Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Miloş Forman (çex. Miloš Forman; əsl adı: Yan Tomaş Forman, çex. Jan Tomáš Forman; 18 fevral 1932, Çaslav, Çexoslovakiya) — Çexiya və ABŞ kinorejissoru və ssenaristi.
| Miloş Forman | |
|---|---|
| çex. Miloš Forman | |
 | |
| Doğum adı | Yan Tomaş Forman (çex. Jan Tomáš Forman) |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Çaslav, Çexoslovakiya |
| Vəfat tarixi | (86 yaşında) |
| Vəfat yeri |  ABŞ |
| Vəfat səbəbi | xəstəlik |
| Milliyyəti | çex |
| Vətəndaşlığı | Çexoslovakiya → ABŞ |
| Həyat yoldaşı | Yana Breyxova (1958-1962) Vera Kresadlova-Formanova (1964-1999) Martina Zborilova-Forman (1999-cu ildən) |
| Fəaliyyəti | kinorejissor |
| Fəaliyyət illəri | 1953-bu günə qədər |
| Təhsili |
|
| İstiqamət | kino |
| Üzvlüyü |
|
| Mükafatları |    |
| IMDb | ID0001232 |
 | |
| milosforman.com | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Tomas Yan Forman 1932-ci il fevralın 18-də Çexoslovakiyanın Çaslav şəhərində anadan olmuşdur. İkinci dünya müharibəsi illərində Çexoslovakiyanin işğalı zamanı valideynlərini Osvensiumda itirmişdir. Praqa incəsənət akademiyasının kino fakultəsinin məzunudur. 50-ci illərin ortalarında həm ssenarist kimi işləmiş, həm də məşhur “Laterna Maqika”da ilk proqramların hazırlanmasında iştirak etmişdir. 1963-ci ildə “Müsabiqə” adlı sənədli filmi ilə kino sənətində debut etmişdir. Rejissor filmdə gənclərin caza maraq atmosferini yaratmağa və peşəkar jüli qarşısında öz bacarıqlarını nümayiş etdirən bu musiqi sevənlərin müsabiqədəki acınacaqlı səhnəsini təsvir etməyə çalışmışdır. 1964-ci ildə Forman “Qara Pyotr” adlı ilk tammetrajlı filmini çəkir ki, bu filmin başqa adı “Pyotr və Pabla” idi. Filmdəki rolları ifa edən aktyorların həm peşəkar, həm də qeyri peşəkar olmasına baxmayaraq rejissor kasıb təbəqənin solğun, maraqsız həyat atmosferini sənədli şəkildə verməkdən utanaraq, təbii həyatın gerçəkliyini, həqiqi və istehzalı qəhrəmanların psixoloji təsvirini verməyi üstün tutmuşdur. Tez-tez improvizə olunmuş dialoqlar, ekrana çıxardılmış materialla əla tanışlıq, o vaxtlarda gənclərin etiraz simvolu kimi qəbul olunan rok musiqisindən istifadə filmə bütövlük gətirdi. Başlıcası isə nəsillərin münaqişəsi mövzusuna müraciət edən Formanın bu və bundan sonrakı “Sarışının məhəbbət macərası”, “Mənim xanımım yanır” və b. filmlərində də öz əksini tapmışdır. Formanın çəkdiyi “Çex dalğaları”filmi ÇSSR-nin kino həyatında inqilabi hadisəyə çevrilmiş, rejissorun özü isə lider olmuşdur. Forman sosialist realizm estetikasına qarşı çex ədəbiyyatının təcrübə və ənənələrini qoyurdu. Çalışırdı ki, sənədli hekayələrin daxilində olan metaforik və simvolik fikirləri əlaqələndirsin. Fransada yeni filmin çəkilişləri ilə əlaqədar danışıqlar apardığı vaxt 1968-ci il sovet ordusu Çexislovakiyaya soxulduqdan sonra o vətəninə qayıtmadı və Amerikaya üz tutdu. Burada Forman 1971-ci ildə çəkdiyi “Hissə” filmi ilə öz rejissor yaradıcılığının yeni səhifəsini açmış oldu. Film Formanın əbədi mövzusu –nəsillərin münaqişəsinə həsr olunmuşdur (Kanda BKF-nın mükafatını almışdır.) və azadlıq təknəsi olan gənclərin yaradıcı ruhunun aqressiv yaşlılar tərəfindən boğulmasını göstərmişdir. Bu cəhddə Amerikanı əcnəbilərin gözü ilə Forman yeni materialda öz metod və stilinə sadiq olaraq əks etdirməyə çalışmışdır. Onun növbəti işi olan “Səkkizlərin gözü ilə” sənədli filmində Münhen olimpiyadasındakı beş növçülər haqda epizod təsvir olunmuşdur. Bundan sonra o, nəsillərin bir araya gəlməməsi mövzusuna sadiq qalmasına imkan verən, gənclərin əks mədəniyyətinə rəğbət, yuxarıların ikiüzlülüyünə, zorakılığına qarşı etiraz ifadə edən Amerika əsərlərinin ekranlaşdırılmasına üstünlük verir. Forman “Üsyançılar” filmində də öz fikrini dəyişmir.
“Saçlar”
Forman hay-küylü Brodvey premyerasını (1967-ci ildə) gördükdən 12 il sonra 1979-ci ildə bəstəkar Qold Makdermotun bu gözəl əsərinə müraciət etdi. Filmin süjeti və mahnısı Ceymis Reydə və Ceroma Reqniyə məxsus idi. Yəqin ki, zaman məsafəsi rejissoru təkcə ilk rok muzikl ekranlaşdırmağa deyil, 60-ci illər gəncliyinin yeni mədəniyyətinin özünə məxsus cəhətlərinin aktuallığını ((Vyetnam müharibəsi, hippi hərəkatının üsyanı ),(ilk dəfə səhnədə lüt soyunmuş aktyorlar göldə çimmək epizodunda görsəndilər.)) əks etdirməyə imkan vermişdir. Mərkəzi qərb gənclərinin üsyankar tarixi, Vyetnama yola düşmək ərəfəsində həyatın ləzzətini duymaq arzusunda olan Nyu-York aristokratları və Mərkəzi parkın qayğısız hippiləri haqda mövzulardan fərqli olaraq Formanın fikri dərin və fəlsəfi idi. “Gecə yarısı kavboyun” əvəzinə səhv olaraq onun dostu -hippi yola salınır. Saçları qırxılmış gənclərin əvəzinə Amerikada Arlinqton qəbristanlığında ancaq ağ rəngli xaçlar qaldı. Ona görə də Formanın bu filmini “post-vyetnam sindroma”həsr olunmuş “Maral ovu”, “Evə qayıdış”, “Apokalipsis bu gün” filimləri ilə bir sıraya qəbul edirlər. Bu filmi çəkməklə Forman zorakılıq, hərbi psixoz, özbaşınalıq, azğınlıq dünyasında başını itirmiş Amerikanın özünü və əxlaqsız uşaqlarını acı və ayıq nəzərlə satira atəşinə tutaraq Amerika tamaşaçılarına və tənqidçilərinə dəli hərbçi (general rolunu məşhur rejissor Nikolas Rey əla oynamışdır.) rolunu təqdim etdi. Əyləcəli sensasiya xarakterli film gözləyənlər bu filmi qəbul etmədilər. Film parlaq obrazları, gözəlliyi və çoşğun fantaziyası, əla rəqslərin yüngüllüyü və zərifliyi (Rəqslərə quruluş Tarp tərəfindən verilmişdir.), klassik janrda olan gözəl mahnıları ilə baxanları heyran edirdi. Flimdə əsas rolları T.Vilyams, D.Sevic,B.D.Ancelo ifa edirdilər.
“Amadey”
İngilis dramaturqu Şefferin romanı əsasında Forman öz rejissorluq konsepsiyasına uyğun musiqili tarixi film yaratdı. Flimdə birinci plana çıxarılmış bacarıqsız və paxıl bəstəkar Salyerinin obrazı (F.M.Abraham ) elə bil ki, dahi Mosartın zəhərlənməsi haqda əfsanəyə uyğun olaraq verilmişdir. Salyerinin Mosartı öldürməməsi indi sübut olunmuşdur. Qəzəbli Bethoven, hətta Puşkin belə səhv edib. Siz haqlısınız hər şeylə maraqlanan və ədalı tarixçilər. Amma doğurdanmı haqlısınız? Puşkin isə müqəddəslərin günahkar yer kürəsində heç nə edə bilmədiyini, ona təsir edə bilmədiklərini son nəticədə onu yad bədən kimi özlərindən uzağa itələyə bilmədiklərini demişdir. Onlar birlikdə deyillər-səma və torpaq kimi, su və od kimi, dahi və cinəyatkar kimi. “Sən Mosart Allahsan və özün heç bunu bilmirsən” - şair demişdir. Biz lakin insanlar arasında olan allahların həqiqi taleyini unuduruq? Biz onları yaradırıq, biz onlara sitayiş edirik, onlara xəyanət edirik, bir gün əvvəl ehtirasla öpürük sonra isə çarmıxa çəkirik. Sonra isə öz bacarıqsızlığımızı, əzazilliyimizi, acgözlüyümüzü onların adına kilsələr, məktəblər yaratmaqla ört-basdır edirik. Dahilər yaradıcılıq möcüzəsini və şöhrətin qısa anını, kasıblığın uzun sürən dəhşətini, tənqidçilərin söyüşlərini, etibarlıların ədavətini, həqiqi varislərinə məktəb qoymadan o qədər yoxsullaşırlar ki, onları oğruların və avaraların dəfn olunduğu qardaşlıq məzarına atırlar. Forman və Şefferin “Amadey” filmi demək olar ki, ağlını itirmiş sadə insanların başına gəlir.
Dəlixana haqda belədir: hazırda Mosart dahi deyil, ancaq Salyeri isə Salyeri deyil, daimi Mosartın əbədi borclusudur. Çoxlu sayda musiqiçilərdən biri olan bu musiqiçini kim xatırlayardı, əgər bu zəhərlənmək əfsanəsi olmasaydı, küçük kimi qorxub mırıldayan Mosartdan Salyerinin fərqi vunderkind olmaması idi. Mosart öz simfoniyalarını, konsert və operaların şirin quymaq kimi bişirirdi. Dəlixanada əlbəttə ki, axmaq qonşularının xeyir-duası ilə özünü öldürməsinə baş tutmayan cəhddən sonra keçmiş Avstriya imperatorunun saray bəstəkarı, indi isə vahiməli bir qoca 35 yaşlarında sadə keşişə müsahibə verir (zavallı keşiş, Salyeridən heç nə bilmir.), digər 35 yaşlı insancığı (Mosartı) xatırlayırdı. Onun necə birinci dəfə görmüşdü, onunla gücünü ölçmək istədiyi nəhəng və yaraşıqlı bir adam gözləyirdi, amma burnufırtıqlı uşaq, kobud və ana söyüşü söyən, boyalı qızların dalınca qaçan gördü (və bu imperator qarşısında çıxış etməlidir).
O, birinci dəfə bu bambılının əl yazmaları ilə tanış olanda-ayaq üstə özünü güclə saxladı, bir anda başa düşdü ki, bu uşağın notlarını allah özü tərtəmiz yazır, Saly0eri isə bu vaxt hər şeyə öz zəhmətkeşliyi ilə nail olurdu-həqiqətən əzabla, səy və xidmət edərək... Onun Apallonla mübarizə etməyə gücü çatmır və bütün gecəni özünə aman vermədən, ölməkdə olan Mosartın diktəsi ilə “Rekviyem” - ilahi musiqi yazır, hansı ki bambılının dəfnində Salyerinin əsəri kimi ifa edilir. “Rekviyem” Mosartın əsəri olaraq qalır, bədbəxt musiqiçini ümümi qəbirstanlıqda dəfn edirlər, ancaq Salyerinin isə Apollonun kölgəsi izləyir, hətta ona dəlixanada da rahatlıq verməyərək 35 yaşlı keşişi gizlicə ora göndərir, necə ki məndən - Salyeridən heç nə oxuya bilmir, amma bu eybəcər Motsartdan oxudu!...
Əsəri yəqin ki, belə adlandırmaq olardı “Mosart Salyerinin gözü ilə”. Əsərin dramaturgiyasının gözlənilən və həqiqətdə olanın, fantaziyanın və reallığın poeziyasının və nəsrin (səhv etmirəmsə) Puşkinin və Salyerinin bir-birinə qarşı qoyulması əsasında qurulmuşdur.
Tənqidçilər səhv etmirlər: Puşkin burada yerinə düşür. Ola bilsin, Şeffer “Mosart və Salyerini” oxumayıb (amma çətin ki), ancaq Forman rus dilini əla bildiyindən şübhəsiz ki, Puşkinin şah əsəri ilə tanış idi. Bundan başqa fərz etmək olar ki, “Amadey” üzərində işləmədən əvvəl o ekrana çıxan həqiqi klassik əsərlər cərgəsinə düşmüş Mixail Şveytcerin “Kiçik faciələr”(1979) adlı üç seriyalı telefilm ilə də tanış imiş. Burada Valeri Zolotuxin Mosartın belə obrazını yaratmışdır, hansı ki Tom Halls öz qəhrəmanın bunca avamlığını, eyni ilə ilk plana çəkir. Bəli “Amadey”in mərkəzi epizodlarından birində - Vyana aşxanasında gecə keçirilir, ora yığışanlar üzlərini Venesiya karnaval maskaları ilə gizlətmişlər - Şveytcerin filmindəki provokasiya səhnəsi təsvir edilir. Hansı ki, Zolotuxinin Mosartı qəh-qəhə çəkən zaman Sumoktunovskinin Salyerisinə tamamilə sarsaq kimi görünürdü, o orkestr quyusuna yıxılır, oradada sakitləşmir, təlxəkcəsinə ayaqlarını oynatmaqda davam edir.
Göründüyü kimi Venesiya karnavalı ikiqat qara maska kimi (komik avers, traqik revers və ya əksinə) eyni zamanda həm bayramsayağı, həm də ölümsaçandır. Hansı ki, bu gecədə onu Mosart (ata) taxır, sonra isə Salyeri oğlu Mosartı terror etmək üçün həmən maskadan istifadə edir və Formanın filminin əsas motivinə çevrilir, sujet zəncir kimi qarşı-qarşıya qoyulmuş sevinc və kədər, təmizlik və satqınlıq, dahinin təbiiliyi və bacarıqsızın qeyri-təbiiliyi kimi düzülür. Əlbəttə əksinə Mosart su kimi (Romen Rolanın ifadəsi) - əbədi və hər yerdədir, amma daimi deyil və qısamüddətlidir, ancaq Salyeri keçiçi və nəhayətsizdir, daimidir.
Amma Salyeri Mosartı nə həyatda, nə də Formanın “Amadey”ində öldürməyib. O ancaq ehtirasla onun ölümünü arzu edirdi. O xəyalında o qədər ona uduzmuşdu ki, axırda ağlını itirib onu həqiqətən də öldürdüyünə inanmışdır.
Amma əksinə Mosart Salyerini öldürdü: keşiş heç bir mahnısını ifa etmədi, ancaq Zalsburq avarasının yüngül melodiyasını o dəqiqə tutdu və gülümsədi. Salyeri Mosartı öldürmədi, o öz operalarını yazmaqla musiqini öldürdü. Amma Mosart Salyerini öldürdü öz harmoniyasilə onun hesabını tamamilə pozaraq. Mosart 35 yaşında öldü və həmişəlik qarayanız, nadinc, sevən oğlan kimi qaldı.
Filmdə Mosartın musiqisində olduğu kimi “çoxlu not vardı”. Ancaq bu əlbəttə belə də olmalıdır-ilahi musiqi, əla damaturgiya və dahiyanə rejissorluq, nəinki Fərid Mürrey, həmçinin Tom Hallsın hеyranedici oyunları, həmçinin Elizabet Bericc ((Konstansiya)Mosart-dahinin-əbədi uşağın arvadının əsl vəzifəsi ilə kiçik burjua qadının həyati heysiyyəti arasında parçalanmışdı) Ceffri Consa (gizir marşını və polku ürəkdən sevən, amma özünü elm və incəsənəti himayə edən kimi göstərməyə çalışan qanmaz imperator) kino tənqidçilərin və akademiklərin mükafatlarından kənarda qala bilməzdilər. Təəccüblü başqa şeydir, bu haqda Forman öz “Dövran” xatirələrində yazır ki, mən özüm dəfələrlə şahidi olmuşam: nə vaxt ki, bu iki saat yarımdan fraqmentlərlə davam edən dramatik epizodlarla zəngin, simfonik musiqi də demək olar ki, fasiləsiz çalınan bu uzun film başa çatdıqda heç kəs zalı tərk etmir, televizorun qarşısından çəkilmək istəmir, baxmayaraq ki, altı dəqiqə titr davam edir. “Amadey”də hər şey heyrətamiz harmoniyadadır, sanki hamı birinci kadrdan axırıncıya kimi hesablanıb, hər şey mütləq verilmişdir, ideal proporsiya ilə ciddi dozalaşdırılmış: musiqi və balet, faciə və komediya, karnaval və miskinlik, əsas və ikinci dərəcəli, kostyum və mimika, iri və ümumi planlar, baş rollar və epizodlar. Hər şey ölçüsündədir, ancaq elə təəssürat yaradır ki, hər şey həddən artıq boldur. Bu lenti incəsənətin faciəvi bayramı adlandırmaq olar. Özünə görə yeganə və təkrar olunmaz bayram, əlbəttə belə şeyi təkrar etmək rejissor və digərləri üçün də mümkün deyildir. Formanın edə bildiyini hətta klassik operaları gözəl ekranlaşdıran Zeffirelli və Berqman edə bilməmişdir. Doğrudur müxtəlif janrlardır, ancaq hər halda əlavə etmək qalır ki, Salyeri və Mosart haqqında bu film çox dəqiq və özünəməxsus şəkildə Miloş Forman yaradıcılığının əsas mövzusu olan atalar və oğulların, sakit dayananların və üsyankarların, ənənəvilərin və novatorların qarşıdurma mövzusunu həll etmişdir.
“Amadey” filminə verilən mükafatlara gəldikdə isə bu film 1985-ci ildə ən yaxşı film, ən yaxşı aktyor (F.M. Abraham), ən yaxşı rejissor (M. Forman), ən yaxşı rəssam işi (Patrisiya Fon Brandenstayn, Karel Cerni), ən yaxşı geyim dizayneri (Teodor Pistek), ən yaxşı səs effekti (Todd Bokelhed), ən yaxşı qrim (Dik Smit, Paul Le Blank), ən yaxşı ssenarist (Piter Şeffer) nominasiyaları üzrə Oskar mükafatına, ən yaxşı film, ən yaxşı aktyor (F.M.Abraham), ən yaxşı rejissor işi (M.Forman), ən yaxşı ssenarist (Piter Şeffer) nominasiyaları üzrə Qızıl Qlobus mükafatına, ən yaxşı film (M. Forman) nominasiyası üzrə Sezar mükafatına layiq görülmüşdür.
"Ququ quşu yuvası üzərindən uçarkən”
Ken Kizinin parlaq romanı və Deyla Uassermenin eyni adlı pyesi əsasında parlaq ekran işinin özülü qoyuldu. Təsadüfi haldır ki, kino versiya o qədər dahiyanə alınmışdır ki, praktiki cəhətdən orjinaldan ayrılıb öz həyatını yaşayır. Dələduz Mak Mörfi dəlixanaya düşür və xəstələri tibb bacısının zülmünə qarşı üsyan etməyə təhrik edir və bu da insan ruhunun zindan həyatı üzərində tən-tənəsi oldu. Amerika jarqonunda ququ quşu yuvası-dəlixana, azadlığa qovuşmaq üçün buradan qaçmaq-ququ quşu yuvası üzərindən uçmaq deməkdir. Bundan başqa filmin adı ayrı məna kəsb edir. Ququ quşu yuvası-quş balaları olmayan yuvadır. O, onları taleyin hökmünə atmışdı-qoy özləri bir təhər vəziyyətdən çıxsınlar. Heç də qeyri-adi deyil, bu tamamilə tipik Amerika prinsipini xatırladır:“özün-özünü yarat”.Beləliklə Amerika-boş ququ quşu yuvasıdır, onun doğma uşaqları isə nəhayətsiz yollarda azıb qalmış ögey yurdsuzlar kimidir.
Özünün ən gözəl rollarından birini oynamış Cek Nikelsonun iştirakı sayəsində film tamamilə 60-cı illərin axırı-70-ci illərin əvvəli Amerika kinosu kontekstindədir, ancaq eyni zamanda ümumibəşəri əxlaqi hekayə kimi ekzistensialist məzmunda qəbul olunur. İstər şəxsi, istər ictimai mahiyyət kəsb eləməsinə baxmayaraq əsər şəxsiyyətin azadlıq probleminə münasibəti barədə hekayədir.
Roman və kinolentin adı uşaq mahnısının epiqrafından götürülmüşdür: “Kimsə qərbə uçdu, kimsə şərqə uçdu, amma kimsə ququ quşu yuvası üzərindən uçdu”. Kizinin əsərinin ədəbi tərcüməsinin sərbəst şərhi daha ritmik və üstəlik qafiyəli alınmışdır: “kimi evdən, kimi evə, kimi ququ yuvasının üstü ilə”. Ancaq burada təəssüf ki, fəzaya coğrafi açılış, dünyanın müxtəlif tərəflərinə çıxış motivi aradan qalxmışdır. Bu isə demək olar ki, şərqdən qərbə qaçmış həm sosialist, həm kapitalist ictimai quruluşlarının hər ikisinin dadını öz üzərində sınaqdan keçirmiş Forman üçün əlavə əhəmiyyətə malik idi.
Onun üçün daxili və xarici azadlıq mövzusu həm xarici, həm də Amerikan filmlərindəki kimi hər iki tərəfə açıq mövzudur. İnsan şəxsiyyəti üzərində hər hansı zorakılıq təzahürü Formanı iyrəndirir, susdurulmağın və tabe edilməyin heç bir formasını qəbul etmirdi.
Mədəniyyət cərəyanlarının kiçik dairələrində tanınan romanın ekranlaşdırılması ən müxtəlif tamaşaçı kütlələri arasında güclü təsirə səbəb oldu. Filmdə cəmiyyətin xüsusi modeli olan həbsxanaya getmək istəməyən filmin qəhrəmanı Rendl Mak Mörfi ilə birlikdə biz dəlixanaya düşürük. Orada zorakılıq qanunları qüvvədədir, hakimdir. Amma biz tədricən nəticəyə gəlirik ki, əslində cəmiyyət dəlixana modelidir. Onlar yerlərini dəyişirlər. Psixatrik kilinikanın xəstələri dəli deyillər, onlar bura könüllü gəliblər. Ona görə ki,bu dəlixana-sığınacaq, son dayanacağı kimidir. Ancaq orada da cəmiyyət onları rahat buraxmır. Adamlar şəxsi və kollektiv ağılsızlıqları arasında çıxılmaz vəziyyətdədir. Alternativ yoxdur, ya səni elektroşok vasitəsilə əsl dəliyə cevirirlər, ya da cəmiyyətdə “beyin yuyulmasina” məruz qoyurlar, bunun üçün kütləvi gicləşdirmə və total manipulyasiya vasitələrindən istifadə olunur. Ancaq nəhayət Mak Mörfi sayəsində əsərin personajları qiyam qaldırmaq qərarına gəlir, əvvəlcə onunla avtobusda özbaşına səfərə çıxırlar, sonra isə kilinika qaydalarına qarşı etiraz edirlər. Deməli Mak Mörfi hamıda azad olmaq (yaddan çıxmış) arzusunu-insan olmaq istəyini oyatdı. Finalda azadlığın tam sevincini ancaq nəhəg hindu hiss edə bilir. Cəmiyyətdə ən miskin adam kimi azadlıqdan və hüquqdan məhrum edilmiş və dəlixananı özü üçün axırıncı yurd bilən hindu kilinikadan qaçır. Ancaq o naməlum yerə, əslində qaranlığa can atır ki, azadlığın kiçik anını hiss etsin. Deməli Mak Mörfi onda azadlıq hissini oyada bilmişdi. Makın kilinika üzvləri üçün gizli səfər, qonaqlıq təşkil etməsi və sonda azadlıq çarcısı kimi ölməsi əbəs yerə deyilmiş. Filmin qayəsini də bu ideya təşkil edir.
“Ququ quşu yuvası üzərindən uçarkən” filminə verilən mükafatlara gəldikdə isə bu film 1976-cı ildə ən yaxşı film, ən yaxşı aktyor (Cek Nikelson), ən yaxşı aktrisa (Luiz Fletcer), ən yaxşı rejissor işi (M.Forman), ən yaxşı ssenarist (Lourens Hauben, Bo Qoldman) nominasiyaları üzrə Oskar mükafatına, ən yaxşı film, ən yaxşı aktyor (Cek Nikelson), ən yaxşı aktrisa (Luiz Fletcer), ən yaxşı rejissor işi (M.Forman), ən yaxşı ssenarist (Lourens Hauben, Bo Qoldman), ən yaxşı aktrisa debutu (Bred Durif) nominasiyaları üzrə Qızıl Qlobus mükafatına layiq görülmüşdü.
Bu filmə verilən xarici mükafatlara gəldikdə isə Formanın bu əsrarəngiz filmi ən yaxşı film, ən yaxşı rejissor, ən yaxşı aktyor, ən yaxşı aktrisa, ən yaxşı montaj, ən yaxşı ikinci plan aktyoru nominasiyaları üzrə BAFTA (Britaniya kino akademiyası)mükafatına, kinorejissorluq sahəsində böyük naliyyətə görə (M.Forman) Amerika rejissorlar birliyinin mükafatına, ən yaxşı Avropadan kənar film nominasiyası üzrə Danimarka kino tənqidçilərinin “Bodil” mükafatına, ən yaxşı xarici aktyor (Cek Nikelson) və ən yaxşı xarici film rejissoru (M.Forman) nominasiyası üzrə İtalyanın baş kino mükafatı olan David Donatello prizinə, ən yaxşı xarici film rejissoru (M.Forman) nominasiyası üzrə İtaliya kino jurnalistləri sindikatının “Gümüş Lent” mükafatına, ən yaxşı film nominasiyası üzrə Alman milli mükafatı olan Qızıl ekran mükafatına, ən yaxşı xarici rejissor (M.Forman) nominasiyası üzrə Yapon kino mükafatı olan Kinema Junpo mükafatına, ən yaxşı film rejissor (M.Forman) nominasiyası üzrə Los–Ancelos kino tənqidçilər birliyinin mükafatına, ən yaxşı aktyor (Cek Nikelson) nominasiyası üzrə Amerika milli kino arxiv mükafatına, Milli kino tənqidçilər birliyinin mükafatına və Nyu-York kino tənqidçilər dərnəyinin mükafatına, ən yaxşı dram-adaptasiya nominasiyası üzrə Amerika yazıçılar birliyinin mükafatına layiq görülmüşdür.
“Ayda adam”
Beləliklə qəhrəmanımız-vaxtı ilə məşhur və tanınmış komik Endi Kaufmandır. O nəinki, bu janrın adi nümayəndələri sırasına daxil deyil, hətta yumorist həmvətənlilərinin heç birinə bənzəmir. Endi hesab edirdi ki, yumor təbii və real olmalıdır, yumor və ciddi şeylər arasında sərhəd silinməlidir. Endi özünün qısa həyatını bütünlüklə buna həsr etdi. Forman Endinin uşaqlıq dövründən başlayaraq bütün həyatını açıb bizə göstərir. O hələ uşaq ikən səhnəyə çıxmaq arzusunda idi. Böyüdükdən sonra o məşhur agent Şapiroya rast gəlir. O, bu gənci gələcək ulduz kimi görür. Şapironun köməyi ilə Endi biznesin zirvəsinə qalxır və bütün Amerikanı güldürmək imkanı əldə edir. Endinin zarafatları yumorla, oyunbazlıqla və hətta satira ilə zəngin olmaqla kifayət qədər dərindir. O, böyük istetad və cəsarət sahibi idi. Hətta Endinin ölümü Amerikalıların çoxuna bir oyun kimi gəlir. Forman qeyri-adi insan haqqında əyləndirici cəfəngiyyat deyil, ciddi, dərin, faciəvi film çəkdi. Endinin obrazını Cim Kerri yaratmışdır. Bu sözsüz onun ən gözəl roludur. Personajın komizmi Kerrinin yüksək plastikası hesabına alınmışdır. Beləliklə Cimin bundan yaxşı oyunu mümkün deyildir. Ona görə yox ki, bu onun uğurunun son həddidir, sadəcə olaraq ona heç vaxt belə dramatizmlə dolu möhtəşəm rol təklif etməyəcəklər. Nəticədə Formanın filmi Amerika yox, Avropa sayağı alındı. Nahaq deyil ki, Avropada film bütün mükafatları qazandı. İki dəfə Amerika kino akademiyası laureatı Forman Endi haqda bu ekran əsərini ona görə çəkdi ki, Endi bütün qaydaları pozub, insanları o şeylərə gülməyə məcbur edirdi ki, onlar gülməli deyillər. Praktiki olaraq Forman heç bir şey özündən uydurmadı, o əfsanəvi komikin həyatın ekranlaşdırdı. Forman üçün Kerri ilə işləmək asan deyildi, vaxtı ilə o Endi ilə də birgə işləmişdi. Endi Kaufman: “Mən istəyirəm ki, insanlar əslində olduğu kimi sevinsinlər, kədərlənsinlər və hirslənsinlər. Ancaq mən heç vaxt gülməli olmaq istəmirdim. Ümumiyyətlə mən özümün kim olduğunu izah edə bilmirəm. Bu sadəcə olaraq mənəm.”
“Ayda adam” filminə verilən mükafatlara gəldikdə isə bu film 2000-ci ildə ən yaxşı aktyor (Cim Kerri) nominasiyası üzrə Qızıl Qlobus mükafatına və ən yaxşı xarici rejissor (M.Forman) nominasiyası üzrə Berlin kinofestivalının mükafatına layiq görülmüşdür.
“Xalq Lerri Flintə qarşı”
Forman Amerikalı pornoqrafik jurnallar naşiri haqda çox güclü dram əsəri ekranlaşdırdı. O, milyonlarla tiraj çıxan populyar “Hastler” jurnalının yaradıcısıdır. Bu sadəcə bioqrafik film deyil, baxmayaraq ki sujet real hadisələrə və faktlardan ibarət materiallara əsaslanmışdır. Həmişə olduğu kimi Forman janr çərçivəsindən kənara çıxaraq xüsusi emosional gücə malik sənət əsəri yaratmışdır. Xalq içindən çıxmış Lerri milyarder olur. Onun uğuru mübahisə doğurur,ancaq o azadlığı sevirdi. Arvadı narkoman idi, sonra qics-ə yoluxmuşdu. O, bu dəhşətli gülləyə tuş gələnə qədər yaxşı əyləndi, sonra isə bu ona baha-başa gəldi. Bu rejissorun yeni bir şah əsəri oldu. “Xalq Lerri Flintə qarşı” filminə verilən mükafatlara gəldikdə isə bu film 1997-ci ildə ən yaxşı rejissor işi (M.Forman) və ən yaxşı ssenari (Skott Aleksander, Lerri Karajevski) nominasiyaları üzrə Qızıl Qlobus mükafatına, ən yaxşı rejissor işi nominasiyası üzrə Berlin kinofestivalının Qızıl Ayı mükafatına, Avropa və dünyanın ən yaxşı filmi nominasiyası üzrə Feliks mükafatına layiq görülmüşdür.
“Reqtaym”
Amerika-Böyük Britaniya filmi. İ.Z.Doktorounun romanını Forman ekranlaşdırdı. 20-ci əsrin əvvəli Nyu-York həyatının kətanı üzərində bir neçə insanın taleyi izlənir, burada ədalətə nail olmağa dəli kimi can atan qara dərili qəhrəmana xüsusi diqqət cəlb olunmaqla sujet açılır. Bütün aktyor heyətinin əla oyunu, Rendi Nyumenin valehedici musiqisinin müşayəti ilə fövqəladə rejissor tapıntıları bu əsəri dünya kino incisi adlandırmağa haqq verir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, 20-illik fasilədən sonra Ceyms Keqni sonuncu rolunu məhz bu filmdə oynadı.
“Valmon”
Fransa-B.Britaniya melodraması. Forman “Ququ quşu yuvası üzərindən uçarkən”, “Matəm mahnısı” və “Reqtaym” filmlərini çəkdikdən sonra 13-əsr maskarad geyimində incə fransız kübarlarının fitnə-fəsadlarına girişdi. O,Şoderlo De Laklonun “Təhlükəli əlaqələr” romanını ustalıqla ekranlaşdırıdı. Əslində isə bu romanın ekrana çıxarılmasına üçünçü cəhd idi. (əvvəlcə 1960 və 1988-ci illərdə) Forman geyimin, musiqinin nəzakətli dövrünün mühitindən zövq alırdı. Əlbəttə sarsıntı keçirməsən də, baxmaq çox xoşdu. “Valmon” filminə verilən mükafatlara gəldikdə isə bu film 1990-cı ildə ən yaxşı rəssam işi (Per Qyuffrua) və ən yaxşı geyim rəssamı (Teodor Pistek) nominasiyası üzrə Sezar mükafatına layiq görülmüşdür.
Filmoqrafiya
1. “Müsabiqə” - (1963)
2. “Qara Pyotr” - (1963)
3. “Sarışının məhəbbət macərası” - (1966)
4. “Mənim xanımım yanır” - (“Yanğınsöndürənlərin bayramı”) - (1967)
5. “Çex dalğaları” - (1968)
6. “Hissə” - (1971)
7. “Səkkizlərin gözü ilə” - (1973)
8. “Ququ quşu yuvası üzərindən uçarkən” - (1975)
9. “Saçlar” - (1979)
10. “Reqtaym” - (1981)
11. “Amadey” - (1984)
12. “Qısqanclıq” - (1986)
13. “Valmon” - (1989)
14. “Xalq Lerri Flintə qarşı” - (1996)
15. “Ayda adam” - (1999)
16. “İnamı qoruyun” - (2000)
17. "Qoyanın kabusları" - (2006)
18. "Münhen kabusu" - (2012)
Xarici keçidlər
- iRozhlas (çeş.). 2017.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Milos Forman cex Milos Forman esl adi Yan Tomas Forman cex Jan Tomas Forman 18 fevral 1932 Caslav Cexoslovakiya Cexiya ve ABS kinorejissoru ve ssenaristi Milos Formancex Milos FormanDogum adi Yan Tomas Forman cex Jan Tomas Forman Dogum tarixi 18 fevral 1932Dogum yeri Caslav CexoslovakiyaVefat tarixi 14 aprel 2018 86 yasinda Vefat yeri ABSVefat sebebi xestelikMilliyyeti cexVetendasligi Cexoslovakiya ABSHeyat yoldasi Yana Breyxova 1958 1962 Vera Kresadlova Formanova 1964 1999 Martina Zborilova Forman 1999 cu ilden Fealiyyeti kinorejissorFealiyyet illeri 1953 bu gune qederTehsili Praqada Senet Akademiyasi d Istiqamet kinoUzvluyu Amerika Incesenet ve Elmler Akademiyasi Dunya Skaut Herekati Kino Senetleri ve Elmleri Akademiyasi d MukafatlariIMDb ID0001232milosforman com Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiTomas Yan Forman 1932 ci il fevralin 18 de Cexoslovakiyanin Caslav seherinde anadan olmusdur Ikinci dunya muharibesi illerinde Cexoslovakiyanin isgali zamani valideynlerini Osvensiumda itirmisdir Praqa incesenet akademiyasinin kino fakultesinin mezunudur 50 ci illerin ortalarinda hem ssenarist kimi islemis hem de meshur Laterna Maqika da ilk proqramlarin hazirlanmasinda istirak etmisdir 1963 ci ilde Musabiqe adli senedli filmi ile kino senetinde debut etmisdir Rejissor filmde genclerin caza maraq atmosferini yaratmaga ve pesekar juli qarsisinda oz bacariqlarini numayis etdiren bu musiqi sevenlerin musabiqedeki acinacaqli sehnesini tesvir etmeye calismisdir 1964 ci ilde Forman Qara Pyotr adli ilk tammetrajli filmini cekir ki bu filmin basqa adi Pyotr ve Pabla idi Filmdeki rollari ifa eden aktyorlarin hem pesekar hem de qeyri pesekar olmasina baxmayaraq rejissor kasib tebeqenin solgun maraqsiz heyat atmosferini senedli sekilde vermekden utanaraq tebii heyatin gercekliyini heqiqi ve istehzali qehremanlarin psixoloji tesvirini vermeyi ustun tutmusdur Tez tez improvize olunmus dialoqlar ekrana cixardilmis materialla ela tanisliq o vaxtlarda genclerin etiraz simvolu kimi qebul olunan rok musiqisinden istifade filme butovluk getirdi Baslicasi ise nesillerin munaqisesi movzusuna muraciet eden Formanin bu ve bundan sonraki Sarisinin mehebbet macerasi Menim xanimim yanir ve b filmlerinde de oz eksini tapmisdir Formanin cekdiyi Cex dalgalari filmi CSSR nin kino heyatinda inqilabi hadiseye cevrilmis rejissorun ozu ise lider olmusdur Forman sosialist realizm estetikasina qarsi cex edebiyyatinin tecrube ve enenelerini qoyurdu Calisirdi ki senedli hekayelerin daxilinde olan metaforik ve simvolik fikirleri elaqelendirsin Fransada yeni filmin cekilisleri ile elaqedar danisiqlar apardigi vaxt 1968 ci il sovet ordusu Cexislovakiyaya soxulduqdan sonra o vetenine qayitmadi ve Amerikaya uz tutdu Burada Forman 1971 ci ilde cekdiyi Hisse filmi ile oz rejissor yaradiciliginin yeni sehifesini acmis oldu Film Formanin ebedi movzusu nesillerin munaqisesine hesr olunmusdur Kanda BKF nin mukafatini almisdir ve azadliq teknesi olan genclerin yaradici ruhunun aqressiv yaslilar terefinden bogulmasini gostermisdir Bu cehdde Amerikani ecnebilerin gozu ile Forman yeni materialda oz metod ve stiline sadiq olaraq eks etdirmeye calismisdir Onun novbeti isi olan Sekkizlerin gozu ile senedli filminde Munhen olimpiyadasindaki bes novculer haqda epizod tesvir olunmusdur Bundan sonra o nesillerin bir araya gelmemesi movzusuna sadiq qalmasina imkan veren genclerin eks medeniyyetine regbet yuxarilarin ikiuzluluyune zorakiligina qarsi etiraz ifade eden Amerika eserlerinin ekranlasdirilmasina ustunluk verir Forman Usyancilar filminde de oz fikrini deyismir Saclar Forman hay kuylu Brodvey premyerasini 1967 ci ilde gordukden 12 il sonra 1979 ci ilde bestekar Qold Makdermotun bu gozel eserine muraciet etdi Filmin sujeti ve mahnisi Ceymis Reyde ve Ceroma Reqniye mexsus idi Yeqin ki zaman mesafesi rejissoru tekce ilk rok muzikl ekranlasdirmaga deyil 60 ci iller gencliyinin yeni medeniyyetinin ozune mexsus cehetlerinin aktualligini Vyetnam muharibesi hippi herekatinin usyani ilk defe sehnede lut soyunmus aktyorlar golde cimmek epizodunda gorsendiler eks etdirmeye imkan vermisdir Merkezi qerb genclerinin usyankar tarixi Vyetnama yola dusmek erefesinde heyatin lezzetini duymaq arzusunda olan Nyu York aristokratlari ve Merkezi parkin qaygisiz hippileri haqda movzulardan ferqli olaraq Formanin fikri derin ve felsefi idi Gece yarisi kavboyun evezine sehv olaraq onun dostu hippi yola salinir Saclari qirxilmis genclerin evezine Amerikada Arlinqton qebristanliginda ancaq ag rengli xaclar qaldi Ona gore de Formanin bu filmini post vyetnam sindroma hesr olunmus Maral ovu Eve qayidis Apokalipsis bu gun filimleri ile bir siraya qebul edirler Bu filmi cekmekle Forman zorakiliq herbi psixoz ozbasinaliq azginliq dunyasinda basini itirmis Amerikanin ozunu ve exlaqsiz usaqlarini aci ve ayiq nezerle satira atesine tutaraq Amerika tamasacilarina ve tenqidcilerine deli herbci general rolunu meshur rejissor Nikolas Rey ela oynamisdir rolunu teqdim etdi Eyleceli sensasiya xarakterli film gozleyenler bu filmi qebul etmediler Film parlaq obrazlari gozelliyi ve cosgun fantaziyasi ela reqslerin yungulluyu ve zerifliyi Reqslere qurulus Tarp terefinden verilmisdir klassik janrda olan gozel mahnilari ile baxanlari heyran edirdi Flimde esas rollari T Vilyams D Sevic B D Ancelo ifa edirdiler Amadey Ingilis dramaturqu Sefferin romani esasinda Forman oz rejissorluq konsepsiyasina uygun musiqili tarixi film yaratdi Flimde birinci plana cixarilmis bacariqsiz ve paxil bestekar Salyerinin obrazi F M Abraham ele bil ki dahi Mosartin zeherlenmesi haqda efsaneye uygun olaraq verilmisdir Salyerinin Mosarti oldurmemesi indi subut olunmusdur Qezebli Bethoven hetta Puskin bele sehv edib Siz haqlisiniz her seyle maraqlanan ve edali tarixciler Amma dogurdanmi haqlisiniz Puskin ise muqeddeslerin gunahkar yer kuresinde hec ne ede bilmediyini ona tesir ede bilmediklerini son neticede onu yad beden kimi ozlerinden uzaga iteleye bilmediklerini demisdir Onlar birlikde deyiller sema ve torpaq kimi su ve od kimi dahi ve cineyatkar kimi Sen Mosart Allahsan ve ozun hec bunu bilmirsen sair demisdir Biz lakin insanlar arasinda olan allahlarin heqiqi taleyini unuduruq Biz onlari yaradiriq biz onlara sitayis edirik onlara xeyanet edirik bir gun evvel ehtirasla opuruk sonra ise carmixa cekirik Sonra ise oz bacariqsizligimizi ezazilliyimizi acgozluyumuzu onlarin adina kilseler mektebler yaratmaqla ort basdir edirik Dahiler yaradiciliq mocuzesini ve sohretin qisa anini kasibligin uzun suren dehsetini tenqidcilerin soyuslerini etibarlilarin edavetini heqiqi varislerine mekteb qoymadan o qeder yoxsullasirlar ki onlari ogrularin ve avaralarin defn olundugu qardasliq mezarina atirlar Forman ve Sefferin Amadey filmi demek olar ki aglini itirmis sade insanlarin basina gelir Delixana haqda beledir hazirda Mosart dahi deyil ancaq Salyeri ise Salyeri deyil daimi Mosartin ebedi borclusudur Coxlu sayda musiqicilerden biri olan bu musiqicini kim xatirlayardi eger bu zeherlenmek efsanesi olmasaydi kucuk kimi qorxub mirildayan Mosartdan Salyerinin ferqi vunderkind olmamasi idi Mosart oz simfoniyalarini konsert ve operalarin sirin quymaq kimi bisirirdi Delixanada elbette ki axmaq qonsularinin xeyir duasi ile ozunu oldurmesine bas tutmayan cehdden sonra kecmis Avstriya imperatorunun saray bestekari indi ise vahimeli bir qoca 35 yaslarinda sade kesise musahibe verir zavalli kesis Salyeriden hec ne bilmir diger 35 yasli insancigi Mosarti xatirlayirdi Onun nece birinci defe gormusdu onunla gucunu olcmek istediyi neheng ve yarasiqli bir adam gozleyirdi amma burnufirtiqli usaq kobud ve ana soyusu soyen boyali qizlarin dalinca qacan gordu ve bu imperator qarsisinda cixis etmelidir O birinci defe bu bambilinin el yazmalari ile tanis olanda ayaq uste ozunu gucle saxladi bir anda basa dusdu ki bu usagin notlarini allah ozu tertemiz yazir Saly0eri ise bu vaxt her seye oz zehmetkesliyi ile nail olurdu heqiqeten ezabla sey ve xidmet ederek Onun Apallonla mubarize etmeye gucu catmir ve butun geceni ozune aman vermeden olmekde olan Mosartin diktesi ile Rekviyem ilahi musiqi yazir hansi ki bambilinin defninde Salyerinin eseri kimi ifa edilir Rekviyem Mosartin eseri olaraq qalir bedbext musiqicini umumi qebirstanliqda defn edirler ancaq Salyerinin ise Apollonun kolgesi izleyir hetta ona delixanada da rahatliq vermeyerek 35 yasli kesisi gizlice ora gonderir nece ki menden Salyeriden hec ne oxuya bilmir amma bu eybecer Motsartdan oxudu Eseri yeqin ki bele adlandirmaq olardi Mosart Salyerinin gozu ile Eserin dramaturgiyasinin gozlenilen ve heqiqetde olanin fantaziyanin ve realligin poeziyasinin ve nesrin sehv etmiremse Puskinin ve Salyerinin bir birine qarsi qoyulmasi esasinda qurulmusdur Tenqidciler sehv etmirler Puskin burada yerine dusur Ola bilsin Seffer Mosart ve Salyerini oxumayib amma cetin ki ancaq Forman rus dilini ela bildiyinden subhesiz ki Puskinin sah eseri ile tanis idi Bundan basqa ferz etmek olar ki Amadey uzerinde islemeden evvel o ekrana cixan heqiqi klassik eserler cergesine dusmus Mixail Sveytcerin Kicik facieler 1979 adli uc seriyali telefilm ile de tanis imis Burada Valeri Zolotuxin Mosartin bele obrazini yaratmisdir hansi ki Tom Halls oz qehremanin bunca avamligini eyni ile ilk plana cekir Beli Amadey in merkezi epizodlarindan birinde Vyana asxanasinda gece kecirilir ora yigisanlar uzlerini Venesiya karnaval maskalari ile gizletmisler Sveytcerin filmindeki provokasiya sehnesi tesvir edilir Hansi ki Zolotuxinin Mosarti qeh qehe ceken zaman Sumoktunovskinin Salyerisine tamamile sarsaq kimi gorunurdu o orkestr quyusuna yixilir oradada sakitlesmir telxekcesine ayaqlarini oynatmaqda davam edir Gorunduyu kimi Venesiya karnavali ikiqat qara maska kimi komik avers traqik revers ve ya eksine eyni zamanda hem bayramsayagi hem de olumsacandir Hansi ki bu gecede onu Mosart ata taxir sonra ise Salyeri oglu Mosarti terror etmek ucun hemen maskadan istifade edir ve Formanin filminin esas motivine cevrilir sujet zencir kimi qarsi qarsiya qoyulmus sevinc ve keder temizlik ve satqinliq dahinin tebiiliyi ve bacariqsizin qeyri tebiiliyi kimi duzulur Elbette eksine Mosart su kimi Romen Rolanin ifadesi ebedi ve her yerdedir amma daimi deyil ve qisamuddetlidir ancaq Salyeri kecici ve nehayetsizdir daimidir Amma Salyeri Mosarti ne heyatda ne de Formanin Amadey inde oldurmeyib O ancaq ehtirasla onun olumunu arzu edirdi O xeyalinda o qeder ona uduzmusdu ki axirda aglini itirib onu heqiqeten de oldurduyune inanmisdir Amma eksine Mosart Salyerini oldurdu kesis hec bir mahnisini ifa etmedi ancaq Zalsburq avarasinin yungul melodiyasini o deqiqe tutdu ve gulumsedi Salyeri Mosarti oldurmedi o oz operalarini yazmaqla musiqini oldurdu Amma Mosart Salyerini oldurdu oz harmoniyasile onun hesabini tamamile pozaraq Mosart 35 yasinda oldu ve hemiselik qarayaniz nadinc seven oglan kimi qaldi Filmde Mosartin musiqisinde oldugu kimi coxlu not vardi Ancaq bu elbette bele de olmalidir ilahi musiqi ela damaturgiya ve dahiyane rejissorluq neinki Ferid Murrey hemcinin Tom Hallsin heyranedici oyunlari hemcinin Elizabet Bericc Konstansiya Mosart dahinin ebedi usagin arvadinin esl vezifesi ile kicik burjua qadinin heyati heysiyyeti arasinda parcalanmisdi Ceffri Consa gizir marsini ve polku urekden seven amma ozunu elm ve inceseneti himaye eden kimi gostermeye calisan qanmaz imperator kino tenqidcilerin ve akademiklerin mukafatlarindan kenarda qala bilmezdiler Teeccublu basqa seydir bu haqda Forman oz Dovran xatirelerinde yazir ki men ozum defelerle sahidi olmusam ne vaxt ki bu iki saat yarimdan fraqmentlerle davam eden dramatik epizodlarla zengin simfonik musiqi de demek olar ki fasilesiz calinan bu uzun film basa catdiqda hec kes zali terk etmir televizorun qarsisindan cekilmek istemir baxmayaraq ki alti deqiqe titr davam edir Amadey de her sey heyretamiz harmoniyadadir sanki hami birinci kadrdan axirinciya kimi hesablanib her sey mutleq verilmisdir ideal proporsiya ile ciddi dozalasdirilmis musiqi ve balet facie ve komediya karnaval ve miskinlik esas ve ikinci dereceli kostyum ve mimika iri ve umumi planlar bas rollar ve epizodlar Her sey olcusundedir ancaq ele teessurat yaradir ki her sey hedden artiq boldur Bu lenti incesenetin facievi bayrami adlandirmaq olar Ozune gore yegane ve tekrar olunmaz bayram elbette bele seyi tekrar etmek rejissor ve digerleri ucun de mumkun deyildir Formanin ede bildiyini hetta klassik operalari gozel ekranlasdiran Zeffirelli ve Berqman ede bilmemisdir Dogrudur muxtelif janrlardir ancaq her halda elave etmek qalir ki Salyeri ve Mosart haqqinda bu film cox deqiq ve ozunemexsus sekilde Milos Forman yaradiciliginin esas movzusu olan atalar ve ogullarin sakit dayananlarin ve usyankarlarin enenevilerin ve novatorlarin qarsidurma movzusunu hell etmisdir Amadey filmine verilen mukafatlara geldikde ise bu film 1985 ci ilde en yaxsi film en yaxsi aktyor F M Abraham en yaxsi rejissor M Forman en yaxsi ressam isi Patrisiya Fon Brandenstayn Karel Cerni en yaxsi geyim dizayneri Teodor Pistek en yaxsi ses effekti Todd Bokelhed en yaxsi qrim Dik Smit Paul Le Blank en yaxsi ssenarist Piter Seffer nominasiyalari uzre Oskar mukafatina en yaxsi film en yaxsi aktyor F M Abraham en yaxsi rejissor isi M Forman en yaxsi ssenarist Piter Seffer nominasiyalari uzre Qizil Qlobus mukafatina en yaxsi film M Forman nominasiyasi uzre Sezar mukafatina layiq gorulmusdur Ququ qusu yuvasi uzerinden ucarken Ken Kizinin parlaq romani ve Deyla Uassermenin eyni adli pyesi esasinda parlaq ekran isinin ozulu qoyuldu Tesadufi haldir ki kino versiya o qeder dahiyane alinmisdir ki praktiki cehetden orjinaldan ayrilib oz heyatini yasayir Deleduz Mak Morfi delixanaya dusur ve xesteleri tibb bacisinin zulmune qarsi usyan etmeye tehrik edir ve bu da insan ruhunun zindan heyati uzerinde ten tenesi oldu Amerika jarqonunda ququ qusu yuvasi delixana azadliga qovusmaq ucun buradan qacmaq ququ qusu yuvasi uzerinden ucmaq demekdir Bundan basqa filmin adi ayri mena kesb edir Ququ qusu yuvasi qus balalari olmayan yuvadir O onlari taleyin hokmune atmisdi qoy ozleri bir teher veziyyetden cixsinlar Hec de qeyri adi deyil bu tamamile tipik Amerika prinsipini xatirladir ozun ozunu yarat Belelikle Amerika bos ququ qusu yuvasidir onun dogma usaqlari ise nehayetsiz yollarda azib qalmis ogey yurdsuzlar kimidir Ozunun en gozel rollarindan birini oynamis Cek Nikelsonun istiraki sayesinde film tamamile 60 ci illerin axiri 70 ci illerin evveli Amerika kinosu kontekstindedir ancaq eyni zamanda umumibeseri exlaqi hekaye kimi ekzistensialist mezmunda qebul olunur Ister sexsi ister ictimai mahiyyet kesb elemesine baxmayaraq eser sexsiyyetin azadliq problemine munasibeti barede hekayedir Roman ve kinolentin adi usaq mahnisinin epiqrafindan goturulmusdur Kimse qerbe ucdu kimse serqe ucdu amma kimse ququ qusu yuvasi uzerinden ucdu Kizinin eserinin edebi tercumesinin serbest serhi daha ritmik ve ustelik qafiyeli alinmisdir kimi evden kimi eve kimi ququ yuvasinin ustu ile Ancaq burada teessuf ki fezaya cografi acilis dunyanin muxtelif tereflerine cixis motivi aradan qalxmisdir Bu ise demek olar ki serqden qerbe qacmis hem sosialist hem kapitalist ictimai quruluslarinin her ikisinin dadini oz uzerinde sinaqdan kecirmis Forman ucun elave ehemiyyete malik idi Onun ucun daxili ve xarici azadliq movzusu hem xarici hem de Amerikan filmlerindeki kimi her iki terefe aciq movzudur Insan sexsiyyeti uzerinde her hansi zorakiliq tezahuru Formani iyrendirir susdurulmagin ve tabe edilmeyin hec bir formasini qebul etmirdi Medeniyyet cereyanlarinin kicik dairelerinde taninan romanin ekranlasdirilmasi en muxtelif tamasaci kutleleri arasinda guclu tesire sebeb oldu Filmde cemiyyetin xususi modeli olan hebsxanaya getmek istemeyen filmin qehremani Rendl Mak Morfi ile birlikde biz delixanaya dusuruk Orada zorakiliq qanunlari quvvededir hakimdir Amma biz tedricen neticeye gelirik ki eslinde cemiyyet delixana modelidir Onlar yerlerini deyisirler Psixatrik kilinikanin xesteleri deli deyiller onlar bura konullu gelibler Ona gore ki bu delixana siginacaq son dayanacagi kimidir Ancaq orada da cemiyyet onlari rahat buraxmir Adamlar sexsi ve kollektiv agilsizliqlari arasinda cixilmaz veziyyetdedir Alternativ yoxdur ya seni elektrosok vasitesile esl deliye cevirirler ya da cemiyyetde beyin yuyulmasina meruz qoyurlar bunun ucun kutlevi giclesdirme ve total manipulyasiya vasitelerinden istifade olunur Ancaq nehayet Mak Morfi sayesinde eserin personajlari qiyam qaldirmaq qerarina gelir evvelce onunla avtobusda ozbasina sefere cixirlar sonra ise kilinika qaydalarina qarsi etiraz edirler Demeli Mak Morfi hamida azad olmaq yaddan cixmis arzusunu insan olmaq isteyini oyatdi Finalda azadligin tam sevincini ancaq neheg hindu hiss ede bilir Cemiyyetde en miskin adam kimi azadliqdan ve huquqdan mehrum edilmis ve delixanani ozu ucun axirinci yurd bilen hindu kilinikadan qacir Ancaq o namelum yere eslinde qaranliga can atir ki azadligin kicik anini hiss etsin Demeli Mak Morfi onda azadliq hissini oyada bilmisdi Makin kilinika uzvleri ucun gizli sefer qonaqliq teskil etmesi ve sonda azadliq carcisi kimi olmesi ebes yere deyilmis Filmin qayesini de bu ideya teskil edir Ququ qusu yuvasi uzerinden ucarken filmine verilen mukafatlara geldikde ise bu film 1976 ci ilde en yaxsi film en yaxsi aktyor Cek Nikelson en yaxsi aktrisa Luiz Fletcer en yaxsi rejissor isi M Forman en yaxsi ssenarist Lourens Hauben Bo Qoldman nominasiyalari uzre Oskar mukafatina en yaxsi film en yaxsi aktyor Cek Nikelson en yaxsi aktrisa Luiz Fletcer en yaxsi rejissor isi M Forman en yaxsi ssenarist Lourens Hauben Bo Qoldman en yaxsi aktrisa debutu Bred Durif nominasiyalari uzre Qizil Qlobus mukafatina layiq gorulmusdu Bu filme verilen xarici mukafatlara geldikde ise Formanin bu esrarengiz filmi en yaxsi film en yaxsi rejissor en yaxsi aktyor en yaxsi aktrisa en yaxsi montaj en yaxsi ikinci plan aktyoru nominasiyalari uzre BAFTA Britaniya kino akademiyasi mukafatina kinorejissorluq sahesinde boyuk naliyyete gore M Forman Amerika rejissorlar birliyinin mukafatina en yaxsi Avropadan kenar film nominasiyasi uzre Danimarka kino tenqidcilerinin Bodil mukafatina en yaxsi xarici aktyor Cek Nikelson ve en yaxsi xarici film rejissoru M Forman nominasiyasi uzre Italyanin bas kino mukafati olan David Donatello prizine en yaxsi xarici film rejissoru M Forman nominasiyasi uzre Italiya kino jurnalistleri sindikatinin Gumus Lent mukafatina en yaxsi film nominasiyasi uzre Alman milli mukafati olan Qizil ekran mukafatina en yaxsi xarici rejissor M Forman nominasiyasi uzre Yapon kino mukafati olan Kinema Junpo mukafatina en yaxsi film rejissor M Forman nominasiyasi uzre Los Ancelos kino tenqidciler birliyinin mukafatina en yaxsi aktyor Cek Nikelson nominasiyasi uzre Amerika milli kino arxiv mukafatina Milli kino tenqidciler birliyinin mukafatina ve Nyu York kino tenqidciler derneyinin mukafatina en yaxsi dram adaptasiya nominasiyasi uzre Amerika yazicilar birliyinin mukafatina layiq gorulmusdur Ayda adam Belelikle qehremanimiz vaxti ile meshur ve taninmis komik Endi Kaufmandir O neinki bu janrin adi numayendeleri sirasina daxil deyil hetta yumorist hemvetenlilerinin hec birine benzemir Endi hesab edirdi ki yumor tebii ve real olmalidir yumor ve ciddi seyler arasinda serhed silinmelidir Endi ozunun qisa heyatini butunlukle buna hesr etdi Forman Endinin usaqliq dovrunden baslayaraq butun heyatini acib bize gosterir O hele usaq iken sehneye cixmaq arzusunda idi Boyudukden sonra o meshur agent Sapiroya rast gelir O bu genci gelecek ulduz kimi gorur Sapironun komeyi ile Endi biznesin zirvesine qalxir ve butun Amerikani guldurmek imkani elde edir Endinin zarafatlari yumorla oyunbazliqla ve hetta satira ile zengin olmaqla kifayet qeder derindir O boyuk istetad ve cesaret sahibi idi Hetta Endinin olumu Amerikalilarin coxuna bir oyun kimi gelir Forman qeyri adi insan haqqinda eylendirici cefengiyyat deyil ciddi derin facievi film cekdi Endinin obrazini Cim Kerri yaratmisdir Bu sozsuz onun en gozel roludur Personajin komizmi Kerrinin yuksek plastikasi hesabina alinmisdir Belelikle Cimin bundan yaxsi oyunu mumkun deyildir Ona gore yox ki bu onun ugurunun son heddidir sadece olaraq ona hec vaxt bele dramatizmle dolu mohtesem rol teklif etmeyecekler Neticede Formanin filmi Amerika yox Avropa sayagi alindi Nahaq deyil ki Avropada film butun mukafatlari qazandi Iki defe Amerika kino akademiyasi laureati Forman Endi haqda bu ekran eserini ona gore cekdi ki Endi butun qaydalari pozub insanlari o seylere gulmeye mecbur edirdi ki onlar gulmeli deyiller Praktiki olaraq Forman hec bir sey ozunden uydurmadi o efsanevi komikin heyatin ekranlasdirdi Forman ucun Kerri ile islemek asan deyildi vaxti ile o Endi ile de birge islemisdi Endi Kaufman Men isteyirem ki insanlar eslinde oldugu kimi sevinsinler kederlensinler ve hirslensinler Ancaq men hec vaxt gulmeli olmaq istemirdim Umumiyyetle men ozumun kim oldugunu izah ede bilmirem Bu sadece olaraq menem Ayda adam filmine verilen mukafatlara geldikde ise bu film 2000 ci ilde en yaxsi aktyor Cim Kerri nominasiyasi uzre Qizil Qlobus mukafatina ve en yaxsi xarici rejissor M Forman nominasiyasi uzre Berlin kinofestivalinin mukafatina layiq gorulmusdur Xalq Lerri Flinte qarsi Forman Amerikali pornoqrafik jurnallar nasiri haqda cox guclu dram eseri ekranlasdirdi O milyonlarla tiraj cixan populyar Hastler jurnalinin yaradicisidir Bu sadece bioqrafik film deyil baxmayaraq ki sujet real hadiselere ve faktlardan ibaret materiallara esaslanmisdir Hemise oldugu kimi Forman janr cercivesinden kenara cixaraq xususi emosional guce malik senet eseri yaratmisdir Xalq icinden cixmis Lerri milyarder olur Onun uguru mubahise dogurur ancaq o azadligi sevirdi Arvadi narkoman idi sonra qics e yoluxmusdu O bu dehsetli gulleye tus gelene qeder yaxsi eylendi sonra ise bu ona baha basa geldi Bu rejissorun yeni bir sah eseri oldu Xalq Lerri Flinte qarsi filmine verilen mukafatlara geldikde ise bu film 1997 ci ilde en yaxsi rejissor isi M Forman ve en yaxsi ssenari Skott Aleksander Lerri Karajevski nominasiyalari uzre Qizil Qlobus mukafatina en yaxsi rejissor isi nominasiyasi uzre Berlin kinofestivalinin Qizil Ayi mukafatina Avropa ve dunyanin en yaxsi filmi nominasiyasi uzre Feliks mukafatina layiq gorulmusdur Reqtaym Amerika Boyuk Britaniya filmi I Z Doktorounun romanini Forman ekranlasdirdi 20 ci esrin evveli Nyu York heyatinin ketani uzerinde bir nece insanin taleyi izlenir burada edalete nail olmaga deli kimi can atan qara derili qehremana xususi diqqet celb olunmaqla sujet acilir Butun aktyor heyetinin ela oyunu Rendi Nyumenin valehedici musiqisinin musayeti ile fovqelade rejissor tapintilari bu eseri dunya kino incisi adlandirmaga haqq verir Onu da qeyd etmek lazimdir ki 20 illik fasileden sonra Ceyms Keqni sonuncu rolunu mehz bu filmde oynadi Valmon Fransa B Britaniya melodramasi Forman Ququ qusu yuvasi uzerinden ucarken Matem mahnisi ve Reqtaym filmlerini cekdikden sonra 13 esr maskarad geyiminde ince fransiz kubarlarinin fitne fesadlarina girisdi O Soderlo De Laklonun Tehlukeli elaqeler romanini ustaliqla ekranlasdiridi Eslinde ise bu romanin ekrana cixarilmasina ucuncu cehd idi evvelce 1960 ve 1988 ci illerde Forman geyimin musiqinin nezaketli dovrunun muhitinden zovq alirdi Elbette sarsinti kecirmesen de baxmaq cox xosdu Valmon filmine verilen mukafatlara geldikde ise bu film 1990 ci ilde en yaxsi ressam isi Per Qyuffrua ve en yaxsi geyim ressami Teodor Pistek nominasiyasi uzre Sezar mukafatina layiq gorulmusdur Filmoqrafiya1 Musabiqe 1963 2 Qara Pyotr 1963 3 Sarisinin mehebbet macerasi 1966 4 Menim xanimim yanir Yanginsondurenlerin bayrami 1967 5 Cex dalgalari 1968 6 Hisse 1971 7 Sekkizlerin gozu ile 1973 8 Ququ qusu yuvasi uzerinden ucarken 1975 9 Saclar 1979 10 Reqtaym 1981 11 Amadey 1984 12 Qisqancliq 1986 13 Valmon 1989 14 Xalq Lerri Flinte qarsi 1996 15 Ayda adam 1999 16 Inami qoruyun 2000 17 Qoyanin kabuslari 2006 18 Munhen kabusu 2012 Xarici kecidleriRozhlas ces 2017