaq ezelelerinde agrili spazmalar bas verir nefesalma cetinlesir Bu zaman xestenin gorunusu cox xarakterik olur o qisqiraraq basini ve bedenini geriye eyir titreyen ellerini ireliye atir su olan qabi iteleyir xestenin boynu dartilir eziyyetli qicolmalar uzu pozur o goyerir ve dehset ifade edir exzoftalm bas verir goz bebekleri genelir nezerler bir noqteye yonelir Inspirator tenginefeslik emele gelir bu zaman xeste fisiltili nefes alir yardim isteyir bezen qusma hallari da musahide olunur Tutmalarin qizgin caginda teneffusun ve urek fealiyyetinin dayanmasi bele mumkundur Xesteler aqressiv olurlar ozlerini ve etrafdakilari cirmaqlayir disleyirler tupururler umidsiz qezeble vurnuxur geyimlerini cirirlar Xestelerin bu cur reftarlarina uygun olaraq xesteliyi quduzluq adlandirmislar Oyanma dovrunun qizgin caginda gorme ve esitme hallusinasiyalari da inkisaf edir 1 2 gun sonra dehsetli agiz suyu axmaga baslayir sialoreya Onlar agiz suyunu da uda bilmirler Orqanizmin susuzlasmasi maddeler mubadilesinin pozulmasi neticesinde beden kutlesi heddsiz azalmis olur Heyecanlanma 2 3 gun nadir hallarda 6 gune qeder davam edir Eger tutmalar neticesinde urek ve teneffusun dayanmasindan olum bas vermezse xestelik ucuncu dovre kecir Iflic dovru psixi sakitlesme ile xarakterize olunur Qorxu heyecanli qusseli ehvali ruhiyye aradan qalxir Hidrofobiya psixi oyanma tutmalari kesilir icmek qida qebul etmek imkani sagalma umidini artirir lakin bununla yanasi sustluk apatiya salivasiya artir etraflarin ve kelle sinirlerinin lokallasmasina gore muxtelif lokalizasiyali iflicler bulbar pozgunluqlar canaq orqanlarinin funksiya pozgunluqlari meydana cixir beden temperaturu 42 C dek yukselir Artan taxikardiya ve hipotoniya xarakterikdir Bu dovr 18 20 saat davam edir belelikle xeste adeten urek ve teneffus merkezinin iflicinden olur Xesteliyin umumi davami 3 7 gun nadir hallarda 2 hefte ve daha cox cekir DiaqnozXesteliyin gedisinin klassik varantinda quduzlugun diaqnozu cetinlik toretmir lakin atipik ve silinmis klinik formalarda xususen xesteliyin erken dovrunde quduzlugu basqa xesteliklerden diferensasiya etmek lazimdir Quduzlugun diaqnostikasinda anamnez muhum rol oynayir quduzlu heyvanla kontakt dislenilme hali Fiziki muayine zamani teneffus ritminin deyismesine psixi pozgunluqlara qusseli meyus ehvalruhiyye fikir verilmelidir Oxsar klinik tesvirlere tetanusda lat tetanus hydrophobica deliriyada lat delirium tremens atropin ve srixninle zeherlenmelerde isteriyada rast gelinir Quduzlugun bulbar formasindaki elametlere botulizmde letargin ensefalitde poliomielitde de rast gelinir Xeste sag iken onun laborator diaqnostikasi cetin olur Quduzlugun deqiq diaqnostikasi xestelikden olmus insanin ve heyvanin beyninin histoloji tedqiqi zamani hippokampiya ve beyincik nahiyyesinde Babes Neqri cisimciklerinin tapilmasi ile teyin olunur Bu toremeler xesteliyin 80 85 de tapila biler Quduzlugun spesifik ve tezlesmis diaqnostik metodu fluoressensiyaedici anticisimler metodu ve fluoressensiyaedici anticisimlerin qeyri duzgun metodudur birinci metod olmus heyvan ve insanlarin agiz suyu vezilerinde beyin toxumasinda virusun induksiyasi ucun yararlidir Ikinci metod ise virusa qarsi zerdab anticisimlerini tapmaq ucundur MualiceQuduzlugun spesifik mualicesi islenib hazirlanmisdir Xestenin iztirabarini azaltmaga yoneldilmis simptomatik mualice aparilir Quduzluga tutulmus xestenin sakitliye ve xarici muhit qiciqlarindan ses kuyden parlaq isiqdan havanin keskin hereketinden qorunmaga ehtiyaci vardir Onu sakit bir qeder qaranliqlasdirilmis isti palatada yerlesdirirler Palatada ferdi post teyin edilir Merkezi sinir sisteminin ifrat qiciqlanmasinin qarsisini almaq ucun yuxugetirici qicolma eleyhine ve agrikesen dermanlardan istifade olunur Tez basveren hipovolemiyaya bedenin susuzlasmasina qarsi intensiv infuzion terapiyadan istifade edilir Bura su duz elektrolit balansi temin etmekle yanasi parenteral qidalanma mehlullari daxildirler Iflic dovrunde teneffus ve urek damar sistemini stimullasdirici vasiteler teyin edilir Xususile teneffus pozgunlugu zamani xeste intubasiya olunaraq suni teneffus rejimine kecirilir ProfilaktikaQuduzlugun profilaktikasi infeksiya menbeyi ile mubarizeden ve insanin xesteliyinin qarsisini almaqdan ibaretdir Heyvanlar arasinda quduzlugun legv edilmesi daha radikal tedbir sayilir Bu meqsedle sanitariya baytarliq tedbirler kompleksi itlerin saxlanilma rejiminin gozlenilmesi subheli kuce it ve pisiklerinin mehv edilmesi ev ve xidmeti itlerin profilaktik vaksinasiyadan kecirilmesi heyvanlarda quduzlugun vaxtinda laboratoriya diaqnostikasinin qoyulmasi ve sanitariya baytarliq tebligatinin aparilmasi vacibdir Insanlarda quduzlugun qarsisi antirabik vaksinlerin komeyi ile alinir Quduz olan ve ya subheli heyvan disledikde virusun infeksiyalasdirici dozasini azaltmaq meqsedi ile yara birincili islenilmelidir dislenen yerin sabunlu su ile yuyulmasi ve dezinfeksiyaedici mehlullarla temizlenmesi Bu inkubasiyon dovru uzatmaga ve vaksinasiyanin muveffeqiyyetini artirmaga sebeb olur Yaranin certilmesi ve ya ona tikis qoyulmasi meslehet gorulmur Cunki bu elave olaraq sinir zedelenmelerine ve inkubasiya dovrunun qisalmasina sebeb ola biler Dislenmis sexse ilkin yardim gosterildikden derhal sonra quduzluga qarsi vaksinasiya icra edilmelidir IstinadlarDisease Ontology ing 2016 Monarch Disease Ontology release 2018 06 29 2018 06 29 2018 Steffen R 15 April 2005 Tollwut Nach dem Biss ist kurz vor dem Tod pdf Deutschland Auswartiges Amt Abgerufen am 20 Februar 2012 alm PDF 2015 09 23 tarixinde PDF Istifade tarixi 2012 04 23 Fact Sheet No 99 Rabies Englisch WHO Sep 2011 Abgerufen am 20 Februar 2012 2014 02 15 tarixinde Istifade tarixi 2012 04 23 MenbeY P Suvalova Infeksion xestelikler Ali mektebler ucun derslik Baki Maarif 1988 405 411 seh ISBN 5 556 00039 5Xarici kecidlerVikianbarda Tollwut ile elaqeli mediafayllar var