Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Yupik dilləri — qərbi və cənub-mərkəzi Alyaska və Çukotkada yaşayan Yupik xalqları tərəfindən danışılan dillər ailəsidir. Yupik dilləri bir-birindən kifayət qədər fərqlənir və qarşılıqlı anlaşılan deyil, lakin bir dili bilənlər digər Yupik dillərində aparılan söhbətin ümumi məğzini başa düşə bilərlər. Yupik dilləri Eskaleut dilləri ailəsinə daxildir. Aleut və Proto-Eskimo dilləri təxminən e.ə. 2000-ci ildə bir-birindən ayrılmışdır. Proto-Eskimo təsnifatı daxilində Yupik dilləri bir-birindən və Inuit dillərindən təxminən 1000-ci ildə ayrılmışdır.
| Yupik dilləri | |
|---|---|
| — | |
| Areal | — |
| Təsnifat | |
| Kateqoriya | ??? |
| Tərkib | |
| — | |
| Dil qrupunun kodları | |
| (ISO 639-2) | ypk |
| (ISO 639-5) | ypk |
Dillərin siyahısı
Naukan Yupik dili
Çukotka yarımadasında təxminən 70 Naukan şəxsi tərəfindən danışılan kritik şəkildə təhlükə altında olan bir Eskimo dilidir. Bu dil dörd Yupik dilindən biridir.
Mərkəzi Sibir Yupik dili
Mərkəzi Sibir Yupik dili Rusiyanın şərqindəki Çukotka sahillərində və Alyaskadakı Lourens adasında yerləşən Savuqa və Qambel kəndlərində yerli Sibir Yupik xalqı tərəfindən danışılan bir Yupik dilidir. Bu dil Eskimo-Aleut dili ailəsinə aiddir. Birləşmiş Ştatlarda Alyaska Yerli Dillər Mərkəzi (Alaska Native Language Center) 400-750 Yupik dilində danışanı müəyyən edib, buraya dili başa düşən, lakin ünsiyyət qura bilməyən "passiv danışanlar" da daxildir. Rusiyada 2021-ci ildə 172 nəfər bu dili bildiyini qeyd edib, lakin onlardan yalnız 92 nəfəri gündəlik həyatda istifadə edir. Beləliklə, ümumi danışanların sayı 550-900 nəfəri keçmir.
Alyaska yupikcəsi
Alyaska yupikcəsi Amerika Birləşmiş Ştatlarının qərb və cənub-qərbi Alyaska ştatında Alyaska yupikləri tərəfindən danışılan Eskimos-Aleut dil ailəsinin Yupik dilləri qrupundan bir dilidir. Yupiklər 23.000 olan nüfuslarıyla Alyaskanın ən sıxlıq yerli xalqıdır. Lakin, ancaq 14.000 dən bir az çoxu ana dilində danışa bilir. Yenə də Yupikcə Alyaskada ən çox danışılan yerli dildir.
Alyutik dili
Alyutik dili Qərbi və Cənub-Qərbi Alyaskada danışılan ayrıca bir dil hesab olunur. 3000 nəfərlik Alyutik əhalisinin təxminən 400 nəfəri hələ də Alyutik dilində danışır. Alyutik icmaları hazırda dillərini canlandırmaq prosesindədirlər. 2010-cu ildə Kodiak adasındakı orta məktəb şagirdlərinin tələblərinə cavab olaraq Alyutik dilini tədris etməyə razılaşdılar.
Sirenik dili
Sirenik dili artıq yox olmuş Eskimos–aleut dillərindən biridir. Bu dil Rusiyanın Çukot yarımadasında yerləşən Sireniki kəndində və ətraf ərazilərdə danışılırdı. Dil dəyişikliyi uzun müddət davam edən bir proses olmuş və nəhayət, dilin tamamilə yox olması ilə nəticələnmişdir. 1997-ci ilin yanvar ayında bu dilin sonuncu nümayəndəsi olan Valentina Vye vəfat etmişdir. O vaxtdan bəri bu dil tamamilə yox olmuş hesab edilir. Hazırda bütün Sirenik eskimosları ya Sibir yupik dilində, ya da rus dilində danışırlar. Buna baxmayaraq, hətta 2010-cu ilə qədər aparılmış bəzi siyahıyaalmalarda 5 nəfərin hələ də Sirenik dilini ana dili kimi bildiyi qeyd olunmuşdur.
Morfologiya
Yupik dilləri hər sözün əvvəlində bir əsas kök morfemi ilə müxtəlif qrammatik şəkilçiləri sintez edərək cümləvari mənalara malik uzun sözlər yaradır. Yupik lüğətində leksik köklər və şəkilçilər mövcuddur ki, bunlar birləşərək əksər dillərdə bir neçə sərbəst morfemlə ifadə edilən mənaları tək bir sözdə ifadə edə bilər.
Hər Yupik sözündə yalnız bir kök olur və bu kök sözün əvvəlində sabit mövqedə yerləşir. Lakin onu izləyən şəkilçilərin düzülüşü müxtəlif mənalar yaratmaq üçün dəyişdirilə bilər. Yeganə istisna isimlərdə hal şəkilçiləri və fellərdə şəxs şəkilçiləridir ki, bunlar yalnız sözün sonunda yer ala bilər. Yupik dili erqativ bir dildir.
Yazı sistemləri
Yupik dilləri 19-cu əsrin əvvəllərində avropalıların gəlişinə qədər yazıya alınmamışdı. Yupik dilində yazı yazmaq üçün ilk cəhdlər missionerlər tərəfindən edilmişdir. Onlar Yupik dili bilən köməkçiləri ilə birlikdə İncil və digər dini mətnləri Yupik dilinə tərcümə etmişdilər. Alyaskalı Müqəddəs İnnokenti, Rahib Con Hinz və Uyaquq kimi şəxslərin bu səyləri dini inancları yazılı formada çatdırmaqla məhdudlaşmışdır.
Amerika Birləşmiş Ştatları Alyaskanı satın aldıqdan sonra, Yupik uşaqları dövlət məktəblərində latın hərfləri ilə ingilis dili yazmağı öyrənirdilər. Bəzilərinə həmçinin Rahib Hinz tərəfindən hazırlanmış Yupik yazı sistemi öyrədilmişdir. Latın hərflərindən istifadə edən bu sistem Yupik yazısında ən geniş yayılmış metod halına gəlmişdir. Rusiyada isə Yupiklər əsasən yalnız rus dilində oxuyub yazmağı öyrənirdilər, lakin bəzi alimlər Yupik dilini kiril əlifbası ilə yazmağa çalışmışdılar.
1960-cı illərdə Alyaska Universiteti Yupik dilini yazmaq üçün Hinz yazı sistemini əvəz edəcək yeni bir əlifba hazırlamaq istədilər. Bu məqsədilə də alimlər və ana dilində danışanlardan ibarət bir qrup yaratdılar. Yeni yazı sisteminin iki əsas məqsədi var idi. Birincisi İngilis klaviaturası ilə diakritik işarələr və əlavə hərflər olmadan yazıla bilməsi, ikincisi dildəki hər fonemi ayrıca bir hərflə dəqiq şəkildə ifadə etməsi idi.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Jacobson, 2005
- "Documentation for ISO 639 identifier: ess". ISO 639-3 Registration Authority - SIL International. İstifadə tarixi: 2017-07-08.
Name: Central Siberian Yupik
- Hammarström, Harald; Forke, Robert; Haspelmath, Martin; Bank, Sebastian, redaktorlar "Central Siberian Yupik". Glottolog 4.3. 2020.
- "Alaska Native Language Preservation & Advisory Council" (ingilis). 31 May 2023 tarixində arxivləşdirilib.
- "Владение языками и использование языков населением" [Language proficiency and language use by the population] (rus). 26 March 2023 tarixində arxivləşdirilib.
- "Yupiugukut". 2019-12-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-07.
- "List of Alutiiq (Sugpiaq) language resources". uaf.edu. 2013-02-17 tarixində arxivləşdirilib.
- OLAC resources in and about the Sirenik Yupik language
- Sireniki Yupik Sea-Ice Dictionary
- Николай Вахтин [Nikolai Vakhtin]. Язык сиреникских эскимосов: Тексты, грамматические и словарные материалы [The Language of the Sirenik Eskimos: Texts, Grammatical and Dictionary materials] (rus). Munchen: Lincom-Europa. 2000. ISBN . 2007-09-10 tarixində arxivləşdirilib.
- "ЭСКИМОСЫ" [Eskimos]. Поддержка прав коренных народов Сибири [Support for Siberian Indigenous Peoples Rights] (rus). 2007-08-30 tarixində arxivləşdirilib.
- For example, Alaskan Orthodox texts in Alutiiq language and Central Alaskan Yup'ik language (cf. The Alaskan Orthodox Texts Project celebrates its 10th anniversary, May 2015)
Biblioqrafiya
- Campbell, Lyle. (1997). American Indian languages: The historical linguistics of Native America. New York: Oxford University Press. ISBN .
- S.A. Jacobson (1984). Yup'ik Eskimo Dictionary Alaska Native Language Center. ISBN
- S.A. Jacobson (2000). A Practical Grammar of the Central Yup'ik Eskimo Language. Fairbanks: Alaska Native Language Center and Program. ISBN [includes a CD with readings by Anna W. Jacobson].
- Mithun, Marianne. (1999). The Languages of Native North America. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN (hbk); ISBN .
- Miyaoka, Osahito. (2012). A Grammar of Central Alaskan Yupik (Cay). Berlin: de Gruyter.
- de Reuse, Willem J. (1994). Siberian Yupik Eskimo: The Language and Its Contacts with Chukchi. Studies in indigenous languages of the Americas. Salt Lake City: University of Utah Press. ISBN .
- "The Inuktitut Language" in Project Naming, the identification of Inuit portrayed in photographic collections at Library and Archives Canada
Xarici keçidlər
- The Asiatic (Siberian) Eskimos
- Alaskan Orthodox texts (Yup'ik)
- Ayaprun Elitnaurvik – Yupik Immersion School
- Nunivak Island Cup'ig Language Preliminary Dictionary
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Yupik dilleri qerbi ve cenub merkezi Alyaska ve Cukotkada yasayan Yupik xalqlari terefinden danisilan diller ailesidir Yupik dilleri bir birinden kifayet qeder ferqlenir ve qarsiliqli anlasilan deyil lakin bir dili bilenler diger Yupik dillerinde aparilan sohbetin umumi megzini basa duse bilerler Yupik dilleri Eskaleut dilleri ailesine daxildir Aleut ve Proto Eskimo dilleri texminen e e 2000 ci ilde bir birinden ayrilmisdir Proto Eskimo tesnifati daxilinde Yupik dilleri bir birinden ve Inuit dillerinden texminen 1000 ci ilde ayrilmisdir Yupik dilleri Areal TesnifatKateqoriya Eskimos aleut dilleri vd Yupik dilleri dd dd Terkib Dil qrupunun kodlariISO 639 2 ypkISO 639 5 ypkDillerin siyahisiNaukan Yupik dili Cukotka yarimadasinda texminen 70 Naukan sexsi terefinden danisilan kritik sekilde tehluke altinda olan bir Eskimo dilidir Bu dil dord Yupik dilinden biridir Merkezi Sibir Yupik dili Merkezi Sibir Yupik dili Rusiyanin serqindeki Cukotka sahillerinde ve Alyaskadaki Lourens adasinda yerlesen Savuqa ve Qambel kendlerinde yerli Sibir Yupik xalqi terefinden danisilan bir Yupik dilidir Bu dil Eskimo Aleut dili ailesine aiddir Birlesmis Statlarda Alyaska Yerli Diller Merkezi Alaska Native Language Center 400 750 Yupik dilinde danisani mueyyen edib buraya dili basa dusen lakin unsiyyet qura bilmeyen passiv danisanlar da daxildir Rusiyada 2021 ci ilde 172 nefer bu dili bildiyini qeyd edib lakin onlardan yalniz 92 neferi gundelik heyatda istifade edir Belelikle umumi danisanlarin sayi 550 900 neferi kecmir Alyaska yupikcesi Alyaska yupikcesi Amerika Birlesmis Statlarinin qerb ve cenub qerbi Alyaska statinda Alyaska yupikleri terefinden danisilan Eskimos Aleut dil ailesinin Yupik dilleri qrupundan bir dilidir Yupikler 23 000 olan nufuslariyla Alyaskanin en sixliq yerli xalqidir Lakin ancaq 14 000 den bir az coxu ana dilinde danisa bilir Yene de Yupikce Alyaskada en cox danisilan yerli dildir Alyutik dili Alyutik dili Qerbi ve Cenub Qerbi Alyaskada danisilan ayrica bir dil hesab olunur 3000 neferlik Alyutik ehalisinin texminen 400 neferi hele de Alyutik dilinde danisir Alyutik icmalari hazirda dillerini canlandirmaq prosesindedirler 2010 cu ilde Kodiak adasindaki orta mekteb sagirdlerinin teleblerine cavab olaraq Alyutik dilini tedris etmeye razilasdilar Sirenik dili Sirenik dili artiq yox olmus Eskimos aleut dillerinden biridir Bu dil Rusiyanin Cukot yarimadasinda yerlesen Sireniki kendinde ve etraf erazilerde danisilirdi Dil deyisikliyi uzun muddet davam eden bir proses olmus ve nehayet dilin tamamile yox olmasi ile neticelenmisdir 1997 ci ilin yanvar ayinda bu dilin sonuncu numayendesi olan Valentina Vye vefat etmisdir O vaxtdan beri bu dil tamamile yox olmus hesab edilir Hazirda butun Sirenik eskimoslari ya Sibir yupik dilinde ya da rus dilinde danisirlar Buna baxmayaraq hetta 2010 cu ile qeder aparilmis bezi siyahiyaalmalarda 5 neferin hele de Sirenik dilini ana dili kimi bildiyi qeyd olunmusdur MorfologiyaYupik dilleri her sozun evvelinde bir esas kok morfemi ile muxtelif qrammatik sekilcileri sintez ederek cumlevari menalara malik uzun sozler yaradir Yupik lugetinde leksik kokler ve sekilciler movcuddur ki bunlar birleserek ekser dillerde bir nece serbest morfemle ifade edilen menalari tek bir sozde ifade ede biler Her Yupik sozunde yalniz bir kok olur ve bu kok sozun evvelinde sabit movqede yerlesir Lakin onu izleyen sekilcilerin duzulusu muxtelif menalar yaratmaq ucun deyisdirile biler Yegane istisna isimlerde hal sekilcileri ve fellerde sexs sekilcileridir ki bunlar yalniz sozun sonunda yer ala biler Yupik dili erqativ bir dildir Yazi sistemleriYupik dilleri 19 cu esrin evvellerinde avropalilarin gelisine qeder yaziya alinmamisdi Yupik dilinde yazi yazmaq ucun ilk cehdler missionerler terefinden edilmisdir Onlar Yupik dili bilen komekcileri ile birlikde Incil ve diger dini metnleri Yupik diline tercume etmisdiler Alyaskali Muqeddes Innokenti Rahib Con Hinz ve Uyaquq kimi sexslerin bu seyleri dini inanclari yazili formada catdirmaqla mehdudlasmisdir Amerika Birlesmis Statlari Alyaskani satin aldiqdan sonra Yupik usaqlari dovlet mekteblerinde latin herfleri ile ingilis dili yazmagi oyrenirdiler Bezilerine hemcinin Rahib Hinz terefinden hazirlanmis Yupik yazi sistemi oyredilmisdir Latin herflerinden istifade eden bu sistem Yupik yazisinda en genis yayilmis metod halina gelmisdir Rusiyada ise Yupikler esasen yalniz rus dilinde oxuyub yazmagi oyrenirdiler lakin bezi alimler Yupik dilini kiril elifbasi ile yazmaga calismisdilar 1960 ci illerde Alyaska Universiteti Yupik dilini yazmaq ucun Hinz yazi sistemini evez edecek yeni bir elifba hazirlamaq istediler Bu meqsedile de alimler ve ana dilinde danisanlardan ibaret bir qrup yaratdilar Yeni yazi sisteminin iki esas meqsedi var idi Birincisi Ingilis klaviaturasi ile diakritik isareler ve elave herfler olmadan yazila bilmesi ikincisi dildeki her fonemi ayrica bir herfle deqiq sekilde ifade etmesi idi Hemcinin baxEskimos aleut dilleriIstinadlarJacobson 2005 Documentation for ISO 639 identifier ess ISO 639 3 Registration Authority SIL International Istifade tarixi 2017 07 08 Name Central Siberian Yupik Hammarstrom Harald Forke Robert Haspelmath Martin Bank Sebastian redaktorlar Central Siberian Yupik Glottolog 4 3 2020 Alaska Native Language Preservation amp Advisory Council ingilis 31 May 2023 tarixinde arxivlesdirilib Vladenie yazykami i ispolzovanie yazykov naseleniem Language proficiency and language use by the population rus 26 March 2023 tarixinde arxivlesdirilib Yupiugukut 2019 12 28 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 08 07 List of Alutiiq Sugpiaq language resources uaf edu 2013 02 17 tarixinde arxivlesdirilib OLAC resources in and about the Sirenik Yupik language Sireniki Yupik Sea Ice Dictionary Nikolaj Vahtin Nikolai Vakhtin Yazyk sirenikskih eskimosov Teksty grammaticheskie i slovarnye materialy The Language of the Sirenik Eskimos Texts Grammatical and Dictionary materials rus Munchen Lincom Europa 2000 ISBN 9783895869518 2007 09 10 tarixinde arxivlesdirilib ESKIMOSY Eskimos Podderzhka prav korennyh narodov Sibiri Support for Siberian Indigenous Peoples Rights rus 2007 08 30 tarixinde arxivlesdirilib For example Alaskan Orthodox texts in Alutiiq language and Central Alaskan Yup ik language cf The Alaskan Orthodox Texts Project celebrates its 10th anniversary May 2015 BiblioqrafiyaCampbell Lyle 1997 American Indian languages The historical linguistics of Native America New York Oxford University Press ISBN 0 19 509427 1 S A Jacobson 1984 Yup ik Eskimo Dictionary Alaska Native Language Center ISBN 0 933769 21 0 S A Jacobson 2000 A Practical Grammar of the Central Yup ik Eskimo Language Fairbanks Alaska Native Language Center and Program ISBN 1 55500 050 9 includes a CD with readings by Anna W Jacobson Mithun Marianne 1999 The Languages of Native North America Cambridge Cambridge University Press ISBN 0 521 23228 7 hbk ISBN 0 521 29875 X Miyaoka Osahito 2012 A Grammar of Central Alaskan Yupik Cay Berlin de Gruyter de Reuse Willem J 1994 Siberian Yupik Eskimo The Language and Its Contacts with Chukchi Studies in indigenous languages of the Americas Salt Lake City University of Utah Press ISBN 0 87480 397 7 The Inuktitut Language in Project Naming the identification of Inuit portrayed in photographic collections at Library and Archives CanadaXarici kecidlerThe Asiatic Siberian Eskimos Alaskan Orthodox texts Yup ik Ayaprun Elitnaurvik Yupik Immersion School Nunivak Island Cup ig Language Preliminary Dictionary