Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Dersim üsyanı 1937–1938-ci illərdə Dersimdə, mərkəzi Türk hökuməti ilə bəzi Dersim tayfaları arasında bölgənin hakimiyyəti ilə əlaqədar mübahisələr nəticəsində baş verən hadisələr. Dersimdə (Tunceli, Erzincan, Elazığ, Sivas, Malatya və Bingöl illərinin bir hissəsi) qəbilə üsyanı nəticəsində mütləq dövlət hakimiyyətini təmin etmək üçün Türk Silahlı Qüvvələri tərəfindən tayfalara qarşı əməliyyat təşkil edildi. Üsyançıların əksəriyyəti 1920-ci ildə Sivasın Zara və İmranlı bölgələrinə sığınan üsyançılardan ibarət idi. Əməliyyat nəticəsində bəzi mənbələrə görə bölgədə yaşayan 13.160 nəfər və 110 əsgər öldü və təxminən 12 min nəfər məcburən köçməli oldu.
| Dersim üsyanları | |||
|---|---|---|---|
| Zaza üsyanları | |||
 Seyid Rzanın təslim olduğu gecədə gündüz yayımlanan Axşam qəzetindəki başlıqdan,1937 | |||
| Tarix | 20 mart 1937 - noyabr 1937 2 yanvar 1938 - dekabr 1938 | ||
| Yeri | Dersim (bu gün Tuncəli, Kəmax, Kəmaliyə, Rəfahiyə, Ərzincanın mərkəzi, Kığı, Ərəbgir and Keban ) | ||
| Nəticəsi | Üsyan yatırıldı. Türk Silahlı Qüvvələri Dersimdə yenidən hakimiyyətini bərpa etdi. Seyid Rza da daxil olmaqla altı nəfər edam edildi. Dersimlilərin bir qismi məcburi köçürüldü. | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
| |||
| Komandan(lar) | |||
| |||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
| |||
| İtkilər | |||
| |||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
Arxa plan
Koçkiri üsyanı yatırıldıqdan sonra Sivasın Zara və İmranlı bölgələrindən Dersimə çəkilən üsyançılar bölgədə təşkilatlanmaya başladılar. Bəzi Dersim tayfalarının təşkilatlanması qəbul olunsa da, Koçkiri üsyanının liderlərinə verilən əfv nəticəsində, Əlişir xaricində digər təşkilat üzvləri təslim oldular, Dersim bölgəsində qalanların əhəmiyyətli üsyan hərəkatına qarışmadığı bildirildi. Ancaq əvvəllər hökumətlə əlaqələr quran Seyid Rıza, Koçkirlilərin ona sığınması nəticəsində hökumətlə arası pozulmuşdu.
Bölgə istər coğrafi qurluşuna görə, istərsə mərkəzdən uzaqlığına görə mərkəzi hakimiyyətin tam qurula bilmədiyi və feodal əlaqələrinin güclü olduğu quruluşda idi. Bu baxımdan Osmanlı dövründə bölgədə bir çox qiyam baş vermişdir. Bölgədəki Dersim qiyamları adlanan qiyamlar arasında Osmanlı dövründəki son üsyan 1916-cı ildə Birinci dünya müharibəsi dövründə baş vermişdi. Dövrün daxili işlər nazirlərindən biri Şükrü Kaya, 1876-cı ildən bəri bölgədə 11 hərbi əməliyyat həyata keçirildiyini;Bölge gerek coğrafi yapısı, gerekse merkeze uzaklığı nedeniyle merkezî otoritenin tam sağlanamadığı, ağalık tarzı feodal bağların kuvvetli olduğu bir yapıdaydı. Bunun üzərinə, bir həll yolu əldə edilmədiyini bildirərək bölgənin bu sahədəki tarixini ortaya qoyur. Ayrıca Kaya tərəfindən hazırlanan hesabata görə; Dersim 91 tayfa arasında bölünür. Bölgənin vəziyyətindən xəbərdar olan Türkiyə hökuməti, bölgənin, xüsusilə Dersim bölgəsinin inkişafı və sosial-iqtisadi inkişafı üçün axtarışlara başladı. Bu vəsiləylə İsmət İnönü 1935-ci ildə Şərqi Anadolu bölgəsinə səyahət etdi və bu səfərdən sonra "Şərq Səyahəti hesabatı, 1935" adlı hesabat hazırladı. Bu hesabata görə; Suriyadakı Fransız qəyyumluq idarəsi Türkiyəyə qarşı siyasət yürüdür və müxtəlif bölgələrdəki tayfaları silahlandırırdı. 10 dekabr 1936-cı ildə, dövrün İqtisadiyyat naziri Cəlal Bayar, Şərq əyalətlərinin yetərincə dövlət nəzarəti altında olmadığını, bölgədə böyük iqtisadi problemlərin olduğunu və keçmiş hökumətlərin yalnız ağalar və şeyxlər vasitəsi ilə insanlara təsir edə biləcəyini bildirən şərq hesabatı hazırladı. Baş Qərargah rəisi Fevzi Çaxmaq və mülki müfəttişlər oxşar hesabatlar hazırladılar. Bunun üzərinə 8. Türkiyə hökuməti; həm bölgədə təsirli ictimai asayişi təmin etməyə, həm də insanların inkişafı üçün səylərə başlamağa qərar verdi. Digər tərəfdən, xüsusən Seyid Rızanın təsiri altında olan tayfalar hökumətin cəhdindən narahat oldular və 21 mart 1937-ci il gecəsində Harçiq dərəsi üzərindəki körpünü yandırdılar və üsyan etdilər.
Bəzi rəvayətlərə görə Dersimin Yusufan tayfasından silahlarını toplamağa gələn bir qrup əsgər orada bir qadına təcavüz edir. Keçmiş milis komandiri Kamər Ağa, hadisədə iştirak edən əsgərin ona təhvil verilməsini və ya cəzalandırılmasını tələb etdi. Təslim edilməyincə, bir qrup Harçiq körpüsünü yandırdı. Polkovnik İsmayıl Haqqı Tekçə körpünün vəziyyətini görmək üçün gəldi. İddialara görə, Fındıq Ağa İsmayıl Haqqı Tekçenin üstünə sıçrayaraq onu yaraladı. Üzərinə atıldıqdan sonra "Mən Fındıq Ağayam, insanı belə yıxarlar" dedi. Bəzi iddialara görə, vuran edən Fındıq Ağa deyil, Milan adlı bir yunan kəndlisi idi. Qəsdən adından istifadə edərək hadisələri böyütməyə və təhrik etməyə çalışılmışdı. Fındıq Ağanın adı bundan başqa heç bir hadisədə çəkilmir. Kamər Ağa ifadəsində dövlətə qarşı qiyam qaldırmadıqlarını bildirdi. Kamər Ağa, kəndi mühasirəyə alan və üsyançıların təslim edilməsini istəyən polkovnikə cavab olaraq; "Komandir, bu namusa təcavüz cəhdidir. Dövlətə qarşı üsyan deyil. Sizdə onun yerində olsaydınız, eyni şeyi edərdiniz. Körpüdəki ziyanı düzəltməyə hazırıq, amma arvadını qoruyan və arvadını müdafiə edən bir gənci təhvil vermək mənim üçün mümkün deyil." Kamər Ağa lazımlı şəxsin qaçmasından sonra təslim oldu və daha sonra Fındıq Ağadan təslim olmasını istədi. Fındıq Ağa (və ya Fındıq Hafiz) təslim olduqdan sonra İsmayıl Haqqı Tekçə onu vurmasınsəbəbiylə edam edildi.
Dersimlilərlə bağlı hesabatlar
Tuncəli Qanunu
Dördüncü Ümumi Müfəttişlik
Üsyan
Uhundu kəndi
Hərəkatı tətikləyən hadisələr
İstinadlar
- Sitat səhvi: Yanlış
<ref>teqi;Sevgenadlı istinad üçün mətn göstərilməyib - Faik Öztrak, 07.07.1939 tarihli Millet Meclisi konuşması, Dersim bilgilendirmesi
- Osman Pamukoğlu, Unutulanlar dışında yeni bir şey yok: Hakkari ve Kuzey Irak dağlarındaki askerler, Harmoni Yayıncılık, 2003, , s. 16.
- (#empty_citation)
- Birinci Genel Müfettişlik Bölgesi, Güney Doğu , İstanbul, s. 66, 194. (Türkçe olarak)
- Sitat səhvi: Yanlış
<ref>teqi;Nuri Dersimiadlı istinad üçün mətn göstərilməyib - "Arxivlənmiş surət" (Türkçe). 2020-10-31 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-05-18.
- Sitat səhvi: Yanlış
<ref>teqi;:6adlı istinad üçün mətn göstərilməyib - "NTV Tarih dergisi, 11. sayı, Kapak konusu". 2011-11-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-05-18.
- (Türkçe). ISBN .
- (Türkçe). ISBN .
- "Arxivlənmiş surət". 5 January 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 18 May 2021.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Dersim usyani 1937 1938 ci illerde Dersimde merkezi Turk hokumeti ile bezi Dersim tayfalari arasinda bolgenin hakimiyyeti ile elaqedar mubahiseler neticesinde bas veren hadiseler Dersimde Tunceli Erzincan Elazig Sivas Malatya ve Bingol illerinin bir hissesi qebile usyani neticesinde mutleq dovlet hakimiyyetini temin etmek ucun Turk Silahli Quvveleri terefinden tayfalara qarsi emeliyyat teskil edildi Usyancilarin ekseriyyeti 1920 ci ilde Sivasin Zara ve Imranli bolgelerine siginan usyancilardan ibaret idi Emeliyyat neticesinde bezi menbelere gore bolgede yasayan 13 160 nefer ve 110 esger oldu ve texminen 12 min nefer mecburen kocmeli oldu Dersim usyanlariZaza usyanlariSeyid Rzanin teslim oldugu gecede gunduz yayimlanan Axsam qezetindeki basliqdan 1937Tarix 20 mart 1937 noyabr 1937 2 yanvar 1938 dekabr 1938Yeri Dersim bu gun Tunceli Kemax Kemaliye Refahiye Erzincanin merkezi Kigi Erebgir and Keban Neticesi Usyan yatirildi Turk Silahli Quvveleri Dersimde yeniden hakimiyyetini berpa etdi Seyid Rza da daxil olmaqla alti nefer edam edildi Dersimlilerin bir qismi mecburi kocuruldu Munaqise terefleri Turkiye Dersim tayfalariKomandan lar Mustafa Kamal Ataturk Ismet Inonu Celal Bayar Fevzi Caxmaq Kazim Orbay Abdullah Alpdogan Qalib Deniz Kamal Ergudan Ismayil Haqqi Tekce Semsi Erkus Seyid Rza Elisir Kamer Aga Yusufan Cebrayil Aga Kamer Aga Haydaran Tereflerin quvvesi50 000 esger 6 000 7 500Itkiler110 Itenler 13 160 Mecburi kocurulenler 11 818 Vikianbarda elaqeli mediafayllarArxa planKockiri usyani yatirildiqdan sonra Sivasin Zara ve Imranli bolgelerinden Dersime cekilen usyancilar bolgede teskilatlanmaya basladilar Bezi Dersim tayfalarinin teskilatlanmasi qebul olunsa da Kockiri usyaninin liderlerine verilen efv neticesinde Elisir xaricinde diger teskilat uzvleri teslim oldular Dersim bolgesinde qalanlarin ehemiyyetli usyan herekatina qarismadigi bildirildi Ancaq evveller hokumetle elaqeler quran Seyid Riza Kockirlilerin ona siginmasi neticesinde hokumetle arasi pozulmusdu Bolge ister cografi qurlusuna gore isterse merkezden uzaqligina gore merkezi hakimiyyetin tam qurula bilmediyi ve feodal elaqelerinin guclu oldugu qurulusda idi Bu baximdan Osmanli dovrunde bolgede bir cox qiyam bas vermisdir Bolgedeki Dersim qiyamlari adlanan qiyamlar arasinda Osmanli dovrundeki son usyan 1916 ci ilde Birinci dunya muharibesi dovrunde bas vermisdi Dovrun daxili isler nazirlerinden biri Sukru Kaya 1876 ci ilden beri bolgede 11 herbi emeliyyat heyata kecirildiyini Bolge gerek cografi yapisi gerekse merkeze uzakligi nedeniyle merkezi otoritenin tam saglanamadigi agalik tarzi feodal baglarin kuvvetli oldugu bir yapidaydi Bunun uzerine bir hell yolu elde edilmediyini bildirerek bolgenin bu sahedeki tarixini ortaya qoyur Ayrica Kaya terefinden hazirlanan hesabata gore Dersim 91 tayfa arasinda bolunur Bolgenin veziyyetinden xeberdar olan Turkiye hokumeti bolgenin xususile Dersim bolgesinin inkisafi ve sosial iqtisadi inkisafi ucun axtarislara basladi Bu vesileyle Ismet Inonu 1935 ci ilde Serqi Anadolu bolgesine seyahet etdi ve bu seferden sonra Serq Seyaheti hesabati 1935 adli hesabat hazirladi Bu hesabata gore Suriyadaki Fransiz qeyyumluq idaresi Turkiyeye qarsi siyaset yurudur ve muxtelif bolgelerdeki tayfalari silahlandirirdi 10 dekabr 1936 ci ilde dovrun Iqtisadiyyat naziri Celal Bayar Serq eyaletlerinin yeterince dovlet nezareti altinda olmadigini bolgede boyuk iqtisadi problemlerin oldugunu ve kecmis hokumetlerin yalniz agalar ve seyxler vasitesi ile insanlara tesir ede bileceyini bildiren serq hesabati hazirladi Bas Qerargah reisi Fevzi Caxmaq ve mulki mufettisler oxsar hesabatlar hazirladilar Bunun uzerine 8 Turkiye hokumeti hem bolgede tesirli ictimai asayisi temin etmeye hem de insanlarin inkisafi ucun seylere baslamaga qerar verdi Diger terefden xususen Seyid Rizanin tesiri altinda olan tayfalar hokumetin cehdinden narahat oldular ve 21 mart 1937 ci il gecesinde Harciq deresi uzerindeki korpunu yandirdilar ve usyan etdiler Bezi revayetlere gore Dersimin Yusufan tayfasindan silahlarini toplamaga gelen bir qrup esger orada bir qadina tecavuz edir Kecmis milis komandiri Kamer Aga hadisede istirak eden esgerin ona tehvil verilmesini ve ya cezalandirilmasini teleb etdi Teslim edilmeyince bir qrup Harciq korpusunu yandirdi Polkovnik Ismayil Haqqi Tekce korpunun veziyyetini gormek ucun geldi Iddialara gore Findiq Aga Ismayil Haqqi Tekcenin ustune sicrayaraq onu yaraladi Uzerine atildiqdan sonra Men Findiq Agayam insani bele yixarlar dedi Bezi iddialara gore vuran eden Findiq Aga deyil Milan adli bir yunan kendlisi idi Qesden adindan istifade ederek hadiseleri boyutmeye ve tehrik etmeye calisilmisdi Findiq Aganin adi bundan basqa hec bir hadisede cekilmir Kamer Aga ifadesinde dovlete qarsi qiyam qaldirmadiqlarini bildirdi Kamer Aga kendi muhasireye alan ve usyancilarin teslim edilmesini isteyen polkovnike cavab olaraq Komandir bu namusa tecavuz cehdidir Dovlete qarsi usyan deyil Sizde onun yerinde olsaydiniz eyni seyi ederdiniz Korpudeki ziyani duzeltmeye haziriq amma arvadini qoruyan ve arvadini mudafie eden bir genci tehvil vermek menim ucun mumkun deyil Kamer Aga lazimli sexsin qacmasindan sonra teslim oldu ve daha sonra Findiq Agadan teslim olmasini istedi Findiq Aga ve ya Findiq Hafiz teslim olduqdan sonra Ismayil Haqqi Tekce onu vurmasinsebebiyle edam edildi Dersimlilerle bagli hesabatlarTunceli Qanunu Dorduncu Umumi MufettislikUsyanUhundu kendi Herekati tetikleyen hadiselerIstinadlarSitat sehvi Yanlis lt ref gt teqi Sevgen adli istinad ucun metn gosterilmeyib Faik Oztrak 07 07 1939 tarihli Millet Meclisi konusmasi Dersim bilgilendirmesi Osman Pamukoglu Unutulanlar disinda yeni bir sey yok Hakkari ve Kuzey Irak daglarindaki askerler Harmoni Yayincilik 2003 ISBN 975 6340 00 2 s 16 empty citation Birinci Genel Mufettislik Bolgesi Guney Dogu Istanbul s 66 194 Turkce olarak Sitat sehvi Yanlis lt ref gt teqi Nuri Dersimi adli istinad ucun metn gosterilmeyib Arxivlenmis suret Turkce 2020 10 31 tarixinde Istifade tarixi 2021 05 18 Sitat sehvi Yanlis lt ref gt teqi 6 adli istinad ucun metn gosterilmeyib NTV Tarih dergisi 11 sayi Kapak konusu 2011 11 30 tarixinde Istifade tarixi 2021 05 18 Turkce ISBN 9789751417190 Turkce ISBN 9789757115182 Arxivlenmis suret 5 January 2020 tarixinde Istifade tarixi 18 May 2021