Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalə Bayandur eli məqaləsinə çox yaxındır və hər ikisinin eyni başlıq altında birləşdirilməsi mümkündür.
Bayandur — oğuz tayfalarından birinin adıdır. Oğuz tayfa birliklərinin adları Mahmud Kaşğari, Fəzlullah Rəşidəddin, Yazıçı oğlu Əli və Əbülqazi Xan Xivəli tərəfindən qeydə alınmışdır. Türk Muntəhəb-i tavarixi-səlcuqiyyə nin məlumatına görə, Sultan Səncər oğuz-səlcuq qoşununda bayatlar daim sağ cinahda qayılarla birgə dururdular, sol cinahda -bayandurlar və peçeneqlər.
Bayandur adı tarixi mənbələrdə
Mahmud Kaşğari özünün "Divani-lüğət-it türk" adlı əsərində Oğuzun 22 boydan (qəbilə-tayfa birlikləri) ibarət olduğunu göstərir.
Fəzlullah Rəşidəddinin "Cami-ət təvarix" (bütün tarixlər) əsərində Oğuzların 24 boydan ibarət olduğunu göstərir. Qeyd olunan müəlliflər Bayandur tayfa adını qeyd etmişlər. Mahmud Kaşğaridə Bayandur adı üçüncü, Rəşidəddində 13-cü çəkilir.
"Səlcuqnamə"sində və əsərində tayfanın adı Bayandur deyil, Bayandır kimi verilmişdir.
Bayandur xan adı Orxon-Yenisey abidələrində yüksək titul, fəxri ad hesab olunurdu. Ağqoyunlu tayfa birləşmələrində bayandurlar tayfasının hakim rol oynaması və ağqoyunlu hökmdarlarının bu tayfadan çıxması faktı ilə səsləşir
Tarixi mənbələrdə Bayandur həm antroponim, həm də etnonim kimi işlədilməsi məlumdur.
Bayandur antroponimi də Oğuz Xaqanın "Üç ox-boyundan olan Göy xanın dörd oğlundan biridir. Oğuzların "Üç ox" un sol qolu olan Göy xanın dörd oğlundan birinin adı "Oğuznamə"də Bayandur kimi verilmişdir.
"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarında Bayandur xan Oğuz elinin xanlar xanıdır. Bundan əlavə dastanda Bayandır çay, Bayandurlu, Bayandır yaşayış məntəqə adları vardır.
Türkmənistanın toponimiyasında türk dilli etnotoponimlər sırasında Bayandır adı mövcuddur. Bayandur sözünün mənşəyinə gəldikdə isə tədqiqatlarda onu müxtəlif cür izah edirlər.
Bayandır adının mənası
Bayandır adının kökü əski türk sözü olan "bay"-dır. Mənası "varlı", "zəngin"dir. Bu məna indi də qalır. "OrxonYenisey" abidələrində də bay sözü göstərilən semantik mənada işlənmişdir. "Oğuznamə"də də Bayandur "çox təminatlı", "varlı" kimi izah edilmişdir. Sözün tərkibindəki –an şəkilçisi isə bəzən bitişdirici bəzən də sözdüzəldici şəkilçi kimi işlənmişdir
Salman Mümtaz isə bay sözünü -varlı, böyük, bəy mənasında açıqlamışdır.
Azərbaycanın şimal rayonlarının dialektində "bay" sözü – hündür/iri/böyük/ canlı mənalarında qalmaqdadır. Qərbi Azərbaycan, indiki Ermənistan ərazisində Bayandur etnotoponiminin variantlarının müxtəlif areallarda yaşayan izləri də bu yerlərin məhz türk torpaqları olduğunu sübut edir.
Ermənistan ərazisində, Gorus rayonunda 2 Bayandur kəndi, Düzkənd rayonunda isə başqa bir Bayandur toponimi vardır. Bayandur etnotoponiminin müxtəlif areallarını göstərmək olar. Q.Qeybullayev Bayandur tayfasını qədim albanlarla əlaqələndirmiş və onun izlərinin Tərtərdə Bayandur oykonimində, Xanlar rayonunda isə Bayandurçay hidronimində saxlandığını qeyd etmişdir .
Bundan əlavə Bayandır Laçın və Bərdə rayonlarının ərazisində qeydə alınmışdır. Ermənistan ərazisində BAYANDUR- Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Zəngəzur qəzasında (indi Ermənistanın Sisyan rayonununda) kənd adı; BIRINCI BAYANDUR- Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Zəngəzur qəzasında (indi Ermənistanın Gorus rayonunda) kənd adıdır.
Ermənistandakı Bayandur Azərbaycanlı kəndi olub, əvvəllər Gəncə quberniyasına Zəngəzur qəzasına daxil olmuşdur. Kənd Xanazax sovetliyinə daxil idi. 1897-ci ildə Bəyəndur kəndində 153 nəfər azərbaycanlı əhali olmuşdur. 1918-ci il milli qırğınından sonra azərbaycanlılar kənddə tamamilə qırılmış, qovulmuş, kənd erməni kəndinə çevrilmişdir. 1969-cu ildə isə ermənilər kəndin adını dəyişib Vağadur qoymuşlar.
Digər Bayandur da azərbaycanlı kəndi olub, əvvəllər Gəncə quberniyasının Zəngəzur qəzasına daxil olmuşdur. 1897-ci ildə kənddə ancaq azərbaycanlılar (210 nəfər) yaşamışlar. Kənd sovet hakimiyyəti illərində Xandzorik sovetliyinə daxil olmuşdur. 1918-ci ildə Andranikin dəstəsi bu kəndləri dağıtdıqdan sonra orada azərbaycanlılar qalmamışdır
Bayandur həmçinin Düzkənd rayonuna daxil olan kənd və dəmiryol qəsəbəsinin adıdır. Orada daha bir Bayandur kəndinin olması və 1926-ci ilədək Gümrü zəlzələsində uçub xaraba qalması söylənilir. Kəndin qədim sakinləri türklər 1918-ci ildə oradan qaçqın düşmüşlər. Mənbələrdə Bayandur kəndində erməni və yunanların 1918–20-ci illərdə Muş və Bitlisdən gəlib məskunlaşması qeyd edilir. Türkiyədə Bayandır coğrafi adının arealları çox genişdir.
F.Sumər Anadoluda Bayandur adlı 52 oykonimin olmasını qeyd etmişdir. Bundan əlavə Qazaxıstan ərazisində Bayan, Bayandur etnotoponimləri vardır. Azərbaycanın Laçın rayonundakı Zabux çayının qolu və Tərtər rayonundakı kəndin adıdır. Bundan başqa, Daşkəsən və Oğuz rayonlarında Bayan adında kənd vardır
İstinadlar
- Мусульманский мир 950–1150. Издательство "Наука" Главная редакция восточной литературы. Москва 1981.Birinci bölmə K.E. Bosfort Barbarların hücumları: Türklərin müsəlman aləmində zühuru səh. 30
- Əliyev V. Azərbaycan toponimiyası. – Bakı: ADPU nəşri, 1999. −278s.
- . Quliyev Ə. Ayrımlar haqqında. Azərbaycan filologiyası məsələləri. III buraxılış. – Bakı: Elm, 1991.
- . Qumilyov L. Qədim türklər. –Bakı: Gənclik, 1993. −533s.
- . Bayramov I. Indiki Ermənistanın toponimlərində qədim türk tayfalarının izləri.// Dil məsələlərinə dair tematik toplu. 2-ci buraxılış Bakı: ADPU nəşri, 1997. – S.63–69
- . IX–XII əsr ərəb coğrafişünas-səyyahları Azərbaycan haqqında. – Bakı: Elm, 1974. −223s.
- Qeybullaev Q. Toponimiə Azerbaydcana. – Baku: Glm, 1986. – 192s.
- Qeybullaev Q.A. K gtnoqenezu Azerbaydcanüev. –Baku: Glm, 1991. −549s.
- Ələkbərli Ə. Qədim türk-oğuz yurdu- Ermənisatan. – Bakı: Sabah, 1994. −208s
- Azərbaycan toponimləri. Ensiklopedik lüğət.. –Bakı: Azərbaycan ensiklopediyası, 1999. −588s.
- Rəhimoğlu H. Silinməz adlar, sağalmaz yaralar. –Bakı: Azərnəşr, 1997. −257s.
Ədəbiyyat
- Könül Ibrahim qızı Səmədova. Qərbi Azərbaycan-indiki Ermənistan etnotoponimlərinin arealları (monoqrafiya). Bakı, "Nurlan", 2008,- 152 səh.
Həmçinin Bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqale Bayandur eli meqalesine cox yaxindir ve her ikisinin eyni basliq altinda birlesdirilmesi mumkundur Bayandur oguz tayfalarindan birinin adidir Oguz tayfa birliklerinin adlari Mahmud Kasgari Fezlullah Resideddin Yazici oglu Eli ve Ebulqazi Xan Xiveli terefinden qeyde alinmisdir Turk Munteheb i tavarixi selcuqiyye nin melumatina gore Sultan Sencer oguz selcuq qosununda bayatlar daim sag cinahda qayilarla birge dururdular sol cinahda bayandurlar ve peceneqler Bayandur adi tarixi menbelerdeMahmud Kasgari ozunun Divani luget it turk adli eserinde Oguzun 22 boydan qebile tayfa birlikleri ibaret oldugunu gosterir Fezlullah Resideddinin Cami et tevarix butun tarixler eserinde Oguzlarin 24 boydan ibaret oldugunu gosterir Qeyd olunan muellifler Bayandur tayfa adini qeyd etmisler Mahmud Kasgaride Bayandur adi ucuncu Resideddinde 13 cu cekilir Selcuqname sinde ve eserinde tayfanin adi Bayandur deyil Bayandir kimi verilmisdir Bayandur xan adi Orxon Yenisey abidelerinde yuksek titul fexri ad hesab olunurdu Agqoyunlu tayfa birlesmelerinde bayandurlar tayfasinin hakim rol oynamasi ve agqoyunlu hokmdarlarinin bu tayfadan cixmasi fakti ile seslesir Tarixi menbelerde Bayandur hem antroponim hem de etnonim kimi isledilmesi melumdur Bayandur antroponimi de Oguz Xaqanin Uc ox boyundan olan Goy xanin dord oglundan biridir Oguzlarin Uc ox un sol qolu olan Goy xanin dord oglundan birinin adi Oguzname de Bayandur kimi verilmisdir Kitabi Dede Qorqud dastanlarinda Bayandur xan Oguz elinin xanlar xanidir Bundan elave dastanda Bayandir cay Bayandurlu Bayandir yasayis menteqe adlari vardir Turkmenistanin toponimiyasinda turk dilli etnotoponimler sirasinda Bayandir adi movcuddur Bayandur sozunun menseyine geldikde ise tedqiqatlarda onu muxtelif cur izah edirler Bayandir adinin menasiBayandir adinin koku eski turk sozu olan bay dir Menasi varli zengin dir Bu mena indi de qalir OrxonYenisey abidelerinde de bay sozu gosterilen semantik menada islenmisdir Oguzname de de Bayandur cox teminatli varli kimi izah edilmisdir Sozun terkibindeki an sekilcisi ise bezen bitisdirici bezen de sozduzeldici sekilci kimi islenmisdir Salman Mumtaz ise bay sozunu varli boyuk bey menasinda aciqlamisdir Azerbaycanin simal rayonlarinin dialektinde bay sozu hundur iri boyuk canli menalarinda qalmaqdadir Qerbi Azerbaycan indiki Ermenistan erazisinde Bayandur etnotoponiminin variantlarinin muxtelif areallarda yasayan izleri de bu yerlerin mehz turk torpaqlari oldugunu subut edir Ermenistan erazisinde Gorus rayonunda 2 Bayandur kendi Duzkend rayonunda ise basqa bir Bayandur toponimi vardir Bayandur etnotoponiminin muxtelif areallarini gostermek olar Q Qeybullayev Bayandur tayfasini qedim albanlarla elaqelendirmis ve onun izlerinin Terterde Bayandur oykoniminde Xanlar rayonunda ise Bayandurcay hidroniminde saxlandigini qeyd etmisdir Bundan elave Bayandir Lacin ve Berde rayonlarinin erazisinde qeyde alinmisdir Ermenistan erazisinde BAYANDUR Yelizavetpol Gence quberniyasinin Zengezur qezasinda indi Ermenistanin Sisyan rayonununda kend adi BIRINCI BAYANDUR Yelizavetpol Gence quberniyasinin Zengezur qezasinda indi Ermenistanin Gorus rayonunda kend adidir Ermenistandaki Bayandur Azerbaycanli kendi olub evveller Gence quberniyasina Zengezur qezasina daxil olmusdur Kend Xanazax sovetliyine daxil idi 1897 ci ilde Beyendur kendinde 153 nefer azerbaycanli ehali olmusdur 1918 ci il milli qirginindan sonra azerbaycanlilar kendde tamamile qirilmis qovulmus kend ermeni kendine cevrilmisdir 1969 cu ilde ise ermeniler kendin adini deyisib Vagadur qoymuslar Diger Bayandur da azerbaycanli kendi olub evveller Gence quberniyasinin Zengezur qezasina daxil olmusdur 1897 ci ilde kendde ancaq azerbaycanlilar 210 nefer yasamislar Kend sovet hakimiyyeti illerinde Xandzorik sovetliyine daxil olmusdur 1918 ci ilde Andranikin destesi bu kendleri dagitdiqdan sonra orada azerbaycanlilar qalmamisdir Bayandur hemcinin Duzkend rayonuna daxil olan kend ve demiryol qesebesinin adidir Orada daha bir Bayandur kendinin olmasi ve 1926 ci iledek Gumru zelzelesinde ucub xaraba qalmasi soylenilir Kendin qedim sakinleri turkler 1918 ci ilde oradan qacqin dusmusler Menbelerde Bayandur kendinde ermeni ve yunanlarin 1918 20 ci illerde Mus ve Bitlisden gelib meskunlasmasi qeyd edilir Turkiyede Bayandir cografi adinin areallari cox genisdir F Sumer Anadoluda Bayandur adli 52 oykonimin olmasini qeyd etmisdir Bundan elave Qazaxistan erazisinde Bayan Bayandur etnotoponimleri vardir Azerbaycanin Lacin rayonundaki Zabux cayinin qolu ve Terter rayonundaki kendin adidir Bundan basqa Daskesen ve Oguz rayonlarinda Bayan adinda kend vardirIstinadlarMusulmanskij mir 950 1150 Izdatelstvo Nauka Glavnaya redakciya vostochnoj literatury Moskva 1981 Birinci bolme K E Bosfort Barbarlarin hucumlari Turklerin muselman aleminde zuhuru seh 30 Eliyev V Azerbaycan toponimiyasi Baki ADPU nesri 1999 278s Quliyev E Ayrimlar haqqinda Azerbaycan filologiyasi meseleleri III buraxilis Baki Elm 1991 Qumilyov L Qedim turkler Baki Genclik 1993 533s Bayramov I Indiki Ermenistanin toponimlerinde qedim turk tayfalarinin izleri Dil meselelerine dair tematik toplu 2 ci buraxilis Baki ADPU nesri 1997 S 63 69 IX XII esr ereb cografisunas seyyahlari Azerbaycan haqqinda Baki Elm 1974 223s Qeybullaev Q Toponimie Azerbaydcana Baku Glm 1986 192s Qeybullaev Q A K gtnoqenezu Azerbaydcanuev Baku Glm 1991 549s Elekberli E Qedim turk oguz yurdu Ermenisatan Baki Sabah 1994 208s Azerbaycan toponimleri Ensiklopedik luget Baki Azerbaycan ensiklopediyasi 1999 588s Rehimoglu H Silinmez adlar sagalmaz yaralar Baki Azernesr 1997 257s EdebiyyatKonul Ibrahim qizi Semedova Qerbi Azerbaycan indiki Ermenistan etnotoponimlerinin areallari monoqrafiya Baki Nurlan 2008 152 seh Hemcinin BaxQafqaz Albaniyasi tarixinde ermeni saxtakarligi Qerbi Azerbaycan